Орындады: Топ: Қабылдады
жүктеу/скачать 38,96 Kb.
|
теломер
| Негізгі бөлім:
1.Теломер туралы түсінік: Теломер — хромосоманың екі иығының ұшындағы бөлігі, теломерлік ДНҚ мен белоктардан құралған. Барлық адамдар мен омыртқалылардың хромосомаларындағы теломерлік ДНҚ TTAGGG нуклеотидтердің біртекті (монотонды) қосылысынан тұрады. «Теломера» терминін ғылымға 1932 жылы америкалық генетик Г. Меллер енгізген. ДНҚ молекуласының учаскесі болғанына қарамастан ерекше жолмен репликацияланады. Бұл процеске ерекше ферменттер теломеразалар қатысады. Теломерлерде ешқандай генетикалық ақпарат болмайды, сондықтанда теломерасыз олардың біршама бөлігі түсіп қалған кезде де геном бірқалыпты қызмет ете береді. Теломерлердің негізгі қызметінің өзі де осы болса керек, яғни олар геномның маңызды бөлігін толық репликацияланбаудан қорғап, буферлік қызмет атқарады. Сонымен қатар, теломеразалардан біржола бас тартуға болмайды, себебі жасущаның бөліну процесінде күндердің күнінде ДНҚ-ның теломерлік учаскелері қысқарып-қысқарып жойылуы мүмкін. Теломерлер ерекше, арнайы қызметтер атқарады, сондықтан олар белгілі бір шекке дейін қысқарады. Теломердің қызметі. 1. Механикалық - Теломерлер хромосомалардың ядро матрицасына қосылуына қатысады, бұл ядрода хромосоманың дұрыс бағытта болуы үшін және мейоздық бөліну үшін өте маңызды, бірдей (сестринские) хроматидтердің соңдары бір-біріне жалғанады. 2. Стабилизаторлық (тұрақтандырушы) – Үзілген хромосомалар соңының тұрақтануы, хромосоманың жабысып қалуынан немесе қосылуынан, және деградациядан қорғайды. 1)Жасушада теломераза болмаған жағдайларда ДНҚ-ның кодтаушы бөлімін толық репликацияланбаудан сақтайды; 2)Егер жасушада теломераза болса, үзілген хромосома ұштарын тұрақтандырады; 3. Гендердің экспрессияға әсер етуі. Теломерлердің жанында орналасқан гендер белсенділігінің әсер ету жағдайы жазаланылған немесе төмендеген – сайленсинг деп аталады. Ол ядро мембранасына жақындауын немесе белгілі ақуыздардың әсерін қамтамасыз ететін – транспозондар үшін тән. Транспозон – (геном немесе бөлшек ) – жылжымалы генетикалық элемент. Геномда өз орнын ауыстыра беретін ДНҚ фрагменті. 4. «Есептеуші» қызметі. Теломерлер, клетка бөлінуінің санын санауға қабілетті, яғни әрбір бөлінуде теломерлер 50-65 жұп нуклеотидтерге қысқарады. Ұзындығы, өте қысқарған кезде теломерлер көптеген қызметтерін жоғалтады, клеткалық цикл бұзылады және клетка өледі. ДНК – ның теломерлік бөлімдері теломеразасыз жасушаның бөлінуін есептеп отыратын репликометр болып табылады. Жасуша үшін оның қанша рет бөлінгеніне қарағанда, теломера ұзындығының сындарлы деңгейіне жеткенге дейін қанша рет бөлінуінің қалғаны маңыздырақ. Сондықтан да теломера жасушаның теломерасыз қанша рет бөліне алатынын есептейтін құрылым болып табылады.Теломер ұзындығы сындарлы деңгейге жеткенде ол өзінің жоғарыда аталған қызметтерін атқара алмайды. Нәтижеде жасуша циклы бұзылып, жасуша өледі. Сондықтан да, барлық жасушаларда немесе тек эмбриональдық жасушаларда, ДНК — ның толық репликацияланбаған учаскілері қалпына келуі қажет. Бұл қызметті ерекше фермент теломераза атқарады.Теломердің қысқару процесіне қарсы тұру - бұл жасушалық қартаю процесін кешіктіру немесе тіпті кері қайтару үшін бірегей кілтті ұстайтын теломераза ферменті. Теломераза теломерлерді ұзарту, жоғалған ДНҚ қайталауларын қосу арқылы жасушаның қартаюын өтейді, молекулалық сағаттың кері санағына уақыт қосады, бұл жасушаның қызмет ету мерзімін тиімді түрде ұзартады. Теломераза ферменттің ішінде орналасқан РНҚ шаблонынан хромосоманың ұшына «GGTTAG» ретімен алты нуклеотидтің - ДНҚ -ның құрылыс блоктарының өте қысқа ДНҚ қайталануын қайталап синтездеу арқылы теломерлерді ұзартады. Алайда теломераза ферментінің белсенділігі жоғалған теломерлік ДНҚ қайталануын толық қалпына келтіру үшін де, жасушалық қартаюды тоқтату үшін де жеткіліксіз. Теломерлердің бірте-бірте азаюы адамның ересек дің жасушаларының, зақымдалған тіндерді қалпына келтіретін және/немесе денеміздегі қартаю мүшелерін толтыратын жасушалардың репликативті қабілетіне теріс әсер етеді. Ересек бағаналы жасушалардағы теломеразаның белсенділігі тек молекулалық сағаттардың кері санауын баяулатады және бұл жасушаларды толық өлмейді. Сондықтан ересек бағаналы жасушалар теломера ұзындығының қысқаруына байланысты егде жастағы адамдарда сарқылады, бұл сауығу уақытын ұлғайтады және жасуша популяциясының жеткіліксіздігінен орган тіндерінің деградациясына әкеледі жүктеу/скачать 38,96 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|