Орфографиясы

құрама   сөздерді   ҚТОС-і   бірге   тұлғалауды   ұсынады.   Атап   айтқанда:  аяққап,
шашқап,   шынықап,   кебежеқап,   буынқап,   кесеқап,   сандыққап,   көрпеқап,
талысқап, жүрекқап, орындыққап, тозаңқап, желінқап, керегеқап, қазанқап,
бүршаққап, теңқап. Бүлардың бірқатары құрал-жабдық бұйымның атауы болса,
бір   қатары   өсімдіктану   терминдерін   құрайды.  Қап  сөзі   тілімізде   “қанар”,
“мешок”  мағынасында жеке  дара  тұрып,  актив  қолданыла  да алады. Ал  “бір
нәрсені қаптап қоятын қорғаушы зат; бір заттың сыртқы жамылғышы деген
архисемасының   актуалдануы   анықтаушы   сөздерге   селбесуіне   апарады.
“Психологическая структура значения определяется системой соотнесенности
слов   в   процессе   их   употребления   в   деятельности,   а   не   в   процессе   их
сопоставления как единиц лексикона” (108. 11).
“Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі” атты монография  авторлары сөз
мағынасының жалпылануын “күрделі сөздің тірек компонентінің мағынасы ол
арқылы жасалған бірнеше күрделі сөзге ортақ болады да, олардың мағыналық
байланыстылығын туғызудан” басталып, “тірек комноненттің жиі қолданылуы
нәтижесінде   мағынасының   абстрактанып,   қосымша   қатарына   өтуімен”
түсіндіреді (28.  97)  Расында  да,  қолғап, керегеқап, тозаңқап  денотативтерін
лексикалық   бір   топқа   жатқыза   алмаймыз.   Олардың   әрқайсысы   әр   түрлі
мағыналық топтарға жатады. Бірақ олардың бір қатарға топтастырылуы  қап
сыңарының делексикаланып, бәріне ортақ “заттың сыртқы қабығы, қорғанышы”
деген мағынасынан туындайды.
Шөп  сыңарлы біріккен  сөздер.  Шөп  сыңарлы БС-дер  тілімізде  80
шақты өсімдік атауын құрайды екен. Олар:  айдаршөп,  айланшөп, арамшөп,
арпашөп, ашуайтшөп, әлекшөп, барқытшөп, балшөп, бауыршөп, бояушөп,
бөденешөп,  бұқарашөп, елекшөп, елікшөп, еменшөп, еңлікшөп, еркекшөп,
жаншөп,   жасаңшөп,   жебіршөп,   жемшөп,   жұмыршөп,   жұлдызшөп,
жұпаршөп, жылаңқышөп, жындышөп, келіншекшөп, кенешөп, кемпіршөп,
киікшөп,   көкекшөп,   көкбасшөп,   кірпішөп,   күреңшөп,   қабыршөп,
қандалашөп,   қандышөп,   қарабасшөп,   қасықшөп,   кенепшөп,   кцяқшөп,
қияршөп, қарғашөп, қояншөп, құмайшөп, қорғасыншөп, қызшөп, тұзшөп,
қылтықшөп,   ләйлекшөп,   мақташөп,   мизамшөп,   ойраншөп,   өгейшөп,
өлеңшөп,   сабыншөп,   саздақшөп,   сасықшөп,   сауыршөп,   сәбізшөп,
сәлемшөп,   семсершөп,   сортаңшөп,   соршөп,   сүйелшөп,   сылдыршөп,
талақшөп,  тамыршөп,   тартаршөп,   тасшөп,   толғақшөп,   томағашөп,
тұншықшөп,   түктішөп,   шайыршөп,   шәрешөп,   шүйіншөп,   шөрешөп,
шайшөп, сағызшөп  т.б. Мұнда  шөп  сөзі “жер бетіне жасыл болып шығатын
көкорай   шалғын,   балауса”   (ҚТТС,9т.)   деген   нақты   мағынасында   әр   алуан
сипаттағы сөздермен бірігіп, “өсімдік”, “көк” сияқты барлығына ортақ стандарт
мағынасы бар өсімдік атауларын жасайды.
Гүл   сыңарлы   біріккен   сөздер.  “Түрлі-түсті,   үлбіреген,   хош  иісті
өсімдіктің”  (ҚТТС,   2  т.)  жалпы   атауы  гүл  сөзі   де   елу  шақты   өсімдік
атауларының кұрамында әр сипатты сөздермен  тіркесіп, бәріне ортақ “гүлді

бұта”, “гүлді өсімдік" мағынасы бар атау жасайды. Мысалы: азагүл, айгүл, ақгүл,
әлпігүл,   әсемгүл,   безекгүл,   беренгүл,   бөрігүл,   бөрікгүл,  дәстүргүл,   ерінгүл,
еңлікгүл,   жанамагүл,   жанаргүл,   жарқынгүл,   жарықгүл,   жатағангүл,
жұлдызгүл,   жұпаргүл,   запырангүл,   кекірегүл,   кербезгүл,   көкбасгүл,   көкгүл,
көкшегүл,   қалтагүл,   қозыгүл,   қолтықгүл,   құралайгүл,   қырмызыгүл,   лалагүл,
меруертгүл,   наргүл,   намазгүл,   райхангүл,   раушангүл,   сарыгүл,   секпілгүл,
себетгүл, таугүл, тегеурінгүл, тегісгүл, ұягүл, шегіргүл, шерменгүл, інжугүл,
ымыртгүл т.б.
От(ы) сыңарлы біріккен сөздер. БС құрастыратын келесі бір стандарт
тұлға –  “мал жейтін қоректік шөп” мағынасындағы от сөзі. Ол ақот, аюоты,
бақаоты, балықоты, бұлдырықоты, доңызоты, киізоты, киікоты, көкекоты,
кереңот,   қазоты,   қараот,   қойоты,   қоянот,   қыранот,   маралот,   мысықот,
орайот, сабынот, семізот, суыроты, тартарот, тоғайот, шаянот сияқты 23
өсімдік   атауының   құрамында   кездеседі.   Мұнда   әр   сипаттағы   сөз   жалпы
мағынадағы  от  компонентінің   сүйемелімен   ғана   белгілі   бір   шөп   атауына
айналады.
Жегі  сыңарлы   біріккен   сөздер.   “Жеп   құртатын   кұрт,  микроб”
мағынасындағы жегі сөзі ағашжегі, алмажегі, балықжегі, мамықжегі, тісжегі,
тұқымжегі, шыбынжегі  сияқты атаулардың құрамында кездесіп, өсімдіктану,
тәнтану  терминдерінің   жүйелі   қатарын  жасайды.  Жегі  сияқты  стандарт
кұрастыруыштардың бір ерекшелігі – сөзжасамның дайын үлгісі бола алуында.
Балық сыңарлы біріккен сөздер. Тілде “суда өмір сүретін, желбезекпен
дем алатын, омыртқалылар тобындағы су жануары” атауы  –  балық,  –  өзінің
сүйемелімен   ғана   балықтың   түр   атауын   жасайтын  стандарт  тұлға   болып
қалыптасқан.   Олар:  айбалық,   ақбалық,   арабалық,   балғабалық,   бұзаубалық,
жыланбалық,   итбалық,   кекіребалық,   күнбалық   кірпібалық,   қойбалық,
қызылбалық,   қылышбалық,   майбалық,   мұзбалық,   семсербалық,   табанбалық,
теңгебалық, түнбабалық, тікенбалық, шегірбалық, шөмішбалық. Жалпы, балық
сөзінің жалпылама мәнге көшіп, ортақ сипат алуы танылған  денотаттардың
көбеюі,   соған   сай   денотативтердің   пайда   болуынан   шығады.  Балық  жалпы
атауының сүйемелімен денотаттың “суда жүретін жануар” екені анықталады.
Ауру  сьңарлы  біріккен сөздер. “Ағзаның физиологиялық  әрекеті  мен
құрылысының бұзылуы, науқас, дерт, сырқат” мағынасының жалпы атауы ауру
сөзімен жұп құрап, белгілі бір аурудың атын білдіретін ортақ мағынасы бар
сарауру, жіңішкеауру, тамақауру, құртауру, суауру, ішауру, итауру, үйекауру

сияқты сөздердің де стандарт тұлға сыңарлы БС -дер тобына кіруіне мүмкіндік
бар сияқты. Бұл үлгі бойынша жаңа сөз жасау қажеттілігін де өтеуге болады.
Той  сыңарлы біріккен сөздер. Той  сыңарлы БС-дердің де сөзжасамдық
қызметі аңғарылады. Бұл компонент біріккен қоныстой, сүндеттой, мүшелтой,
мерейтой, наурызтой, сабантой, қолатой, күмістой, алтынтой  атауларының
бәріне ортақ  стандарт мағына –“мереке, айтулы дата, жиын”. Мұндағы  ортақ
сыңар   экстралингвистикалық  мәнділікпен  Д1  емес,  Д2  қатынаста   тұрғанын
көруге болады: алтынтой отбасылық өмірдегі “ат шаптырып, ас берген, дырду-
думанды” емес, "адам өміріндегі айтулы күн, өмірдеректің бір беті” мағынасын
береді.
Ақы сыңарлы біріккен сөздер. Дербес қолданысынан гөрі КС- дің бір
сыңары болып қолданылуы жиілеген  ақы  сөзін  де стандарт  тұлға қатарына
жатқызуға мүмкіндік бар:  жалақы, сыйақы, кіреақы, зейнетақы, жамбасақы
т.б.  Ақы  сөзінің  ҚТТС-індегі мағыналары мынадай: 1) істеген  еңбек үшін
төленетін төлем, еңбек өтеуі; 2) бір заттың бағасы, нарқы, құны, соған лайықты
ақша, мал-мүлік; 3) аласы, алажақ; 4) пара, ауызбастарық; 5) парыз, міндет, яғни
мағыналардың   шектесетін   ортақ   тұстары   көп.   Бұл-   мағыналардың
жалпылануына бастайды. Сонымен, ақы – әлеуметтік-экономикалық атау болса,
бұл   сыңарлы   БС-дер   әлеуметтік   терминдердің   қатарын   құрайды   екен,   яғни
аталған   универбтердің бәріне ортақ мағына  –  “төлем, еңбек өтеуі. Тілімізде
бұрыннан бар көзақы, қолақы, жамбасақы, сүтақы бірліктерінің ізімен, сөздік
қорымызда   алдымен  қаламақы,   еңбекакы,   пәтерақы  атаулары   еркін
қолданысқа түсе бастады. Сирек болса да, үстеме ақы, кесімді ақы кұрамдары
ажыратыла  беріліп жүр. Мұның себебі алғашқы компоненттің  -ме, -імді
қосымшалы болуына байланысты. Жаңадан  жолақы  (стоимость проезда)
сөзімен   қатар,  жүрімақы  (проездной   билет)  атауы   пайда   болды.  Зейнет
ақы,   қорымақы,   кіреақы  қолданысымызда   берік   орнықты.  Ақы  сөзінің
дербес   қолданыстағы   мағынасын  төлем, ақша, пұл, төлеу, айлық  сөздері
ауыстырды. Сөйтіп, ақы сөзі БС жасаудың бір тұлғасы қызметінде көбірек
қолданыс тапты.
Басы  сыңарлы   біріккен   сөздер.  Басы  сыңарлы  қолбасы,   онбасы,
дуанбасы, жүзбасы, рубасы, түменбасы, көшбасы, әскербасы,  сияқты   көне,
әскери-әкімшілік   терминдер   біріктіріліп,   қазақ   тіліндегі   БС-дердің
формалды белгілерінің жүйеленуі – ҚТОС-терінің (1978, 1988) тағы бір
нақты   нәтижесі.   Мұнда   “I  изафет  дамуындағы   екінші   бағыт   4
құрамындағы   сөздері   мағыналық   жағынан   жымдасып,   бөлінбейтін
түйдекке  айналып,   осының  салдарынан  изафеттік   тіркес   күрделі   сөздер
тобына   ауысып   отыратын   (109.   224)  процесс  жүріп,  басы  сөзінің
лексикалық   мағынасы   жалпылану   негізінде   БС   жасаудың   бір   тәсілі
қалыптасқан.   Көп   мағыналы  бас  лексикалық   бірлігінің   бұл   жердегі
мағынасы “бір іске ұйтқы болу, топтың алды, басшысы, жетекшісі болу”

(ҚТТС,*2   т.)   десек,   оның  қол, он, мыт  жүз, ру, түмен, көш, әскер, дуан
сыңарларымен   валенттілік   құруы   уәжді   болмақ.   Әрі   олардың  термин
мәнде жұмсалуы тіркесті жаңа бір мағыналық сатыға көтеріп, жиынтық
ұғым   тудыруға,   сөйтіп,   универбтелуге   әкеледі.   Осы   үлгімен  елбасы,
қалабасы, отбасы, топбасы  универбтерінің қолданысы активтенді. Ал  сөз
басы,  түлік  басы,  төл  басы, мал басы,  жан  басы  сияқты изафеттің екінші
типіндегі тіркестер бөлек тұлғаланады.
* * *
Жинақтаушы құрастыруыштар. Қазақ тіліндегі БС-дердің келесі
бір  формалды  белгісі деп  бас, ағаш, құрт, тамыр, тікен, жапырақ, аяқ,
mac,  сөз  тұлғаларының   алдыңғы  компонентпен   бірге   жазылу   сипатын
аламыз. Оларды жинақтаушы құрастыруыштарға топтауға мынадай себеп
бар.  Мұнда  бас, ағаш, құрт, тамыр, тікен, жапырақ  тұлғалары   “бүгіннің
жалпыға   ортақ   бөлшегі   ретінде   жұмсалып,   белгілі   бір   сөздің   сүйемелі
арқылы   ғана”   (27.   60)   заттың   атауы  болатын,  стандарт  мағынадан   гөрі
ұғымды   жинақтау   қызметін   атқаратын,   бір   денотативке   байлаусыз,   көп
денотативке ортақ сөздер.
Бас  сыңарлы   біріккен   сөздер.  Бас  сөзі   “шөптің,   ағаштың,  түрлі
өсімдіктердің жоғарғы жағы, ұшы” мағынасында 30 шақты өсімдік атауын
(атбас, арпабас, ақбас, бедебас , берікбас, бозбас, борбас, бөгіребас, бұзаубас,
бұраубас,
 жадыбас,
 жұпарбас,   жыланбас,   жыңғылбас,   итбас,
күйікбас,қиыршықбас,   қоңыраубас,   қоңырбас,   қызылбас,   қышабас,   мыңбас,
салаубас, сарыбас, сирекбас, сұлыбас, сіпсебас, тарғақбас, тауықбас, теңгебас,
ұлпабас);  құрал атауын  (безеубас, доғабас)  жасайды. Және  бас  сөзі кейбір
тіркестерде “белгілі бір қасиет белгісі бар адам” деген ұғымда келеді,  ол
күнде   де   алдыңғы   сөзбен   бірге   жазылып,  қалжыңбас, маубас, жүдеубас,
жындыбас, қаңғыбас, қубас, қақбас атауларын құрайды. Бұларға қандай бас
немесе  басы  қандай   адам   деген   сұрау   қоюға   болмайды.   Ал  қауға  бас,
додабас, қазан бас,  қасқа  бас,  қалтақ  бас,  жалаң  бас  дегендерде   қандай
басты  адам  деген сұрақ қоюға болады” дейді проф. Р.Сыздықова  (25.55).
Жалпы бас сыңарының алдыңғы компонентке бірігуіне – бас сөзінің “кісі,
адам,  жан"  мағынасында   және   “ақыл,   ой,   ес”   ауыс   мағынасында
қолданылуы себеп. Дегенмен бас сөзі осы мағынасында бас тікті (“жанын
пида қылды”),  бас ұрды  (“дегеніне  көнді"),  басы  айналды  (“масаттанды”),
басы  байланды (“айттырылды”),  басы  бәлеге шатылды  (“атаққа ұрынды”),
бас бос  (“бойдақ”) сияқты адамның жалпы болмысына  қатысты    тұрақты
тіркестер   мен   идиомалар   құрамында   кездеседі.   Және  басы  байлы,  басы
бүтін  сияқты  үстеулер жасайды.  Қу  басы,  қара  басы,  қарақан  басы, соқа
басы  сияқты   адамның   жеке   басына   қатысты   оның   “жалғыз,   туыссыз,
ұрпақсыз”   екенін   білдіретін   сөздер  де  бар.   Соңғысында   тәуелділіктің

үшінші жағының сөзді даралайтын қызметі көрінеді (салыстырыңыз, -лар,
ғыш, -ар қосымшаларында  сөзді ұластыратын қызмет бар еді).
Ал  қалжыңбас,   қылжақбас,   желбас,   маубас,   жүдеубас,  жындыбас,
шүйкебас, қаңғыбас сөздері – бас сөзінің “адам”, “жан" мағынасында және
“ақыл”,   “ой”,   “ес”,   мағынасында
 қолданылуына
 байланысты,
фразеологиялық   тірке   негізінде   пайда   болған   БС-дер.  Бас  сыңарының
бірнеше   тіркес   құрамында   қайталанып,   лексикалық   мағынасының
кеңеюінен  бас  тірек компоненті грамматикалануға, жалпы мағына беруге
көшкен. Ал сөз мағынасының кеңеюінің басты бір себебі сол сөз білдіретін
ұғымның өзгеруінде деп тану керек, ұғым сол сөзбен аталатын заттардың
жалпылық   белгілері   арқылы   абстракциялаудың   негізінде   қалыптасады
(110. 33).
Сөйтіп,  бас  әр алуан сөздермен қарым-қатынасқа түсу салдарынан
жалпы   мағынаға   көшті.   Бұрын   ол   лексикалық   мағынасы   арқылы  басқа
сөздерден   дараланып,   жекеленіп,   бөлініп   отырса,   енді   басқа   сөздермен
ортақ   сипат   алып   жақындап,   жалпы   грамматикалық   топ   құрауға
бейімделді.
Тікен  сыңарлы   біріккен   сөздер.   ҚТОС-інде   “кейбір   ағаштар   мен
өсімдіктердің   бұтақтарында   болатын,   үш   жағы   үшкір   зат,   тікенек”
мағынасындағы  тікен  сөзімен   15   шақты  өсімдік   атауы   кездеседі.   Олар:
әнектікен,   әректікен,   бозтікен,   бүрметікен,   жабыскақтікен,   жалаңтікен,
жалбызтікен, көктікен, қаратікен, сарытікен, сортікен теміртікен, түйетікен,
шағыртікен,   шегіртікен  т.б.   Орта  компонент  (тікен)   денотаттың
дифференциалды бір белгісі болғанмен, ол атаулар құрамында қайталана
келе, көп денотатқа ортақ белгіге айналып, жалпы мағына алған.  Сөйтіп,
аталған сыңардың көп денотатқа ортақ бүтіннің бөлшегі болуы оның әр
сипатта   сөздермен  (әнек,  шегір,   көк)  бүтін   атауды   жинақтау   қызметіне
әкеледі.
Тамыр  сыңарлы біріккен сөздер. “Су мен қоректік затты жеткізіп
тұратын   өсімдіктің   жер   асты   мүшесі”   болып,   бүтіннің   бөлшегі   ретінде
жұмсалатын  тамыр  сөзі де  БС  құрастыру қызметін “жандандырады”. Ол
біріккен  алтай   тамыр,   алтынтамыр,   бұраматамыр,   жертамыр,
жуантамыр,   жылантамыр,   көгентамыр,   кіндіктамыр,   мыңтамыр,
сабынтамыр, қаратамыр, майтамыр, маралтамыр сияқты өсімдік атаулары
экстралингвистикалық   мәнділікпен   Д1   Д1   қатынаста   емес,   Д2   Д2
қатынаста, яғни жанама байланыста  тұрғандықтан, өсімдіктің бір кездегі
айқындаушы   белгісі   бүтін   атау   сипатын   алып,   БС   жасаудың   үлгісіне
айналған.
 

Жапырақ  сыңарлы біріккен  сөздер.  Бүтіннің бөлшегі  ретінде  КС
құрамында қолданып, БС жасаудың бір тәсіліне айналған жапырақ сөзін де
жинақтаушы   құрастыруыш   қатарына  қосуға   болады:  бабажапырақ,
балажапырақ, бөбежапырақ, бұйражапырақ, бұрамжапырақ, жебежапырақ,
жүнжапырақ,   жүрекжапырақ,  иманжапырақ,   қанжапырақ,   мүйізжапырақ,
мыңжапырақ,   садақжапырақ,   сужапырақ,   сүтжапырақ,   тартаржапырақ,
таспажапырақ,   теңгежапырақ,   түйежапырақ,   ужапырақ,   шайжапырақ,
шүкіржапырақ. Мұнда да бүтіннің бөлшегі (жапырақ) әр текті, әр сипатты
сөздермен біріге, бүгін ұғымның бүтін атауын жасайды.
Сөз  сыңарлы біріккен сөздер.  Сөзбен  қатысты бір алуан шектеулі
тіркестердің шегінде  баспасөз, жарыссөз, келіссөз, қарасөз   композиттерінің
бірігіп   жазылуына   орай,   бұл   тұлғаны   да   шартты   түрде   жинақтаушы
құрастыруыш   қатарына
 қосамыз.   Мұнда   компоненттердің
экстралингвистикалық мәнділікпен – алғы сөз, соңғы сөз, қаратпа сөз, төл
сөз, төлеу сөз, қос сөз, құрама сөз, біріккен сөз, қысқарған сөз, өлең сөз, жұмбақ
сөз, шаршы cөз, жалпақ cөз, көркем cөз, жел сөз күрделі атауларындағыдай –
Д1Д1 қатынаста тұрмағанын трансформация  әдісіне салып көз жеткізуге
болады:  баспасөз  –   баспадан   шығарылған   газет-журнал;  келіссөз  –  екі
жақтың өзара келісім шарты.
Тас  сыңарлы біріккен сөздер.  Тас  сыңарлы КС-дің біразы бүгінде
бірге   таңбаланады.   Бұлардың   орфографиялануын   проф.   Р.   Сыздықова
былай деп ретке салады: “mac сөзі өзінің тура мағынасын атамай, алдыңғы
сөзбен   тіркесіп,   белгілі   бір   минерологиялық,   геологиялық   заттардың
атауын   білдірсе,  термин  болып   келсе   немесе   бір   заттың   атын  білдірсе,
біріккен сөз жасап, бірге жазылады:  ұлутас,  теміртас,  көктас, құбылтас,
анартас, кеспетас, көбіктас,  малатас,  ләуліктас, тақтатас, бортас, зертас,
сынтас,құлпытас, обатас; тұмартас, есектас, шаңтас, құмтас, қойтас, жартас,
шағылтас. Ал  mac  сөзі өзінің  тура  мағынасында келіп, алдыңғы сөз оның
түрлі сын-сипатын білдірсе (малта mac, дөңбек mac, жақпар mac, мұрыншақ
mac, найза тас, серек mac, қой mac, үңгір mac, тектұр mac) алдыңғы компонент
осы мағынасында жеке айтылатын болса (қайрақ, шақпақ, меруерт, маржан,
лағыл), бөлек жазылады (25. 55).
Тас сөзін “таудың қатты жынысы, соның үлкенді-кішілі бөлшектері”
(ҚТТС, 9 т. 41-6.) деп алып, және олардың жоғарыда көрсетілгендей, найза
mac,  жақпар  mac  сияқты   түрлері   бар   десек,  mac  мағынасы   тарылады.
Себебі   туыс   атау   түр   атауға   көшеді.   Егер   “семантикалық   тұрғыда   сөз
мағынасының   кеңеюі   дегеніміз   –   сөздің   идеографиялы   стилистикалық,
эмоционалдық   сипатын   нақтылайтын   кейбір   дифференциалды
семаларының   көмескіленуі   болып   табылса”,   “онда   сөз   мағынасының
тарылуы   дегеніміз   –   семантемаға   дәл   осындай   ерекшеліктегі   бірнеше

семалардың   қосылуы   болып   шығады”   (108.   84).   Сөз   мағынасы
тарылғандықтан   ол   өзінің   алдыңғы   компонентімен   босаралықпен
байланысуы мазмұн межесінен шығады.  Aл керісінше, бірігіп жазылатын
сөздерде  mac  мағынасы   кеңейеді,   яғни   қатты   зат  семасы   сақталады  да,
таудың жынысы, үлкенді-кішілі бөлшектері деген семалары көмескіленеді.
Сөйтіп,   алғашқы   анықтаушы   сыңары   селбеседі.   Бұған   терминдік   атау
болуы   біріктіруді   тездеткен.   Дегенмен   жоғарыдағы  mac  сыңарлы   КС-
дердің универб формасына көшуі мүмкін болмайтын құбылыс емес.
Сол  сияқты,  mac  негізді  идиомалар   бар.  Мысалы:  maс  бауыр,  mac
жетім,  mac  жүрек,  mac  керең,  mac  қараңғы,   mac  маңдай,  mac  түйін,  mac
бұлақ, mac емшек  т.б. Проф.   Р.Сыздықова бұл қатарға байланысты былай
дейді: “тас зат есім ретінде қолданылуынан басқа, етістік, сын eciм, үстеу
сияқты   сөздердің   алдынан   келіп,   заттық   ұғымда   емес   үстеулік   мәнде
қолданылады,   тас   сөзі  монғол  тілінде   “мүлдем,   әбден,   мықты”   деген
мағынада   жұмсалады.   Қазақ   тілінде   өзге   сөздермен   еркін   тіркесу
қабілетінен айырылған бұл көне сөз  тек  белгілі тіркес құрамында тұрып,
қолданылу кұқын сақтап қалған” (111. 150).
Біздіңше, бұл құнды пікір  mac  жетім,  mac  керең, тас қараңғы,  mac
түйін  тіркестеріне қатысты. Ал  mac 6ayыр,   mac  жүрек,  mac  емшек,  mac
бұлақ,  идиомаларындағы  сөз  болып   отырған  компонент  –  mac  сияқты
“қатты”,   “суы*   “меңіреу”,   “қатыгез”,   “мейірімсіз”   деген   ауыспалы
мағынаға   көшкен,   тілдің   өз   ішіндегі  транспозиция  жемісі.   Уәжделген
коннотат пен денотаттық атаудан (К1Д1) тұратын атаулық фразеологиялық
тіркестер (номинативная фразео- сочетания) универбтену алдында. Мұнда
тау  жынысының   “қатты”   деген  дифференциалдық   белгісі   “суық”  деген
коннотат мағынаға көшіп, экспрессивті мәнге ие болған. Мысалы: Апырай,
үйінен қара су татқызбайтын нағыз mac  бауыр сараңның өзі болмаса нетті!
(Баязитов   С.,   Алтын.);  Таупиқ,   бейшара  mac  жетім  болып  қала   берді
(Аманшин  Б.,  Көк  жар.  );  Тас  жүрекпін  деген  жауынгерлердің де жүрегі
майда тілмен жібірліктей болды (Аялы жандар); Іңгәлаған үн mac керең болса
да,  ана жүрегін қалай ғана жараламас екен  (Мәдиев Б., Өрендер.);  Кұдық
жұтқан  mac  маңдай  Тасмағамбетке  ұқсап,   өмірмен   мезгілсіз   ерте
ажырасқаннан  сақтасын (Сәрсенбаев О., Жиде.); Бұғыбай mac түйін болып
жөнделіп отырды (Омаров С., Өмір.).
Сөйтіп,  mac  сөзінің  ауыспалы   мағынасы  монғол  тілінде  “мүлдем”,
“мықты”,   “әбден”   дегенді   білдірсе   де   немесе   “қатыгез”,   “суық”,
“мейірімсіз”   мағынасына  ие   болса   да,  валенттілігі   шектеулі,   санаулы
идиомалар   құрамында   ғана  кезде с е тін,   эмоционалды-экспрессивтік
реңкі басым, сондықтан бөлек тұлғаланатын сөзформа болып табылады.

Аяқ  сыңарлы   біріккен   сөздер.   Тілдегі  аяқ  сыңарлы  шектеулі
тіркестердің ішінде саптыаяқ, жүкаяқ, итаяқ, шоқаяқ, мамаяқ, ысқаяқ, үшаяқ,
шотаяқ,  сияқты   құрал   атаулары,  алаяқ, қоңылтаяқ  сияқты   ұғым   атаулары
ҚТОС-   інде   бірге   беріліп,  аяқ  сөзінің   құрастырушылық   сипаты   көріне
бастады.   Бұл   аталған   сыңардың   көп   мағыналығынан   туындайды.   Ал
“ағаштан   ойып   жасалынып,   тамақ  ішуге   арналған  ыдыс”(ҚТТС,   1-т.)
мағынасындағы  аяқ  сөзінің   түр   сынын,   сыр   сынын   даралап,   саралап,
нақтылап  көрсету  қажеттілігінен туындайтын  шара аяқ, шыны аяқ, ағаш аяқ
құрама атаулары қарын аяқ, сары аяқ, тұрақты тіркестері бөлек жазылады. Ал
адам, жан-жануардың жүретін дене мүшесі мағынасындағы  аяқ   сөзімен
тіркескен жалаң аяқ, тобан аяқ, сыңар аяқ күрделі атауларының екі сыңары да
тура  мағынасында   жұмсалғандықтан   анықтық-танықтық   қатынаста
құрамдары ажыратыла көрсетілуі орынды. Осы қатардан орын алуға тиісті
қоңылтаяқ сөзінің алғашқы негізі коңылт дербес тұрып, үй қоңылтақсып тұр
деген контексте  бірлі  жарым кездеспесе, дербес мағынасы  жоғалып  бара
жатыр.  Сондықтан  қоңылтаяқ  атауы  біріккен.  Алаяқ, (адам)  тіркесі тұтас
идиомаланып, әрі дерексіз мән алуына байланысты бірге тұлғаланып жүр.
Жалаң   аяқ  тіркесінің   бөлек   берілуін   оның   экстралингвистикалық
мәнділікпен Д
1
Д
1
 қатынаста тұруынан, әрі жалаң сөзімен тіркесетін “бас”,
“бұт”,   “қабат”,   “төс”   сыңарларының   болуынан   деп   түсіндіруге   болады.
Алайда жалаң сөзі- күшті валенттілік иесі. Бұл жерде жалаң болып тұрған
бас, бұт, төс, аяқ  екені мәнді болмай, әйтеуір оның жалаңданып, кеміп
қалғаны маңызды мәнге ие болып отыр. Аталған сыңарларға қарағанда аяқ
сыңарында мағыналық жылжу бар. Және жалаң аяқтың “кедейлену”, “күні
төмендеу” деген дерексіз мағыналары бар.  Егер көптік жалғауын қоссақ,
тіркес   тұтас   идиомаланады.   Сондықтан  жалаң   аяқ  тіркесінің   БС
жасамының соңғы процесінде жүргені анық.
Құрт  сыңарлы   біріккен   сөздер.   Қазақ   тілінде  құрт  соя   “денесі
ұзынша, өзі жұмыр, ирелеңдеп жүретін, омыртқасыз жәндік” және “ауру”
деген  мағыналарына сай мынадай сөздерде БС кұрастыруыш қызметінде
көрінеді:  алақұрт, бақайқұрт, баспақұрт, бауырқұрт, бүйенқұрт, есекқұрт,
жұлдызқұрт, жұлынқұрт, жыланқұрт,  жылымқұрт, көмейқұрт, қазықұрт,
қанқұрт, қарақұрт, қауынқұрт, қылқұрт, миқұрт т.б.
Ағаш  сыңарлы біріккен сөздер.  Ағаш  сөзінің де “бұтақ, тап, биік
өсетін   көп   жылдық   өсімдіктің   ортақ   аты,   дарақ”  және   “әр   түрлі
қажеттілікке жарататын ағаштан алғаш кесінділер” екі мағынасы тілімізде
әулиеағаш,   астықағаш,   балауызағаш,   барқытағаш,   жұпарағаш,   қарағаш,
кызылағаш, маржанағаш, рауғаш, сарағаш, тасағаш  сияқты   өсімдік,   шөп
атауларын  және  белағаш, жерағаш, жүкағаш, қолағаш, құсағаш, мамағаш,
тісағаш, мойынағаш, иінағаш, азуағаш, ақырағаш, арысағаш  сияқты   құрал
атауларын   жасайды.   Мұнда,   әсіресе   екінші   жағдайда,  ағаш  сөзінің

экстралингвистикалық   мәнділікпен   Д
1
  қатынаста   тұрмауы   (мойынағаш
Д
2
Д
2
;  мамағаш  Д
2
Д
2
)   ортақ  компонент  біріктіруге   әкелген.   Және  ағаш
сыңарының  сүйемелімен   ғана  номинация  процесі   нәтижеге   ие   болып,
ортақ  сыңар  (ағаш)   жинақтаушылық,   құрастыруыштық   қызметке
жұмсалған.
Сонымен,   жоғарыда   айтқандарды   тұжырымдай   келгенде,   қазақ
тіліндегі БС-дердің формалды белгілерін екіге: ұлас
 
     ыруыштар (-ар, -ғыш,
-лар, -лық, -ты, -ыс, -қы, -қ, ма қосымшалары) және құрастыруыштар (хана,
құмар, жанды, аралық, тану, жай, қап, шөп, басы, хат, гүл, от(ы), балық,
той,  жегі,  бас,   ара,  тамыр,   жапырақ,   тікен,   ағаш,құрт)  деп   бөлеміз.
Құрастырыштардың   өзі   дерексіз-жалпы-   нақты   сипатына   қарай
аффиксоид,  
 
 стандарт,  
 
 жинақтаушы  деп   бөлінеді.   Мұндағы   аффиксоид
соңғы   екеуінен   мағынасының   дерексіздігімен,   дербес   қолданысының
сиректілігімен,   талғап   жалғануымен   (жұрнаққа   тән   сипаттың   болуы)
ерекшеленсе,  стандарт  құрастыруыш соңғы  топт а н   өзі кұрастырған БС-
дің жалпысына ортақ  стандарт  мағына   үстеуімен, сандық жағынан көп
БС бере алатындығымен  өзгешеленеді. Ал толық мағыналы сөздің аффик-
соидталуына   көп   мағыналылық,   сөз   мағынасының   кеңеюі,   жалпылануы
себеп  болады.  Ортақ   сыңардың   екі   сөзден   артық   ретте   алдыңғы
компонентен  бірге   тұлғалануы   оны   аффиксоидталу   үрдісінде   екенінен
хабардар  етеді. Сөйтіп,  бірігудің  формалды  белгісімен ҚТОС-індегі  БС-
дердің үштен бірін өрнектеледі деуге болады.

жүктеу/скачать 0,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: