Ономастикалық хабаршы №2 (32) 2016

11

ХАБАРШЫ

Ономастикалық

 

Қ. Оразбаев 

 М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан 

мемлекеттік университетінің доценті,

 филология  ғылымдарының кандидаты

Б. Тасболатов 

М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан 

мемлекеттік университетінің доценті,

 филология  ғылымдарының кандидаты

ҰМАЙ ҰҒЫМЫ – МАЙЛЫКЕНТ, МАЙТӨБЕ, МАЙБҰЛАҚ 

ТОПОНИМИКАЛЫҚ АТАУЛЫҒЫНЫҢ НЕГІЗІ

         

Қасиетті Түлкібас топырағы қазақ еліне ғана  емес, сонау көне дәуірлердегі 

бабаларымыз сақтар мен ғұндарға, олардан кейінгі көптеген түркі тайпаларына 

да  құт мекен болып,  қазіргі бізге мұра болғанға  ұқсайды. Бұлай  айтуға себеп 

те, дәлел де аз емес. Оның себебі аудан  жеріндегі  Алланың  берген  табиғат 

байлығы  десек,  дәлелі жер-су яғни топонимикалық атаулары. 

ХХ ғ. басында бұл жерлер  Патшалы  Ресей отарлаушыларының көзіне бірден 

түсіп    жергілікті  қазақтарды  ығыстырып  орыс    мұжықтарын  орналастырады.  

Олар Түлкібасының  жер, суын  өз  тілдеріне икемдеп,  өздеріне  жақын атау-

ларды  қойып, жергілікті халықтардың  жадын  адастыруға  күш салды. Кеңес 

Империясы бұл саясатты үдеткені сонша, орысша атаулар қоюды  сәнге  айнал-

дырды.  Дәл осы кезеңде  бабалар  қойған   кейбір  жер-су  атаулары отаршыларға  

біріншіден  мүлдем  түсініксіз  болып,  екіншіден  бұл  атаулардың  тарихынан  

бейхабар  болған  басқыншылардың   ата-баба  мұрасымен  келіспеуге  ешқандай  

мүмкіншілігі қалмады.  Сондықтан да отаршылар  көне жер-су атауларын   өз 

атауларымен  қалдыруға  келісімге келді. Келісімге келмей  немене 70-80 жыл-

дары  аудан  орталығы  Ванновка  қазіргі  Т.Рысқұлов  селосының    ортасында  

«Майлыкент»  мейрамханасы  тұрды. Бұған  қоса  Арыс, Көктонды, Балықты, 

Дәубаба, Сарытөр, Састөбе т.б. топонимикалық  атауларды  отаршылдар  тілінің  

заңдылықтарына  қанша салып  бұрмалағанымен   оның түпкілікті мәнін өзгерте   

алмады.    Міне  тәуелсіздіктің  арқасында  осындай      бабалар  қалдырған  асыл 

мұраның негізіне көзіміз жете бастады. Соның  бірі көне  түркілердің  «Ұмай 

ана»  ұғымының  Түлкібас жеріндегі  Майлыкент, Майтөбе, Майбұлақ  атаула-

рына қатыстылығы. 

Көне түркілердің Ұмай ана түсінігін  төмендегіше өрбіткелі отырмыз.

Сақ тайпаларының көне түркілермен генеологиялық байланысының болғаны 

көмескілеу  көрінгенімен,  географиялық  байланысының  бар  екені  баршаға  

мәлім.    Көне    түркілерде  патриархалды  басқару  жүйесі  бекігенімен,  олардың 

дүниетанымында әйел затына деген құрмет ерекше-тін. Түркілер әйелді күнде-

Тарихи т

опонимик

а

12

ХАБАРШЫ

Ономастикалық

лікті тұрмыста шаңырақтың бір уығын көтерісетін ер адамның қосағы деп ғана 

түсінген жоқ, әйел затын қасиетті «Ұмай ананың» сарқыты деп бағалады.

Түркілердің «Ұмай ана» түсінігінде әйел тегіне деген текті ұғым жатыр. Көне 

түркілердің мифилогиясында «Ұмай ана» ұрпақ жалғастығын жебейтін періште 

саналады. Бізге жеткен деректерде ерте дәуірде Алтай тауын мекендеген түркі 

жұртты құрық бойы қар жауған бір қатты қыста қырылып  қалады. Осы  қақаған  

аязда  Айсұлу атты қыз бөстекке оранып аман қалыпты.  Оны Алтайдың үңгірін 

мекен еткен Аю батыр тауып алып, Айсұлуды   ес-түссіз  жатқан  жерінен Ұмай 

ананың көмегімен тірілтіп алады.  Көп ұзамай Аю батырдан Айсұлу жүкті бола-

ды. Аю батыр үйде жоқта толғақ қысқан Айсұлуды Ұмай ана жебеп, бір ұл, бір 

қызды дүниеге әкеледі. Содан түркі қауымы бір  рулы елге айналып, бүгінге күнге 

жетеді (Қазақтың мифтік әңгімелері. Құрастырған  Ш.Ыбыраев, П.Әуесбаева. 

Ғылым баспасы. Алматы 2002).   Яғни,  көне  дәуірлерден  келе жатқан  бұл 

аңыздан  ұғатынымыз «Ұмай ана» ұрпақ жалғастығын жебеуші,  мейірімді руха-

ни күш саналады.

Кейбір батыс зерттеушілері «Ұмай ананы» Тәңірге балап, ер түріктің ұрпағын 

хақ сенімнен адастырғысы келеді. Алайда, «Ұмай ананы» теология және кос-

моганиямен байланыстырудың еш реті жоқ. Бұл туралы зерттеуші Д.Қыдырәлі: 

«Ориенталист ғалымдар «Ұмай сөзін «тәңір ана» деп қате аударып жүр. Біздің 

ойымызша, Ұмай  - аналарды қолдайтын періштенің аты. Қыз ұзатылғанда, неке 

қиылғанда,  әйел  босанғанда  Ұмай  анадан  медет  тілеу  осыдан  келіп  шыққан» 

(Д.Қыдырәлі Атымды адам қойған соң... Таймас баспасы. Алматы 2008ж) - деп 

«Ұмай ана» ұғымын  зерделеген.

Көне  түркінің  дүниетанымында  «Ұмай  анадан»  өзге  «бес  ене»  түсінігі 

де  болған.  Әсілі,  қазақтың  «бесенеден  белгілі»  сөз  тіркесі  осы  «бес  ене» 

ұғымынан шыққан. Көне түркілер пендені желеп-жебейтін Ұмай ана, Май ана, 

От ене, Ұмайық және Бай әжені «бес ене» деп қабылдаған (Бақыт Әбжет. Түркі 

халықтарындағы  шамандыққа  сыйынудың  негізгі  түрлері).  «Бес  ене»  періште 

текті рухани күш саналғандықтан, адамды ауруынан емдеп, жолын ашып, алды-

нан жарылқай білген. Осы себептен де көне түркілер «Ұмай анамен» бірге «бес 

енені» де пір тұтқан.

Біздің пікірімізше түркілер «Ұмай ана» деп Адам атаның қосағы Хауа ана-

ны  айтқан  секілді.  Себебі,  белгілі  руника  зерттеушісі  Қ.Сартқожаұлы  да  Ор-

хон-Енесей  тас  жазуында  түркілердің  «Ұмай  текті  ұрпақ»  деген  тіркестерді 

қолданғанын жеткізеді (С.Қаржаубай. Орхон мұралары. Күлтегін. Астана 2003). 

Демек,  түркілер  «Ұмай  ананы»  Тәңірге  баламай,  керісінше  оның  жатырынан 

жаралғанын  пайымдаған.  Әрине,  бұл  пікіріміз  әлі  де  зерттеуді  қажет  етеді. 

Дегенмен,  түркілер  адамзат  атты  алып  ағаштың  бір  бұтағы  саналғандықтан, 

олардың алғашқы жаратылыс иесінің жары Хауа ана туралы білмеуі де мүмкін 

емес  деп  ойлаймыз.  Яғни,  түркілердің  дүниетанымындағы  «Ұмай  ана»  Адам 

атаның қосағы Хауа ана болуы бек мүмкін.

Тарихи т

опонимик

а

13

ХАБАРШЫ

Ономастикалық

Белгілі  түркітанушы  ғалым  Болаттемір  Алтаев:  «Қазақта «бала әкесінің  

бауыр етінен жаралады» деген ұғым бар. Ал құйрықтың қолданылуы Ұмайға 

табынып, отқа құйрықты (май) салудан қалған дәстүр. Сонда қыз баласын отба-

сына қосқаны. Себебі от – отбасын не шаңырақ ұғымын танытқан. Нәтижесінде 

шеше ұғымын танытса  керек. Келінге үйдің табалдырығын аттатарда «От  ана! 

Май  ана!  Жарылқа!»  деген сөздерді айтқызу осы Ұмайға табынудың ізі еді.

Сонымен, ежелгі түрік  халқының  ұғымында Тәңірі (бауыр) аспандағы ер 

рөлінде көрініп, Ұмай-Жер-Ана болып қабылданған. «Құда» болу «Құдайдың  

келісімі»  болып  шығады» дейді. (Қазақ тарихы 1993 №3).

Бізге  белгілісі  көне  түркілер    Ұмай  анаға  үлкен  құрмет  көрсетіп,  белгі 

қойып, суреттерін тасқа қашап салған.  Қазіргі ғылыми жаңалықтардың ақпарат 

көздерінің айтуынша Ұмай ананың тасқа қашалған алтыншы белгісінің табылуы 

жоғарыдағы ойымызды нақтылай түседі.

Көшпенділер  мәдениеті мұрасы  және  Мәдениет  саясаты  институтының  

негізінде жаңадан  құрылған  Қазақ  ғылыми- зерттеу  мәдениет институтының  

директоры,  философия  ғылымдарының    докторы    Ғазиз    Телебаев:  «Бір    ай 

бұрын  біздің  инситуттың  ғалымдары  Алматы облысы  Жамбыл ауданында 

тасқа  қашалған  мүсінді тапты. Ол  сарапшылардың  пайымдауынша,  Ұмай  

анамыздың   бейнесі. Бұған  дейін  Ұмай  анамыздың бейнесі  көне  түркілер  

мекендеген  жерлерде 5 рет  табылған  екен.  Бұл алтыншысы.  Ол  сенсациялық 

ғылыми  жаңалық  деуге болады»,- дейді. Бұл жаңалықты  ашқан  Көшпенділер  

мәдениеті    инситутының    жетекші    ғылыми    қызметкері  Алексей  Рогожин-

ский  бастаған    археологиялық-  этнографиялық    ғылыми  экспедиция.  Алек-

сей Рогожинскийдің  айтуынша,  ол  ежелгі  түркі кезеңінде яғни, ең  кемінде  

біздің    дәуірімізге    дейінгі  7-8    ғасырларда    қашалған.    Қоғалы  шатқалынан  

табылған  бейнеленген суретке  қатысты  ғалымдар  арасында әртүрлі  пікірлер  

бар.  Түркітанушылардың    кейбірі  бұл  Ұмай ана   десе,  екіншілері  ежелгі  

Түркі  және  Қытай  жазбаларында  Ұмай ананың  бейнесіне  қатысты дәл, нақты  

мәліметтердің  жоғын  алға  тартуда. 

Тарих      ғылымдарының    кандидаты    А.Рогожинский:  «Бұл  Қазақстан  

аумағындағы  Ұмай ананың тасқа қашалған алғашқы  бейнесі емес. Бұған  дейін 

Оңтүстік  Қазақстанда  табылған бейне  Мемлекеттік  орталық  музейге  қойылған  

болатын.  2009, 2012 жылдары  Алматы облысындағы Жамбыл  ауданындағы  

Қоғалы  шатқалында  аралығы  бірнеше  жүз  метр  болатын 2 жерден  бірегей  

бейнелер табылып отыр»,- дейді.  

Қорыта  айтқанда  осы тұжырымдардың негізінде Майлыкент – Ұмайлы кент, 

Майтөбе – Ұмай төбе, Майбұлақ – Ұмай бұлақ екендігіне көз жеткізгендейміз. 

Себебі Ұмай  - май,  кент- қала  деген  ұғымды білдереді.  Майлыкент атауы 

-  ислам дініне дейін  көктүркілер Ұмай анаға  ескерткіш орнатып немесе белгі 

қойған кішкене қаланың Түлкібасы жерінде   болғандығын  айғақтайды. Ойы-

Тарихи т

опонимик

а

14

ХАБАРШЫ

Ономастикалық

мызды әрі қарай өрбітсек ф.ғ.д. Р. Әлмұханова: «Ұмай мен Елена образдарының 

арасында  да  байланыс    бар.  1969  жылы  Жамбыл  облысы  Майтөбе  селосы 

Билікөл көлінің оң жағалауынан табылған үш  мүйізді бас киім киген адамның 

тас қашау суреті табылған. Оны археолог С.М. Ақынжанов Х ғасырдың мұрасы 

деп  есептейді.  Мұндай  суреттер  Ыстықкөл  жағасынан  табылды.  Дәл  бұл  су-

реттерде  ескерткіштердегі  бейненің  жыныстық  белгісі  жоқ,  бірақ  Тохаристан 

мен Соғда өңірінен табылған осындай суреттерді салыстыру нәтижесінде оның 

әйел бейнесі екені дәйектелген. Үш мүйізді бас киім – өнімділік символы. Та-

рихта  болған-болмағанын  дәлелдеу  қиын,  бірақ  мифтік  санадан  шыққан  деп 

есептелетін Троя соғысына себепкер деп айтылатын Елена – архаикалық грек 

мифологиясында  өнімділік  құрайды.  Оны  айқындайтын  белгі-басына  өрілген 

кәрзеңке  киюі»  деп  ой  айтады.  Бұл  жерде  Майтөбе  ауылынан  Ұмай  Ананың 

бейнесінің табылуы Майтөбенің Ұмайтөбе екендігін толық дәлелдейді.  Қазақ 

халқы  бұл  Ұмай  ұғымы  негізінде  пұтқа табынған  жоқ.  Қайта  исламды 

қабылдап хадистегі «Бірінші жақсылық анаға және анаға, анаға» деген хақтың  

сөзін  шын  мәнінде ұғынып, оны әлемдік  деңгейге көтерді. Халқымызда  әлі  

күнге дейін құдалықта  құйрық бауыр  асатып,  жас  келінге  отқа май  салды-

рады.  Бұл    арада  өзге  май  салмай  нақты    құйрық    майды  салудың  да  өзіндік 

себебі де жоқ емес. Орналасуы жағынан құйрық пен ұмай ұма жыныс мүшесіне 

жатады. Демек, ұмай, ұрық, ұрпақ сөздерінің мағынасы төркіндес оның жыныс 

мүшесінен басқа мағынасы  анағұрлым  кең. Біріншіден, отқа  құйрық  май салу 

отың өшпесін, ұрпағын  жалғассын, дүниеге сәбилер келе берсін деген ұғыммен 

астасып    жатыр.  Құйрық-бауыр  асату  салты,  біз  енді  бауыр  болдық  дегенді 

білдіріп, құйрық майын қосып беруі осы жерден біз шығып едік, енді осы жер-

ден шыққан  ұрпақ  сендер жалғастырыңдар деген мағынаны береді.      

          Қазақтың классик ақыны Абай:

 

 

Анамыздай жер иіп емізгенде,

 

 

Бейне әкеңдей үстіңе аспан төнер.

 

 

немесе 

 

 

Күн-күйеу, жер-қалыңдық сағынысты, 

 

 

Құмары екеуінің сондай күшті. 

                                         

 

 

Азалы ақ көрпесін сілке тастап,

 

 

Жер күлімдер, өңіне шырай беріп.

 

 

Күн күйеуін  жер көксеп ала қыстай,

 

 

Біреуіне  біреуі  қосылыспай.

 

 

Көңілі  күн лебіне  тойғаннан  соң,

 

 

Жер толықсып, түрленер  тоты  құстай.

Тарихи т

опонимик

а

15

ХАБАРШЫ

Ономастикалық

– деп  аспанды  әке,  күнді күйеу  жерді ана  яғни  адамзат  ретінде  образды  

түрде  суреттеуі  түркілік  танымның  Абай  танымындағы  көрінісі  болып  та-

былады.  Абайды  образды  түрде  сөйлеткен   қазақ  ұлттық  танымы  болса,  бұл 

танымның   бастауы  түркілік  кезеңде  жатыр. Тіл ғылымында «Ұмай» сөзінің  

төркіні  жөнінде мынадай жорамал бар. Ұм «желін» сөзінің Ұ дыбысы Е дыбы-

сына өзгеруімен барып шыққан. Сондықтан ем, емшек, алтайша емеген (ана), 

сахаша – емше (бие) деген мағынаны көрсетсе, қырғыз тілінде ене – ана деген 

мағынаны береді. Ұма – ұмай, ана, ене, мама, muter, mother – сөздерінің айты-

луы мен дыбысталуы кездейсоқтық емес. Күллі түркі тілді халықтар шешелерін  

ана  немесе  ене  деп  айтады.  Мама  сөзі  –  қазақта  желіні  үлкен,  сүтті,  үш-төрт 

құлындаған биені мама бие дейді. Ал С.Торайғыровтың:  

                             Мен сәби ештеңені білмеген, 

                                      Анамның ақ  мамасын  аймалаған – деп жырлауында  да қазақ 

халқында мама – сөзі емшек мағынасында қолданылып тұрғанын көреміз. Еуро-

па халықтары оның ішінде: герман тілді халықтар және славян халықтарының 

ананы – мама деуі кеудесіне қарап атаудан шыққандығын байқатады. Олай бол-

са, Ұма – сөзі Индияның Има – сөзінен шықты деген пікірдің қате екендігіне 

көз жеткіземіз. Бұл дыбысталудағы, айтылудағы ұқсастық Ұма сөзінің жалпы 

адамзатқа ортақтығын байқатады. Бұл сөз қысқаша  айтқанда  Адам ата  мен  

Хауа анадан қалған мұра сөз деп есептеуіміз керек. Оның  үстіне М.Қашқаридың 

«Түрік сөздігінде»: «Ұмай жолдас (қатын  босанғанда  құрсағынан  шығатын  

нәрсе...Сонда мақал да бар: Ұмайға табынса, оғұл, болұр – жолдасқа табынса, ұл 

болар; кім жолдасқа қызмет  көрсетсе, ұл көреді». Қатындар мұны  жақсылыққа 

жориды» делінген.

                         

16

ХАБАРШЫ

Ономастикалық

                                                                         М. Ескеева

                                                                Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ

                                                    түркітану кафедрасының профессоры,

филология ғылымдарының докторы

                                                                          

ТҮРКІ ЭТНОНИМДЕРІНІҢ КӨНЕТҮРКІЛІК ҚАБАТЫ

       

Қазiргi  түркi  тiлдерiнде  қалыптасқан  ономастикалық  жүйенiң  тарихи  даму 

жолын  анықтауда,  олардың  сыртқы  морфологиялық  құрылымын,  iшкi  мазмұ-

нының  астарындағы  ақпараттық  негiзiн  саралауда  бағыт-бағдар  беретiн  ең 

көне жазба дерек көзi Орхон-Енисей, Талас ескерткiштерiнiң  тiлi екенi белгiлi. 

Түркі  тілдері  тарихи  ономастикасының  терең  зерттеудi  қажет  ететiн  өзектi 

мәселелерiнiң  бiрi  де  –  көнетүркiлiк  қабаттың  қазiргi  түркі  ономастикалық 

жүйесiне  қатыс-дәрежесiн,  iшкi-сыртқы  құрылымдық  модельдерiндегi  ортақ-

тықтар  мен  ерекшелiктер  деңгейiн,  ономастикондар  құрамындағы  түбiр  мор-

фема  мен  қосымша  морфеманың  дамуын  айқындап  алу.  Аталым  уәжiнде 

мә де ни-этнографиялық,  тарихи-этнологиялық,  географиялық-атмосфералық-

климаттық,  флоро-фауналық  факторларды  молынан  қамтыған  ақпарат  көзi  – 

ономастикалық  атауларды  морфемдік-компоненттік  тұрғыдан  талдау  онимдiк 

мазмұнды  анықтаудың  негізгі  тетігі    болып  табылады.  VI-IX  ғасыр  түркiлері 

тілінде  қолданылған  онимдерді    құрылымдық  және  антропоөзектік  зерт-

теу  парадигмаларының  сабақтастығында  қарастыру  түркі  тілдерінің  даму 

заңдылықтарын  анықтауға  ықпал  етумен  қатар,  ұрпақ  жалғастығындағы 

онтологиялық,  семиотикалық  маркерлердiң  сақталу  дәрежесiн  айқындауға  да 

жол  ашады.  Бұл  Орхон,  Енисей,  Талас  ескерткіштері  тіліндегі  ономастикалы 

атауларды жан-жақты зерттеудің өзектілігін сипаттайды.

VI-IX  ғасыр  аясында  өмiр  сүрiп,  өзiндiк  дара  мәдениетiн  қалыптастырған 

көне  түркiлердiң  бар  болмысын,  дүниетанымдық  ерекшелiктерiн  көрсететiн 

онимдiк бiрлiктер көне түркi жазба мұраларында молынан сақталған, олардың 

бір бөлiгiн  этнонимдер құрайды.

Дербес  тiл  белгiлi  бiр  тiлдiк  қауым  ыңғайында  ғана  қалыптасатындықтан 

этностық топтардың құрылымдық негiзiн, субэтникалық құрамын анықтау мен 

тiл  табиғатын  тану  өзара  сабақтас  процестер.  Этногенез  проблемасын  тiлдiк 

тұрғыдан зерттеу мәселесiне өткен ғасырдың 80 жылдарынан бастап айрықша 

деп қойыла бастады. Академик Ә.Т.Қайдар «Этногенез проблемасына байланыс-

ты тiл деректерiн пайдалану дегенде бiз ең алдымен этнонимдерге жасалатын 

этимологиялық  талдауларды  айтқан  болар  едiк»  [1,52]  деген  ойлары  арқылы 

этнонимдердi  зерделеудiң  маңыздылығын  көрсетедi.  Үш  жүздiк  құрылымға 

бөлiнiп,  бiрнеше  ру-тайпалардан  тұратын  «қарға  тамырлы»  қазақ  халқының 

тiлiн зерттеуде де этноним табиғатын анықтаудың берерi мол.  

Тарихи т

опонимик

а

17

ХАБАРШЫ

Ономастикалық

Этнонимдердiң  этимологиялық  негiзiн  анықтау  этнос  өмiрiндегi  тарихи 

үрдістер  мен  тiлдiң  iшкi  заңдылықтарын  сабақтастыра  отырып  қарастыруды 

қажет  ететiн  аса  күрделi  мәселе.  Көне  түркiлiк  этнонимдердің  көпшiлiгi  ұзақ 

даму  жолынан  өтiп,  морфологиялық  құрылымы  тұтасып  кеткен  субстраттар 

болғандықтан олардың бәрiнен морфема жігін ажырату оңай емес. Осы орайда 

түркi этнонимдерi жайлы ғылыми тұрғыдан негiзделген, дәйектi пiкiрлер айтқан 

Ғ.Айдаров,  Ә.Т.Қайдар,  А.С.Аманжолов  т.б.  белгiлi  лингвист  ғалымдардың 

еңбектерiнiң  теориялық  маңыздылығын  айта  кету  керек.  Қазақ  тiлiндегi  эт-

нонимдер  де  жалпы  лексиканың  элементтерi  болғандықтан  алтайлық,  көне 

түркiлiк, қыпшақтық, қазақы қабаттардан тұрады.  Көне қабаттарға жататын 

этнонимдердiң кейбiрi қазiргi қазақ тiлi этножүйесiнде қолданылмауы да немесе 

олардың сұлбалары қазiргi этнонимдердiң морфологиялық компоненттерi ретiнде 

ғана  сақталуы  да  мүмкiн.  Бұл  тiл  табиғатына  тән  тарихи  заңдылық.  Түркiлiк 

қабаттың  VII-IX  ғасырларындағы  этнонимдердiң  тұлғалық,  құрылымдық, 

семантикалық  сыр-сипатын  көрсететiн  дерек  көзi  –  Орхон-Енисей  жазба 

ескерткіштері тілінде кездесетін ру, тайпа атаулары. Ескерткіштер тілінде қазіргі 

түркі тілдерінде қолданылып жүрген немесе тарихтан белгілі көне атаулар да, 

қандай этностың атауы екені белгісіз, бізге беймәлім этнонимдер де кездеседі.

Ескерткіштер  тілінде  жиі  ұшырасатын  дербес  лексемалық  қабілеті  бар 

бір  буынды  этнонимдердің  бірі  az  тайпасының  атауы:  Az  elteberin  tutdï  «Аз 

(халқы) елтеберін тұтты» КТү. 43 (Айд. І, 190); Čölgi az eri boltïm «Шөлдегі аз 

ері болдым» Тон. 23; Özüm az jirim «Өзiмнің аз жерім» Тон. 24 (Айд. ІІ, 108). 

Тарихшылардың  көрсетуі  бойынша  Орхон  ескерткіштерінде  жиі  кездесетін 

аз  тайпасы  VI-YIII  ғасырларда  қазақ  даласын  мекен  еткен  тайпалардың  бірі. 

В.В.Бартольд аз тайпаларының астанасы Жетісудағы Суяб қаласы екенін айтады 

[2,19]. Әлемдегі ең үлкен құрлықтардың бірі Азияның, Еуропа мен Азияның ше-

герасында орналасқан Азау (Азов), Каспий (Хазар) теңіздерінің, Кавказ тауының 

ІҮ ғасырдан бастап Каспийдің батысында өмір сүрген, VІІ-Х ғасырларда Вол-

га, Дон, Солтүстік Кавказ, Азау теңізінің маңы, Днепр өзені аралығындағы да-

лалы және орманды-далалы алқапты қамтитын Хазар қағанатын құрған хазар 

тайпасының  атауындағы  аз/ас  компонентін  аз  этнонимімен  байланыстырушы 

пікірлерге сүйенсек, аз тайпасының мекен еткен аумағы әлдеқайда кең екенін 

көреміз. Аз тайпалары өмiр сүрген аумақтағы Каспий, Азау пелагонимдерiнiң, 

Кавказ  оронимiнiң,  құрлық  атауы  Азия  лексемасының  құрамында  *az/*as  → 

*xas, *qas, *qaz компоненттерiнiң сақталуы да кездейсоқ құбылыс болмаса ке-

рек.  С.Аманжолов  Каспий  теңізі  ІХ-Х  ғасырларда  Хазар  дариясы  аталғанын 

көрсете отырып, қазақ этнонимі құрамындағы қаз/қас/хас морфемасын жоғарыда 

аталған лексемалар құрамындағы хаз/кас морфемаларымен байланыстырады [3, 

108].  Көне  тайпалар  аздар  мен  сақтардың  тарихи,  генеалогиялық  байланысы 

негізінде қазақ этнонимі қаз (<һаз<хаз<қаз) және сақ лексемаларының бірігуі 

Тарихи т

опонимик

а

18

ХАБАРШЫ

Ономастикалық

арқылы жасалғаны тарихи-лингвистикалық тұрғыдан дәйектелген мәселе [4, 47-

51]. Көнетүркілік аз этнонимінің һаз/хаз/қаз немесе һас/хас/қас/кас тұлғаларына 

ауысуы сөздің абсолют басындағы һ фарингаль дыбысының табиғатына және s ≈ 

z сәйкестігіне байланысты жүзеге асатын, жалпы алтай тілдеріне тән заңдылық 

арқылы түсіндіріледі. Каспий теңізі мен Кавказ өңірін мекендеген көне азер тай-

пасы туралы деректердiң сақталуы Орхон ескерткіштеріндегі аз этнонимі қазіргі 

түркі  халықтарының  бірі  әзірбайжан  халқының  атауына  да  негіз  болғанын 

көрсетедi. 

Түркі халықтарының этностық негізін құраушы көне тайпалардың бірі – oγuz 

тайпасының атауы да ҮІІ-ҮІІІ ғасыр ескерткіштерінде жиі аталады: Oγuzqa bes 

süņüsdi «Оғыздармен бес рет соғысты» Тон. 49, Bu tabγačda jïrïja beg oγuz ara 

jeti-eren  jaγï  bolmïs  «Бұл  батыс  табғачтағы  оғыз  бектері  арасынан  бізге  жеті-

ерен (бектігі) жауласты» Он. 5 (Сартқ.  145). Жазба деректерде oγuz, guz, uz деп 

түрліше аталып жүрген түркі тектес оғыз тайпасы ҮІІ-ХІ ғасырларда Орта Азия-

ны, Оңтүстік орыс даласын мекендеген [5,917]. Көне түркі тілінде oγuz «первое 

молоко, молозиво» (ДТС, 365), яғни уыз мәнін береді. Оғыз этнонимінің уыз лек-

семасына  қаншалықты қатысы бары белгісіз. Дегенмен қазақ шежіресі «Ерте 

кездерде Ай деген қағаннан бір ұл туып, ол анасының уызын ішкен соң, сүтін 

ембей, бірден ас ішіп, тілге келе бастады. Ол ер жеткенде данышпан қолбасшы 

болып, әке тағына отырады. Оның қарамағындағы халық Оғыз елі атанып кетеді» 

дейді  [6,33].  Бұл  аңыз  ғана.  Аңыздағы  Ай  антропонимі  де  көңіл  аударарлық, 

салыстырыңыз:  az  ≈  aj,  d  ≈  z  ≈  j  сәйкестігі  түркі  тілдерінде  жиі  кездесетін 

құбылыс. Көне түркі тілінде oγuš «род, племя» (ДТС, 365), ög «мать» (ДТС, 379) 

сөздері де қолданыста болған. Өмірге ұрпақ әкелетін «ана» мәніндегі ög, дүниеге 

алғаш келгенде ауызданатын сүт «уыз» мағынасындағы γuz «ру, тайпа, шыққан 

тек»  мәнін  білдіретін  oγuš  сөздерінен  тек  тұлғалық  қана  емес,  мағыналық 

сабақтастықта айқын байқалады. *oγ/ög тұлғаларын гомогенді түбірлер деп алуға 

толық негіз бар. Аталған моносиллабқа oγuz этнонимінің қаншалықты қатысы 

барын  айқындау  үшін,  алдымен  этнонимінің  морфологиялық  құрылымын, 

сөзжасамдық тәсілін, яғни түбір морфемаға қосымша морфема жалғану арқылы 

жасалғанын  немесе  екі  дербес  сөздің  бірігуі  арқылы  қалыптасқанын  анықтап 

алу қажет. Ғ.Айдаров oγïz этнонимін on oq этнонимімен байланыстыра отырып, 

«бұл сөз оқ деген ру атымен – з деген ескі көптік жалғауынан құралған. Сонда 

оқтар мен оғыз сөзінің алғашқы түбірі бір екендігіне ешкім де шүбәланбауы 

тиіс. 

... Түркі қағанаты кезінде бұл сөздердің мағыналары сараланып екеуі екі басқа 

тайпаны көрсеткен»  [7,42] деген пікір айтады. 

Түркітанушы-лингвистердің тұжырымдауы бойынша түркі тілдерінде көптік, 

ортақтық,  жинақтық  мән  беретін  бірнеше  архиформанттар  болған:  «Кроме 

афф.-lar/-lär, собирательность – множественность обозначалась рядом аффик-

Тарихи т

опонимик

а

19

ХАБАРШЫ

Ономастикалық

сов,  давно  утративших  свою  продуктивность  и  сохранившихся  в  составе  от-

дельных  слов  и  форм»  [8,145].  Қазіргі  түркі  тілдері  деректерінде  архаикалық 

көптік  категориясының  жинақтау,  топтау,  ортақтық  мәнінің  реликтілері  ғана 

сақталған. Түркілік баба тіл кезеңінде белсенді қолданылған жинақтау, топтау 

мәніндегі көптік категориясының архиформанттары қатарында  *-z,*-s,*-q(-k),*-

t,*-č,*-š,*-l,*-m,*-n,*-r  тұлғалары  көрсетіледі  [9,33-34;  10,10,22].    Архаикалық 

*-z,*-s,*-q(-k),*-t,*-č,*-š,*-l,*-m,*-n,*-r  форманттары  тілдік  жүйедегі  фоно-

семантикалық, фоно-морфологиялық құбылыстармен, қазіргі түркі тілдеріндегі 

сөзжасам жұрнақтарымен ұштасып жатқан, грамматикалық мағыналары айқын 

ажыратылмаған  көне  модификаторлар,  сондықтан  олардың  шығу  тегі,  даму 

жолы  жайлы  бірізді  пікірлер  толық  қалыптаса  қойған  жоқ.  Олардың  басым 

бөлігі  архитүбірлерге  (өлі  түбірлерге)  жалғанғандықтан  негіз  сөз  құрамына 

кірігіп, морфемалық жігі тұтасып кетсе, енді біразы күрделі қосымша морфема-

лар құрамында сақталған. Архаикалық көптік категориясының дербес аффикстік 

дәрежесін сақтап қалғандарының саны тым аз.

Түркі  тілдері  бойынша  көптік  категориясының  реликт  нұсқаларының  сілемдері 

ежелгі және кейбір қазіргі этнонимдер құрамында сақталуы мүмкін, мысалы:  *-z фор-

мантын az→*a+*z «аз», oγïz//oγïz→ *oγ(u)// *oγ(ï)+*z `оғыз`этнонимдерінің құрамынан 

ажыратуға болады. Сондай-ақ qazaq `қазақ`, äzirbajan «әзірбайжан» лексемалары да 

көптік мәнді  -z модификаторын сақтауы мүмкін;  *-n формантын γun, üjsin, najman, 

arγïn,  alban  т.б.  этнонимдерінің  сақтау  мүмкіндігі  жоғары;    *-t  модификаторының 

іздері qoŋïrat, kerejt т.б. ру-тайпа атауларының құрамында сақталған. 

Көне  түркі  тайпалары  атауларында  тайпаның  этникалық  құрамының 

сандық белгілерін, яғни неше рудан немесе рулық қауымдастықтан тұратынын 

көрсететін  этнонимдер  жиі  кездеседі.  Солардың  бірі  аз  және  қырық  лексема-

ларынан жасалған qïrq az этнонимі, qïrqaz/ /qïrqaz → qïrq + *(ï)z//*(a)z `қырқ 

аз//(қырғыз)`. Ескерткіштер тіліндегі бұл этнонимді көпшілік зерттеушілер Ор-

хон  ескерткіштерін  алғаш  оқыған  ғалымдар  В.Радлов,  В.Томсендердің  ізімен 

qïrqïz деп оқып, қазіргі қырғыз этнонимімен тікелей байланыстырады. Мәселен, 

С.Е.Малов «Күлтегін» ескерткішіндегі bašlajï qïrqïz qaγanïγ balbal tikdіm деген 

сөйлемді «(В честь моего дяди-кагана) я поставил во главе (вереницы могильных 

камней) «балбалом» киргизского хана» деп аударса (Малов 88), А.Аманжолов 

«Тоникұқ»  ескерткішіндегі  сөйлемді  artuq  qïrkïz  küčlüg  qaγan  jaγïmïz  boltï 

түрінде транслитерациялап, «Более того, нашим врагом был кыргызский силь-

ный каган» деп аударады (Аманж. 182). Ғ.Айдаров осы сөйлемдердегі этнонимді 

qïrq az «қырқ аз» түрінде оқуды жөн санай отырып, «Біздің пікірімізше қазіргі 

қырқыз  аталып  жүрген  этноним  қырқ  аз  деген  сөзден  шыққан.  Өйткені,  Ор-

хон  ескерткіштеріндегі  қырқ  аз  дұрыс  оқылмай,  күні  бүгінге  дейін  қырқыз 

болып  келді»  [7,  41)  деген  пiкiр  айтады.  Ескерткіштер  тілінің  дыбыстық 

жүйесінде,  бір  сөз  құрамындағы  r  үнді  дыбысы  мен  дауыстылар  ортасын-

Тарихи т

опонимик

а

20

ХАБАРШЫ

Ономастикалық

да қатаң q, k көп жағдайда ұяңданып қолданылатынын (jïrγarï «оңға» КТк. 2; 

turgis (Малов. 76) «түргес/түргеш» КТү. 18, jarγun «жер атауы» КТү. 34 (Айд. 

І, 211), екі сөз қатар келгенде қатаңдығын әрдайым сақтайтындығын ескерсек 

әрі  түркілер  дәстүрінде  сан  есімдер  негізінде  жасалатын  этнонимдердің  жиі 

ұшырасатынын  негізге  алсақ,  ғалымның  пікірі  орынды  сияқты.  Қазiргi  qïrγïz 

этнонимi құрамындағы компонентiнiң ïz тұлғасына айналуы алдыңғы буындағы 

қысаң дауыстының ықпалы екенi белгiлi заңдылық. Ескерткіштер тіліндегі az, 

qïrq az этнонимдерінің қолданысы жақын орналасқан түркі тілдес екі тайпаның 

аты екені анық байқалады: Kögmen jir-sub idisiz qalmazun tijin az, qïrq az budunïγ 

jaratïp  keltimiz,  suņusdimiz,  ilin  birtimiz  «Көгмен  жер-суы  иесіз  қалмасын  деп, 

аз, қырық аз халықтарын құрап келдік, соғыстық, елін қайта бердік» КТү. 20 

(Айд. І, 175). Қазіргі қазақ тіліндегі этнонимдердiң сөзжасам жүйесінде негізгі 

тайпаның салалары сол өзі тараған үлкен тайпаның атауына қосымша компо-

ненттер қосылуы арқылы  жасалатын этнонимдерді иеленетіні жиі кездеседі, мы-

салы: үйсін тайпасының бір саласы сары үйсін т.б. Сондай-ақ qïrqaz тайпасының 

құрамындағы рулар саны қырық болуы да міндетті емес екені белгілі. Түркілер 

дүниетанымындағы  қырық  сан  есімінің  сакральді  мәнінің  бірі  –  «көп,  алуан 

түрлі».  Қазақ  арасында  да  бірнеше  ру  өкілдері  тұратын  елді-мекенді  «қырық 

рулы ел» деп атау дәстүрі бар. Қазiргi түркi тiлдерi ономастикалық жүйесiнде 

көне түркiлiк az этнонимi az → Azoυ, Azja; äz → äzïrbajžan; ïž → qïrγïz; kas → 

kaspij; kaz → kaυkaz; qaz → qazaq тұлғаларына ғана өзгергенiмен, ad ≈ aj ≈ az ≈ at 

≈ aš ≈ al ≈ ar ≈ aγ ≈ aq т.б. тұлғаларына ауысу мүмкiндiгi де жоғары. Сондықтан 

az этнонимi қазiргi тiлiмiзде басқа атаулар құрамында да сақталуы ықтимал.

Түркі  тілдерінің  этножүйесінде  дербес  екі  этнонимнің  қосарлануы,  бірігуі 

арқылы  жаңа  ру-тайпа  атауының  жасалуы  қалыптасқан  сөзжасамдық  модель 

екенін  ескерсек  (az  –  saq;  qïrq  –  az),  oγïz  лексемасы  oq  –  az  этнонимдерінің 

бірігуі немесе қосарлануы негізінде жасалуы да мүмкін. Дауыстылар ортасын-

да  q  дыбысының  ұяңдануы,  бірінші  буындағы  еріндік  дауыстылардың  соңғы 

буындағы  дауыстыға  ықпал  етуі  түркі  тілдеріне  тән  заңдылық.  Зерттеушiлер 

дербес этнонимдердің қосарлануы арқылы жаңа этнонимдердің жасалуын «... 

образование парных сочетаний прежде всего вызвано в целях передачи значе-

ния собирательности, совокупности и множественности» деп түсіндіреді [4,48]. 

Ескерткіштер  тілінде  тоғыз  сан  есімі  мен  оғыз  этнонимінің  бірігуі  арқылы 

жасалған toquz oγuz этнонимі де қолданылады; Toquz oγuz budun kentü budunïm 

erti «Тоғыз оғыз халқы өз халқым еді» КТү. 44; Boltuqda toquz oγuz beg(i) jaγï 

ermis  «Болтұқта  тоғыз-оғыз  бектері  жауласты»  Он.  6  (Сартқ.145).  Бір  сөйлем 

ішінде  екі  этнонимнің  қатар  қолданылмауы  ескерткіш  мәтіні  негізінде  оғыз 

және  тоғыз  оғыз  этнонимдерінің  дербес  тайпа  атаулары  екенін  әлде  бір  ғана 

тайпаның атауы екенін анықтауда қиындық тудырады, az, qïrq az этнонимдерiнiң 

дербестiгiне сүйенсек тоғыз оғыз онимiн оғыз тайпасының бір тармағының ата-

Тарихи т

опонимик

а

21

ХАБАРШЫ

Ономастикалық

уын білдіретін микроэтноним ретiнде қарастырудың негiздiлiгiне көз жеткiземiз.

Ескерткіш тілінде on oq этнонимі де бірнеше рет кездеседі: On oq budunï qalïsïz 

tasïqmïs tir «Он оқ халқы қалмай жиналды» Тон. 30 (Айд. ІІ, 110); On oq budunï 

emgek körti «Он оқ халқы бейнет көрді» КТү. 19 (Айд. І, 175). Көне түркілік он оқ 

этнонимімен аталатын тайпа ҮІІ ғасырда Шу бойын мекендеген. Н.Я.Бичуриннің 

пікірінше on oq он түркі тайпасының жалпылама атауы. Әрбір тайпа 10 мың атты 

жасақ шығара алған және әр тайпаның жебелерінің айырмашылықтары болған, 

яғни он түрлі оқ пайдаланған. Олардың 5-уі – жчумгунь, хупуву, нишетидунь, 

туциши – хэлон, шуниши - чубань дулат (дулу) бірлестігіне, 5-уі – асиги, гэшу, 

басайган – дуншибо, асиги – нишу, гжшу – чубань тайпалары нушеби бірестігіне 

қараған [11,192]. Ғалым келтірген дерек қытай жылнамаларынан алынғандықтан, 

этнонимдердің түркілік тұлғасын тап басып анықтау қиын. Біраз зерттеушілер 

он оқ құрамындағы тайпалардың басым көпшілігін үйсін этносынан таратады. 

Көне түркі тілінде oq «стрела» (ДТС, 368) қазіргі түркі тілдерінде де «оқ, жебе» 

мәнін сақтаған. Көне түркі әліпбиінде ↓ ↑ жебенің таңбасы q дыбысын, oq, uq/

qo,  qu  дыбыс  тіркестерін  бейнелеуі  де  оқ  этнонимінің  мағынасының  айқын 

екендігін көрсетеді. Он оқ этнонимінің он тайпалық одақтың атын білдіруі oq 

және *uγ/oγ «род, племя» тұлғаларының арасында семантикалық байланыс жоқ 

па деген ойға жетелейді, себебі қазіргі түркі тілдерінде *uγ/oγ архитұлғасының 

қатаң варианттары да кездеседі, салыстырыңыз: ұқ/оқ, ұқсас «тектес», жергілікті 

ерекшеліктерде – оқсас.

VІІ-ІX  ғасыр  жазба  мұраларында  жиі  қолданылатыны  turk  этнонимі:  Turk 

budun joq bolmazun tijin, budun bolčun tijin «Түркі халқы жоқ болмасын дейін, 

халық  болсын  дейін»  КТү.  11  (Айд.  І,  173);  Turk  budun  jitmezün  tejin  «Түркі 

халқы өлмесін-жітпесін деп» Он. 3 (Сартқ.142). Түрк(түркі) этнонимінің шығу 

тегі жайлы да көптеген пікірлер айтылып жүргенімен, толық шешімін таппаған 

мәселе,  негізгі  пікірлер:  1.  Күшті,  қуатты,  билік  иесі  мағыналарын  береді 

(В.В.Радлов, Ю.Немет); 2.  Тайпа, ру, қандас туыстардың үйі мәніндегі törkin 

сөзінен шыққан (А.Н.Бернштам); 3. Түркі-монғол тілдеріне ортақ туу, дүниеге 

келу  мағынасындағы  töre/törü  сөздерімен  гомогенді  (Б.Мункачи,  Л.Базэн);  4. 

Монғол тіліндегі «бас, белгілі бір заттың ең биік ұшы» мәнін беретін tolgo/tolgaj 

және «жауынгерлік бас киім» duwlga/dugulga сөздерінен шыққан (Ю.А.Зуев); 

Билік етуші халық мағынасын береді (Г.Дерфер); 5. türik (türk), törük (törk) сөзі 

этнонимге айналғанға дейін жаратушы, мырза, заң, ақиқат мәніндегі зат есім, 

құдіретті, қасиетті, ақиқат, нағыз мағынасын беретін сын есімдер болуы мүмкін 

(О.Сүлейменов); 6. Монғол тіліндегі басшы, көсем, бірінші, алдыңғы мәніндегі 

turүүn (tэruïün) сөзі мен türük türk сөзінің жалпылама мағынасы тілдік заңдылық 

бойынша сәйкес келеді (А.Аманжолов). Түркі/түрік этнонимінің этимологиясы 

жайлы әр жылдары айтылған басқа пікірлердің бәрі осы тұжырымдар төңірегінде 

өрбиді. Түрік этнонимін интерпретация жасаған зерттеушілер сүйенген тілдік 

деректерді  лексика-семантикалық  жағынан  екі  топқа  бөліп  қарастыруға  бола-

Тарихи т

опонимик

а

22

ХАБАРШЫ

Ономастикалық

ды. 1. «күшті, қуатты, алдыңғы, ең, нағыз, таңдаулы, маңызды, сыйлы, басшы, 

билеуші т.б.» семаларын беретін көне түркілік türk «сильный, могучий», «самый, 

обильный, предельный» (ДТС, 599), орта түркілік türk jigit «достигший зрелого 

возраста, взрослый юноша», türk qujaš «верхняя кульминация, наивысшего по-

ложение Солнца на небе» (МК І, 353); қырғ. тілінде turk «крупный, жирный (об 

овцах)»;  бур.  тіліндегі  türüü  «первый,  головной,  передовой,  почетный»;  монғ. 

тілінде tэrgüün «басы, алды, алдыңғы», «басшы, жауапты»; tör «үкімет, мемле-

кет»,  «заң,  ереже,  тәртіп»;  қаз.  тілінде  tör  «құрметті,  сыйлы  орын»,  tөre  «хан 

тұқымы, сыйлы, құрметті адам, билік басындағылар»; töre; 2. «туу, дүниеге келу» 

семасынан  тараған  «туған  үй»,  «туған  ауыл»,  «туған-туысқан»  мәнін  беретін 

сөздер: монғол тілінде töröx «туу», töröl «туыс, ағайын, туысқан», törölx «тума, 

туған, ата», törxöm «төркін»; қырғ. тілінде törö «родить», töröt «роды», törkün «ро-

дители и родня жены»; қазақ тілінде – törkin «әйел адамның туған-туысқандары, 

туған үйі, туған жері». Бірінші топтағы «күшті, билеуші, таңдаулы, кемеліне кел-

ген, сыйлы, нағыз т.б.» семаларын беретін tör/tor/tür тұлғасы мен екінші топтағы 

«туу» семасынан тараған tör тұлғасын гомогенді сөздер деп қарауға толық негіз 

жоқ. Алғашқы адамзат тілінің қалыптасу кезеңі негізінде онтогенездік ізденістер 

жүргізілсе  аталған  түбір-негіздердің  гетерогендік  сипаты  теріске  шығуы  да 

мүмкін. Зерттеушілер пікірі арасындағы қайшылық та осыдан туындайды. Түркі 

халықтарының өткен тарихы, еркіндікті сүйген өмір-салты, өр, өткір болмыс-

бітімі,  образды  ойлау  жүйесі,  жауынгерлік  қабілеті  анық  байқалатын  VІІ-ІX 

ғасыр  жазба  мұраларының  тілі,  мазмұн-идеясы  тұрғысынан  сараласақ  түрк/

түркі  этнонимінің  жалпылама  мәні  бірінші  топта  қарастырған  törk/tork/türk 

лексемаларының  семантикалық  аясына  сай  келеді  және  бұл  сөздердің  тектес 

түбірден тарағандығы да дау тудырмайды. 

Орхон-Енисей  жазба  ескерткіштерінде  отыздан  аса  этнонимдер  кездеседі. 

Олардың ішінде turgeš, usun/üjsin, qïbšaq, toqar, tarduš, apar, qurïqan т.б. тәрізді 

түркі халықтарының атаулары да, qïtan, tabγač, tat, tüpüt, soγdï, tezik т.б. сияқты 

басқа халықтардың атаулары да бар. Ескерткіштер тіліндегі түркілік этноним-

дер  жүйесі  көне  субстраттардан  тұратындықтан  морфемалар  жігін  ажырату 

үлкен  ізденістерді  қажет  ететін  күрделі  мәселе.  Көне  түркі  жазба  мұралары 

тілінде қолданылған этнонимдерді толық жинақтап, олар туралы бұрын-соңды 

айтылған  пікірлерді  саралап,  қазіргі  түркі  этнонимдеріне  қатыс-дәрежесін, 

морфологиялық, семантикалық құрылымын, этимологиялық негізін  айқындау 

түркі лингвистикасының өзекті проблемасы.

жүктеу/скачать 2,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: