Өмірбаяны және әдеби мұрасы туралы ой-тұжырымдар дәрістер
жүктеу/скачать 393,22 Kb. Pdf көрінісі
|
|
, Ашығып неше күндей жүрген қасқыр , – [3] Ұялмас тап теруге өзіңе енді деп түйіндеді. Шайыр өз заманындағы озбырлыққа, әділетсіздікке, тұрпайылық пен білімсіздікке, надандыққа, жалқаулыққа қарсы шыққан күрескер. Оның мақсаты – қоғам өміріндегі зиянды, жексұрын қылықтарды әшкерелей отырып, халықты солардан жиренуге, адалдыққа, адамгершілікке, өнер-білімге, қайырымдылыққа, еңбексүйгіштікке тәрбиелеу болды. Осы мақсатын іске асыруда әр алуан эстетикалық-адамгершілік қарым-қатынастарды тұспалдап, көкейге қонымды, түсінікті етіп жеткізу үшін ақын айтыс түріндегі мысалдарды шебер пайдаланған. Бұған мысал ретінде «Мәшһүр Жүсіптің тырнамен айтысы», «Мәшһүр Жүсіптің қарғамен айтысы» секілді туындыларын тілге тиек етсек те жеткілікті [4]. М.Ж. Көпеев мысалдарына тән бір ерекшелік – олардың сюжеттерінің дені сонау фольклордан бастау алып, әлем халықтары әдебиетіне кеңінен тараған ежелгі танымал мотивтерден тамыр алуы. Ортақ сюжетке жазыла беретін мысал жанрының типологиялық дәстүрін сақтай отырып, шайыр өзіндік ақындық қуатпен, стильдік ерекшелікпен көрінуге тырысқан. Мәселен, «Қасқыр мен тырна» жайындағы мысал И. Крылов пен А. Байтұрсыновта да бар. Бірақ А. Байтұрсынов ортақ сюжет желісін шығармасына арқау етіп қана қоймай, одан өзіндік пікір түйіп, оны ортаға салса, Мәшһүр тырна мен қасқыр арасындағы болған жайды жалпылама баяндап қана қойған. Яғни тұжырым жасауды оқушының еншісіне қалдырады. Бұны –ақынның өзіне тән стиль ерекшелігі десек те болады. «Аңқау адам туралы», «Сәйгелді, сона, бөгелек туралы», «Жыл он екі ай» секілді мысалдар бұл пікірімізді растай түседі [5]. Бір сөзбен айтқанда, мысалдарының қай-қайсысында болсын, Мәшһүрдің халық даналығын нысана ете отырып, қызықты сюжетті баяндай келіп, кейіпкерлердің образын сомдағанын, адамгершілік пен ізгілікті жоғары бағалайтынын айқын аңғарамыз [6]. 44
Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Қазақстан Республикасы ҰҒА Орталық кітапханасының қолжазбалар қоры. 1173-папка. 2. Сонда. 3. Сонда. 4. Бөжеев М. Абайдың ақындық айналасы. – А.: Жазушы, 1971. – 112-б. 5. Мәшһүр-Жүсіп Қ.П. Қазақ лирикасындағы стиль және бейнелілік. – Павлодар: НПФ «ЭКО», 1999. – 384 б. 6. Сүтжанов С.Н. Мәшһүр мұрасы. – Павлодар: НПФ «ЭКО», 2001. – 104 б. 5-дәріс тақырыбы М:Ж. КӨПЕЕВТІҢ КӨЛЕМДІ, ЭПИКАЛЫҚ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ НЕГІЗГІ ИДЕЯСЫ Мақсаты: Жазбагердің эпикалық туындыларының мазмұнын ашып, негізгі идеясын айту арқылы, оның гуманистік түсінігін таныту. Міндеттері: – »Гүлшат-Шеризат» дастанының тақырыптық-идеялық мазмұнын ашып көрсету; – »Әдһам диуана мен Ибраһим», «Жер мен көк» қисса- дастандарының сюжеті мен мотивін түсіндіру Жоспар: 1. Ғашықтық дастанының тақырыбы мен идеясы 2. Діни қисса-дастандардың сюжеті мен мотиві Дәріс мазмұны: 1. Ғашықтық дастанының тақырыбы мен идеясы М.Ж. Көпеев өз тұсындағы ақындар секілді шығыс хикаяларымен сарындас шығармалар жазды. Сондай туынды- лардың бірі – «Гүлшат – Шеризат». Қиссаның тілі мен композициялық құрылысына қарағанда, шығыстық сюжетті қайталамай, өзінше жаңғыртып, қазақша нұсқасын жасаған. Шығармада Бағдат, Шынмашын аттары аталып, оқиға сол жақта болып жатқанмен, Мәшһүр түпнұсқаны өзінше өңдеп, моральдық, әділдік, ғашықтық жайын сөз етеді. Қиссада жаманшылық өкілдері жазасын тартып, әділдік баянды 45
болғаны түсіндіріледі. Дүниеге сатылып зұлымдық істегендер, кісі қанын жүктеген мансапқорлар әшкереленеді. Қисса:
деп, бес шумақ кіріспеден басталып, негізгі оқиға желісі баяндалады. Оқиға балаға зарығу мотивінен бастап өрбиді. Көркін атты патша бір перзентке зар болып жүргенде, Құдай тілеуін беріп, әйелі жүкті болады. Оқиғаны шиеленістіру мақсатымен автор шығыс әдебиетіне тән мотивті қолданады. Ол – бала тумай тұрып, әкесінің аңға шығуы. Сөйтіп, Көркін патша да аңға шығып, арыстанмен алысып, жараланып өледі. Патша қайтыс болар алдында жақындарын, таныстарын жинап: «Құдайдан тілеп алған баланың дүниеге келуін көрмей, о дүниеге сапар шекпекпін. Ханымнан ұл туса, орнымды басып патша болсын, қыз туса, қабағын шыттырмай тәрбиелеп сүйгеніне қосыңдар. Тағымды әзірше уәзірім Парахзатқа қалдырдым» деп өсиет айтады. Парахзат патшаға берген уәдесінен таяды. Ханым ұл тапса, патша болудан марқұм қалармын деген арам ой көкейін теседі. Бұл істі орындауды нөкері Барысқа жүктейді. Барыс он жігітті сатып алып, оларға ханымды өлтіруді тапсырады. Уәзірдің бұйрығы бойынша, «толғағы қысып отырған» ханымды аулаққа апарып, кескілеп өлтірген жендеттер табанда арыстанға тап болып, түгел ажалға ұшырайды. Олар өлтіріп болғанша, босанып үлгерген ананың омырауына өрмелеп, шырқырап нәресте жылайды. Жендеттер қолынан өлген ханым қасиетті адам дәрежесінде сипатталады. Кеудесінен «бұлақтай аққан сүт бірнеше жылға дейін таусылмайды, қорғансыз жетім қалған бала ана сүтін керек етіп аман қалады. Автор енді еш уайымсыз жеті жұртқа патшалық құрып тұрған Парахзат жайын сөз етеді. Күндердің күнінде Парахзат жаман түс көреді. Түсінде бір айдаһар зәһәр шашып, жер – әлемді күйдіріп, шаһарға төніп келеді екен. Айдаһар халықты енді жұтамын дегенде, көктен бір інжу – маржан түсіп, алдына аяңдайды. Айдаһар мұны көріп, есі кетеді. Барыс ер патшаның көрген түсінің шешуін айтып: «Інжу – маржан – ақылды әрі сұлу қызың, айдаһар боп төнген бәле – жаладан өзіңді сол құтқарады», – дейді. 46
Парахзат көп кешікпей қызды болады. Алдағы болатын пәле – жаладан құтқаратын осы деп түсінген әкесі, қызына арнап, арнайы сарай салдырады. Мәшһүр Жүсіп әңгіме желісін орманда қалған балаға бұрады. Жазықсыз қаза болған анасының қасында, иесіз жерде жалғыз қалған баланы үштен беске келгенше арыстан асырап, оны кейін адам қауымына қосады. Қиссаның келесі эпизоды баланы керуен басы – Қожа Сағиттың асырап алуынан басталады. Сағит балаға асыраушысы арыстан болғандықтан Шеризат деп ат қояды. Ол жасынан ғылымның неше түрін үйреніп, білімді, ақылды жігіт болып өседі. Керуенге еріп, ел аралап жолға шығады. Шешесін өлтірген патшаның еліне келеді.
Керуеннің Шын – Машынға келуіне орай сюжет желісі өрістей түседі. Шеризат сарайда сайран салып жатқан сол патшаның қызы – Гүлшат аруды көреді. Ақын Гүлшаттың сұлу сымбатын былай суреттейді: , Гүлшат сынды каракөз , . Қалам қасты нұрлы жүз , Ақ бетіне пар келмес . Сарт тоқыған әппақ боз , Ұзын бойлы қыпша бел , Тал бойында бір мін жоқ , Шыны айнаның көзіндей . [2] Түзу ағаш құрған тез Қыздың сырт келбетін суреттеу стилі қазақ лиро – эпостық жырларының жазу мәнеріне ұқсайды. Бұл туралы ғалым А. Қыраубаева мынадай пікір жинақтайды: «Қазақ ауыз әдебиетінің дәстүріне жақындататын тағы бір тұсы – сұлуды алтайы қызыл түлкіге, жігітті аңшыға, тоят іздеген бүркітке салыстыра айтатын жерлері:
47
Сөйтіп, екі жас бір – біріне ынтызар болады. Гүлшаттан дәмелі бір жігіт еркімен табысқан жастардың кездесіп жүргенін біліп қойып, оны қыздың әкесіне жеткізеді. Патша Шеризатты ұстап әкелу үшін көп нөкер қосып, Алмас, Қоймас деген екі алыбын жібереді. Шеризат соғыс үстінде алыптарды нөкерлерімен қоса өлтіреді. Тығылып қалған бір-екеуі Шеризаттың каһарлы айыбынын, көрсеткен күшін патшаға айтып барады. Оның өлген патшаның тірі қалған баласы екенін біліп, үрейі ұшқан Парахзат патша бас ұрып, Шеризаттан кешірім сұрайды. Бірақ оны Шеризат зынданға салдырып, басын алмақшы болады. Бұл іске ара түскен Гүлшат Ақжүністің Қартқожақ өмірін шола сөйлегеніндей Шеризаттың ерліктерін шұбырта айта келіп:
дейді.
Өстіп қиссада Гүлшаттың қаталдықты, қайырымсыз- дықты, кешірімділікпен жеңуді қостайтын адам екені көрсетілген [5]. Шеризат: «Көңіл ашылғандай қисса айтып берсең, әкеңнің жазығын кешемін», – дейді. Гүлшат оған Мәһи Мәнзал сұлудың бастан кешкен оқиғасын айтып береді. Оның қайырымдылығын үлгі етеді. Ғибратты істер жайында ертегі айтып, ойын өткізген әйел болып та көзге түседі. Ертегі айту үстінде Гүлшат кейде Шаһаризадаға да ұқсап кетеді. Гүлшат та Шеризатты ақыры ақылына көндіреді. Сөйтіп, Шеризат Парахзаттың күнәсін кешеді. Қиссаның соңы жазбагердің ғибратты сөзімен аяқталады. Яғни шығармада әділдіктің жеңіске жетуі марапатталады [6]. Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Көпеев М.Ж. Таңдамалы. І-том. – А.: Ғылым, 1990. – 32-б. 2. Сонда, 66 б. 3. Сонда, 72 б. 4. Сонда, 98 б. 5. Жүсіпова Г. Мәшһүр-Жүсіп дастандары: ф.ғ.к. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындаған диссертациясының авторефера- ты. – Алматы,, 1998. 48
6. Бөжеев М. Қисса-хикаялар.//Жұлдыз. – 1972. – №2. 2. Діни қисса-дастандардың сюжеті мен мотиві «Мәшһүр Жүсіп шығармаларындағы шығыстық дәстүр» деген тақырыпта зерттеу жүргізген Е.Қ. Жүсіпов ақынның бұл аталған дастан-қиссалары жөнінде былай дейді: Мәшһүр- Жүсіптің 1889 жылы жазылған «Әдһам диуана мен Ибраһим» дастанында да патша Ибраһимнің бір түнде Хақ үшін тақ пен байлықты тәрк етіп, жаяу сапар шегуі бейнеленген. Патша Ибраһим жапанда ұшырасқан құланның адамша сөйлеп: «Құдайды ізде!» – сөзін естиді. Артынан түнде төбесінде жүрген бейсауат адам да сол іспеттес ойды айтқан соң, ол бір түнде ешкімге айтпастан, тақтан, бар байлықтан безіп, жаяу жолға шығады. Жолда кездескен бір қойшысы оған аяушылық білдіріп, ең болмаса түйеге мініп, азық салған қоржын алып шықпағанын еске салғанда да, ол қайтпай: «Талақ қылып дүниені безіп кеттім, // Құдайды іздеп тентіреп кезіп кет- тім», – деп, Аллаға шексіз берілгендік ниетін танытады [2]. 1894 жылы жазылған Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының «Жер мен көк» қиссасында мынадай жолдар бар:
Мәшһүр-Жүсіп одан әрі осы нұрдан кейін не жаратылғанын жазады: «Сол нұрдың терінен жаратты Хақ», // Ғаршы, күрсі, – баршасын: тамұқ, ұжмақ». Бұл нұр кейін адамзат ұрпағының атасы – Адамның да қиын жағдайға ұшырағанда, көмек сұрауына себепші болады. Тыйым салынған бидай жеген Хауа ана сөзіне ерген Адам ата жұмақтан қуылып, жер бетіне түскенде, қараңғылыққа кез болып, көп қиындық көреді. Сонда бірде «Жазулы Мұхамедтің атын көріп», «Бұл кім?» – деп сұрағанда, оған Адам нәсілінен кейін туатын, яғни Адамның бір зүриаты, ұрпағы Мұхаммед екені айтылады. Сол болашақ ұрпақ Мұхаммед құрметіне жапа шеккен Адам атаға да кеңшілік жасалып, «Қараңғы дүние жарық болып» кетеді. Одан әрі Адам атаның алғашқы балалары дүниеге келгеннен кейін де Мұхаммед нұры көрінеді. 49
Сонда Адам ата: «Я, Рабби, осы достық құрметіне // Өзімді, әулетімді жарылқай гөр!» – дейді [3]. Мәшһүр-Жүсіп «Жер мен көк» дастанында адамның топырақтан жаралғаны туралы аңызды негізге ала отырып былай деп жырлайды: – ,- , Топырақтан жаратамын адам дейді – , ! – . Жебірейіл бұйырамын саған дейді – - - Бар дағы мышырық мыхырып арасынан ! – . Бір уыс топырақ әкел маған дейді , Жебірейіл жарлықпенен келді жерге . Бір уыс топырақ алып жөнелерге – , ? – , Не үшін иә Жебірейіл келдіңіз деп . Сонда Жер құдірет айлан келді тілге – , Мен келдім топырақ сенен алмақ үшін . Қарныңа уысымды салмақ үшін , Құданың жарлығымен саған келдім . Бір уыс топырақ алып бармақ үшін , Имансыз қыл көпірден жығылады . Жаралған жер ортасы құбылады , Бір уыс менен топырақ алып барып ? Құдайым ол топырақты не қылады – , – , Құданың білмен сырын тамам дейді – , – . Жаратар ол топырақтан адам дейді – , Көбейіп адам ұлы жаралған соң ! – . Бұзықтық қылар олар жаман дейді – ?! Аспаннан амал сайын жауған қар ма ?! Не қылса пәруардігер шарам бар ма , , , Кәнеки Жебірейіл баян қылшы , ? Оларға обал сауап нәрсе бар ма – - , Дүниеде адам ұлы жүрер аз ақ , , : , . Сарт ноғай әр түрлі жұрт өзбек қазақ , Егер де күнәсынан тергеу алса . Қарныңа салып сенің қылар азап – , , Жебірейіл олай болса алма менен . Өзімнен жаралған соң болар денем , Тағы да салып маған азап қылса . Болармын шыдай алмай мұнан төмен 50
, Ол менен жаралған соң балам болар - . Теп тегіс інжіш болмаса жаман болар , Өз қарнымда балама азап қылса [4]. Уалләиу алма күнім қанай болар Ақын дастанындағы бұл аңыз сюжеті, яғни адамның жүктеу/скачать 393,22 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|