Орталық азиядағы түрк этностарының этномәдени интеграциялық кезеңдер
жүктеу/скачать 1,32 Mb. Pdf көрінісі
|
| Көне түр ктерд ң шығуы
Түр к қағанаты, Түркеш, Қарлұқ кезеңдер қара түркештер, сары түркештер болып ек ге бөл нд . Шығыс Түр к қағанатының жұрты көк түр к, ал Батыс Түр к қағаиатының жұрты "он оқ бодун" — " он оқ ел " аталды. Алдында қидан ел н, Енисей қырғыздарын басып алған Шығыс Түр к қағанаты, 711 жылғы Инел қаған мен оның бас колбасшысы Тоныкөкт ң тұсында түркештерд өз не кқаратты. Бұдан соң 716 жылы Б лге қағанның тұсында түр ктер қытай әскерлер не үлкен соққы берд . Батыс Түр к қағанаты да өз не жаңа жерлер мен жаңа елдерд жаулап алып жатты. Олар 588 жылы Ед л бойын, Орал тауының берг бет ндег елдерд , Орталық Азияның б раз бөл г н өздер не бағындырып алды. VII ғасырдың аяғына қарай түрк тайпаларына жататын түркеш тайпасының күшею байқалды. Шу мен Іле өзендер н ң аралығында қоныстанған түркештер VI ғасырдан бастап Батыс Түр к қағанатына к рген. Олар: 1. 2. Түр ктер 552 жылы Солтүст к Моңғолия жер нде Түр к қағанатын құрды. Оның алғашқы қағандары Бумын, Қара қаған, Мұқан қағандар ед . Осы қағандардың тұсында көрш лес жуан-жуан тайпалары бағындырылды. Мұқан қаған тұсында бүк л Ішк Азия, Оңтүст к С б р жер , Оңтүст к-Батыс Манчжуриядағы қидандар, қарақытайлар, Тува жер нде Енисей қырғыздары бағындырылды. Істеми каған тұсында түр ктер батысқа қарай жылжып, Жоңғария жер н, Қазақстанның, Орталық Азияның шығыс аймақтарын бағындыра бастады. VI ғасырдың ек нш жартысына қарай түр ктер бүк л Қазақстан жер н, Орталық Азияның б раз бөл г н бағындырып, Қара тең з жағалауына дей н жетт . 582—603 жылдары Түр к мемлекет нде ыдырау үдер с жүрд . 603 жылы Түр к қағанаты Шығыс және Батыс Түр к қағанаттарына бөл нд . Түр к қағанаты, Түркеш, Қарлұқ кезеңдер Түркештер VII ғасырдың соңында Шаш (қаз рг Ташкент) қаласынан бастап, Тұрпанға, Бесбалыққа дей нг жерд бағындырды. VIII ғасырдың ек нш жартысында Оңтүст к-шығыс және Шығыс Қазақстан жер не қарлұқ тайпалары келд . Қытай деректер оларды түрк тайпаларына қоспайды, тек түр ктер бағындырған тайпа деп есептейд . Дегенмен қарлұқтардың түрк т лдес, түрк тектес тайпа екенд г н кейб р қытай деректер көрсетед . Олар бұрынғы Батыс Түр к қағанатының жер нде бил к құрды. Бұрынғы Батыс Түр к қағанатының, одан соң түркештерд ң орталығы болған Суяб, Талас қалалары олардың орталығына айналды. Қарлұқтар үш үлкен — болат, шығыл, ташлық деген тайпаларға бөл нд . Түркештер заманында, одан кей н қарлұқтар заманында Орталық Азияның б раз жерлер н арабтар жаулап алған ед . Олар арабтармен әр кез соғысып отырды. 751 жылы арабтар мен қарлұқтар б р г п, Талас өзен н ң бойында қытайларға қатты соққы берд . Сөйт п, Жет су мен Орталық Азия қытайлардан азат ет лд . 756 жылы қарлұқтар түркештерд толық жең п, Оңтүст к-шығыс Қазакстанда өз н ң толық саяси бил г н құрды. Осы кезеңде, бұдан кей нг онжылдықтарда да қарлұқтардың б рден-б р қарсыластары шығыстағы тоғыз-оғыздар болды. Олар кей ннен Шығыс Түрк станның батыс бөл г н, Жет судың б раз жер н қарлұқтардан тартып алды. Тоғыз-оғыздардың құрамына к рет н ягма, сеянто тайпалары Шығыс Қазақстан жер нде бил к құрды. VIII ғасырдың соңына қарай Қазақстан жер не түрк тектес көшпел оғыз тайпасы кел п қоныстанады. Оғыз тайпалар одағына қарлұқтар, халаждар, жағралар, шарұқтар, кей н рек қаңғар-пешенег топтары к рд . Алдыңғылары Жет суды мекендеген тайпалар болса, кей нг лер Сырдарияның бойын мекендеген. Кейб р зерттеуш лерд ң п к р нше, оғыз тайпалар б рлест г не түрк тектес тайпалармен қатар үнд -еуропа т лдес тайпалар да (астар, аландар) к рген. Оғыздардың алғаш жайлаған жер Сырдың ортаңғы, төменг ағысы, Арал тең з н ң маңы, Қаратау жоталары, Шу, Балқаш өң р . IX ғасырда оғыздар Каспий аймағына қарай ауып, Жайық, Ырғыз, Жем, Ойыл өзендер , Мұғалжар тауы аймағына, одан әр Жайық пен Ед л аралығына қоныстаңды. X ғасырда оғыздар хазарларды талқандап, Кавказ сыртынан Алдыңғы Азияға дей н жетт . Оғыздар Қазақстан жер нде болған ек ғасырдай уақытта баска түрк тайпаларымен өзара этностық, мәдени-шаруашылық ықпалдастықта болды. |