Орталық ЖҮйке жүйесінің физиологиясы
ЖҮРЕК ҚАН ТАМЫР ЖҮЙЕСІНІҢ ФИЗИОЛОГИЯСЫ
жүктеу/скачать 406 Kb.
|
| ЖҮРЕК ҚАН ТАМЫР ЖҮЙЕСІНІҢ ФИЗИОЛОГИЯСЫ
1.Гемодинамика. Тамырлардың функционалдық жіктелуі. Тамырлар арқылы қанның қозғалысын қамтамасыз ететін факторлар. Гемодинамика — бұл қозғалыс заңдылығын қан тамыр жүйесі. Қозғалыс қан тізбектеліп жалғанған ыдыстар қамтамасыз ететін оның кругооборот деп атайды, Жүйелі гемодинамикой. Қозғалыс қан параллель қосылған қолқада орналасуында кездеседі және қуыс вена тамыр руслах арқасында алады қажетті қан көлемі деп атайды аумақтық (органдық) гемодинамикой. Заңдарына сәйкес гидродинамика қан қозғалысы анықталады екі күштер: . Разностью қысым басында және соңында ыдыс, ықпал етеді сұйықтық (қан) сосуду. . Гидравликалық кедергісі, ол кедергі, ток сұйықтық. Айырмашылық қатынас қысымды кедергісіне анықтайды көлемді жылдамдығы сұйықтықтың және білдіріледі уравнением: Q = (P1-P2)/R. Қысым тамыр жүйесі құрылады жүрек жұмысын, выбрасывает белгілі бір қан көлемі уақыт бірлігіне. Сондықтан да » тамырларда қысым ең көп. Өйткені қысым жерде құятын қуыс веналардың жүрекке жақын 0 болса, онда теңдеуі гидродинамиканың қатысты жүйелік қан айналым. Жазуға болады: Q = P/R, немесе Р = Q. R, т. е. қысым қолқаның сағасы тура пропорционалды минутному қан көлеміне және шамасына перифериялық кедергісі. Шеткергі кедергіні кедергісі тамыр жүйесі қалыптасады көптеген жекелеген кедергі әрбір ыдыс. Кез келген мұндай ыдыстардың салыстыруға болады түтікпен кедергісі анықталады формула бойынша: R = 8ln/pr4, т. е. қарсылық ыдыс тікелей пропорционалды оның ұзындығы мен тұтқырлығын ағып өтетін, онда сұйықтың (қан) және кері пропорционалды радиусы түтіктер (p — қатынас шеңберінің диаметріне). Бұл ретте, ең жоғары шама кедергі болуға тиіс капилляр диаметрі, Потенциалдық энергия, жинақталған қабырға ыдыс кезінде систолы ауысады, оның спадении » кинетикалық энергия қозғалыс кезінде қан диастолы жасай отырып, үздіксіз қан. Негізгі гемодинамическими көрсеткіштермен қозғалысы бойынша қан ыдыстар болып табылады көлемдік жылдамдық, сызықтық жылдамдық және жылдамдық ауыспалы айналымы. Көлемдік жылдамдығы санымен анықталады қан арқылы өтетін көлденең қимасы ыдыс бірлігіне уақыты. Өйткені кетуі қан жүрек сәйкес келеді, оның ағыны жүрекке, онда көлемі қан ағатын уақыт бірлігі арқылы жиынтық көлденең қимасы тамырларының кез келген учаскесін қан тамырлар жүйелерін, әртүрлі. Көлемді қан айналым жылдамдығы көрсетеді минуттық көлемі, қан айналымы. Бұл саны қан, ол лақтырылады жүрегі 1 минутта. Қан айналымының минуттық көлемін тыныштық құрайды 4,5-5 л және болып табылады интегративным көрсеткіші. Ол байланысты систолалық көлемі (саны қан, ол лақтырылады жүрегі бір систолу, 40-тан 70 мл), жүрек жиырылуының жиілігі (70-80 рет минутына). Сызықтық қан айналым жылдамдығы — бұл қашықтық, ол өтеді, бәрі де қан уақыт бірлігі, т. е. бұл бөлшектің қозғалу жылдамдығы бойымен ыдыс кезінде ағында. Қан тамыр жүйесінде негізінен сипатқа ламинарлық (слоистый) сипаты. Бұл ретте, қан қозғалады жекелеген қабаттары. Осіне параллель ыдыс. Сызықтық жылдамдығы, сондай-ақ әр түрлі үшін жекелеген учаскелерін қан тамырлары жүйесі мен байланысты жиынтық көлденең қимасының тамырларының осы калибрлі. Ол тікелей пропорционалды көлемдік қанағым жылдамдығы мен кері пропорционал қима қан тамырларының: V = Q/pr2. Сондықтан сызықтық жылдамдығы өзгереді барысында қан тамырлары жүйесі. Мысалы, қолқада орналасуында кездеседі ол тең 50-40 см/c; артериялар — 40-20; артериолах — 10-0,1; капиллярах — 0,05; венулах — 0,3; венах — 0,3-5,0; қуыс венах — 10-20 см/с. В венах сызықтық қан айналым жылдамдығы артады, өйткені біріктіру кезінде көктамырлардың бір-бірімен жиынтық саңылау кровеносного арнасын суживается. 2. Гемодинамиканың негізгі заңы - қан қысымы, қан ағымының көлемдік жылдамдығы және қан ағымына перифериялық кедергілер арасындағы байланыс. Қан ағымына кедергіні анықтайтын факторлар. Қан тамырлар жүйесінен қанның ағысын (қозғалуын) зерттейтін ғылымның бірі-гемодинамика. «Қолқада орналасуында кездеседі, оған қан күшпен лақтырылады шын жүректен, құрылады ең жоғары қысым (115-тен 140 мм. сын. бағ. — құжат). Қарай алыстау жүрек қысымы төмендейді, өйткені энергия, қысым жасайтын, жұмсалады еңсеру қарсыласу тогы қан. Жоғары тамыр ауруларды емдеуге арналған кедергісі, үлкен күш жұмсалады жылжыту үшін қан және көп дәрежесі қысымның бойы осы ыдыс. Сонымен қатар, орта және ірі тамырларда қысым төмендейді барлығы 10% — ға жетіп, 90 мм.сын. бағ.ст.; «артериолах ол 55 мм, ал капиллиярларда — төмендейді қазірдің өзінде 85% — ға жетіп, 25 мм. «Венозном бөлімінде қан тамырлар жүйесінің қысымы ең төмен. «Венулах ол сияқты 12, в венах — 5 және қуыс вена — 3 мм рт.ст.ст. Кіші қанайналым шеңберінде жалпы кедергісі ток қан 5-6 есе аз, үлкен айналымда. Сондықтан қысым легочном оқпанда 5-6 есе төмен қолқада орналасуында кездеседі және шамамен 20-30 мм сын.бағ.ст. Алайда, кіші қанайналым шеңберінде ең көп кедергісі ток қан көрсетеді ұсақ артериясының алдында өзінің разветвлением арналған капиллярлар. Кезінде осы ауытқулардың әр түрлі және бірнеше факторларға байланысты. 1. Қысқартулар жүрек анықтайтын ең жиі толқын немесе толқынның бірінші ретті. Кезінде систолы қарыншалардың ағыны қан қысымдарынан болады қолқаны қоршайтын және өкпе артериясын көп кетуі, және қысыммен оларға артады. «Қолқада орналасуында кездеседі ол 110-125, ал ірі артериялар, аяқ-қол 105-120 мм с.б.ст. Өрлеу қысым артерияларының нәтижесінде систолы сипаттайды систолалық немесе максималды қысым көрсетеді жүрек 3,Қан қысымы, оның түрлері мен рөлі. Тамыр арнасының әртүрлі бөліктеріндегі қан қысымы. Артериялық қысымның (АҚ) шамасын анықтайтын факторлар. Қан қысымының қалыпты мөлшері, қан қысымының жасқа байланысты өзгеруі туралы түсінік. Артерия тамыры жарақаттанса сыртқа қанның шапшып ағатыны көптен белгілі,яғни артерияда қан қысымы жоғары (Р1)ал венада (Р2) төмен болады. Осыған орай қан артериядан венаға қарай үздіксіз ағып тұрады.Тамырдағы қанның қысымы оны жылжытумен бірге тіршілікке керекті аса күрделі процестерді қамтамасыз етеді. Қан қысымы қан тамырларының әрбір бөлімінде әртүрлі: 1.Қолқада бәрінен де жоғары, с.б.б.120—130 мм. 2.Орташа жуандықтағы артерияда қан қысымы — 100—110 мм-ге дейін төмендеп, қолқа мен артериядағы кысым айырмасы қан тамыры қабырғасының кедергісін жеңуге жұмсалады. 3.Артериолаларда қан қысымы с.б.б. 70—80 мм, мұнда систолалық және диастолалық қысым арасында айырмашылық жойылады. 4.Қапиллярлардың артериялық бөлімінде қан қысымы с.б.б. 25—30 мм. Қапиллярлардың саны өте көп және тар болғандықтан қан қысымының нобайы олардың кедергісін жеңуте жұмсалады,Осы себепті капиллярлардың веналық бөлімінде қан қысымы едәуір төмендейді с.б.б. 6—15 мм. 5.Орташа жуандықтағы веналарда қан қысымы с.б.б. 9—12 мм, ал қуысты қос венада — ±2; ±5 мм. Жоғарғы, төменгі қуысты веналарда қан қысымы атмосфералық қысымнан төмен болуы мүмкін, сондықтан теріс қысымды веналар жарақаттанған кезде одан қан сыртқа ақпайды, керісінше оған ауа кіріп кетеді, Қан тамырына енген ауа көпіршіктері аса маңызды ағзалардың қан тамырларын бітеп (эмболия) қан айналысын тоқтатады. Бұл тіршілік үшін қан кетуден де қауіптірек.Демек,ірі веналардың жарақаты өте кауіпті. Артериялық қысымның деңгейіне көптеген факторлар әсер етеді: Қан қысымы негізінен снстола кезінде жүректен ағып өткен қанның мөлшеріне,яғни жүректің соғу жиілігі мен жиырылу күшіне байланысты.Жүрек систола кезінде қанды неғұрлым көп айдаса,қолқада қанқысымы соғұрлым жоғары болады. Артериялық қысым жүрек арқылы минутына айдалатын қан мөлшеріне және тамырларда ағатын қанның жалпы көлеміне байланысты.Мұнымен қатар жүректің қан айдау күші жүрекке қайтыпоралған қан мөлшеріне тікелей байланысты екені де мәлім. Сыртқа қан ағып немесе сыйымды веналар тонусы төмендеп қайта жүрекке оралатын қан мөлшері азайса,артериялыққысымының деңгейі көп төмендейді. Қысқаша айтқанда артериядағы қанның қысымы ең алдымен жүректің қызметіне,яғни оның систолалық және мннуттық қан көлеміне тікелей байланысты.Артерия тамыры жүректен алыстаған сайын, ондағы қан қысымы төмендеп бастайды:қан қысымы тамыр кедергісін (К) жеңуге жұмсалады.Қан тамырының қан ағысына көрсететін кедергісі, біріншіден,тамырдың серпімді қасиетіне байланысты.Қарт адамда қан тамырының қабырғасы қатайып кетеді де, оның серпімділігі азаяды, осыған орай қан қысымы жоғарылайды, ал жас адамның,баланың тамыры өте серпімді келеді, сондықтан қан қысымы да төмен болады. Қан қысымының I реттік толқыны жүрек соғуының жиілігіне тең,сондықтан да ол пульстік толқын деп аталады. Систола ке- зінде қан қысымы с.б.б. 105—125 мм-ге жетеді, бұл ең жоғары қы- сым (максимальдық). Ең төмен қан қысымы (мииимальдық) диастола кезіне дәл келеді (с.б.б. 60—85мм.Аталған екі түрлі қысым пульстік қысымды анықтауға мүмкіндік береді. Адамның артериялық қысымы әртүрлі жағдайдың әсерінен жоғарылауы не төмендеуі мүмкін.Қан қысымының жоғарылануын гипертензия,ал төмендеуін гипотензия деп атайды. Бірақ артериялық қан қысымы биологиялық константаның бірі. Мұның тұрақтылығын белгілі әрекеттік жүйе қамтамасыз етеді. Венадағы қан қысымы қан шығаратын әдіспен өлшенеді. 4.Тамыр арнасының әртүрлі бөліктеріндегі қан ағымының көлемдік және сызықтық жылдамдығы, оларды анықтайтын факторлар. Тамыр арнасының артериялық, микроциркуляторлық және веноздық аймақтарындағы қан ағымының негізгі көрсеткіштері (қан қысымы, қан ағымының жылдамдығы, кедергі). Қан ағысының жылдамдығы үш түрлі өлшеммен сипатталады: көлемдік,сызықтық және қан айналымының толық мерзімі. Қан ағысының көлемдік жылдамдығы деп тамыр түтігінің тұрақты диаметрі арқылы белгілі уақыт ішінде(секунд, минут)өтетін қан көлемін айтады. Бұл мл/сек.есебімен белгіленеді. Қан ағысының көлемдік жылдамдығы Р тамырдың бас жағымен аяқ жағындағы қысымдарды айырмасына (Р1 — қолқадағы, Р2 — қуысты веналарда) және тамырлардың шеткей кедергісіне байланысты.Бір минут арасында қан айналысының кіші шеңберінен белгілі диометрден өтетін қан көлемі осы уақыт ішінде қан айналысының үлкен шеңберінің сондай диаметрінен өтетін көлеміне тең болады, яғни қан ағысының көлемдік жылдамдығы тамырлар жүйесінің қай бөлігінде болса да, бірдей болуы шарт, әйітпесе белгілі бір тамыр қанға толы болса, екінші бір тамыр суалып қалады. Әдетте ондай жағдай кездеспейді. Бірақ әрбір ағза арқылы өтетін қан мөлшері бірдей емес, ол сол ағзадағы қан тамырларының санына тамыр түтігінің көлеміне байланысты. Қан ағысының көлемдік жылдамдығын тәжірибе жүзінде кесілген қан тамырын арнайы аспапқа тіркеу арқылы анықтайды. Оны қан тамырын кеспей-ақ ультрадыбыс немесе окклюзиялық (қысу) плетизмография әдісін қолданып білуге болады. Қан ағысының сызықтық жылдамдығы деп қан тамшысының, (белгілі бір көлемінің) бір секунд арасында өткен жолын айтады. Бұл мм/сек. есебімен белгіленеді. Қан ағысының сызықтық жылдамдығы қан тамырының ортасында, қабырғасына таяу жерінде бІрдей болмайды (ламинарлық ағыс).Дегенменде сызықтық жылдамдық орташа көрсеткіш болып есептеледі. Тамыр неғұрлым кең болса,қан ағысының сызықтық жылдамдығы солғұрлым жай, яғни қан ағысы солғұрлым баяу болады. Мәселен, қолқада ол 30—50 см/сек. Қуысты веналар қолқадан екі есе кең болғандықтан ондағы сызықтық жылдамдық 15—25 см/сек. Капиллярлардың әрқайсысы өте жіңішке болғанмен бүкіл денедегі капиллярлардың жалпы жинақ саңылауы қолқа диаметрінен 600—-800 есе артық,сондықтанкапиллярларда қан ағысының сызықтық жылдамдығы қолқадағыдан сонша есе баяу (0,04—0,05 см/сек). Қан ағысының. сызықтық жылдамдығын (V) оның көлемдік жылдамдығынан (Q) есептеп шығаруға болады. Қан айналымының толық мерзімі деп бір тамшы қанның үлкен және кіші қан айналу шеңберлерінен бір айналып шығатын уақытын айтады. Бұл мерзім сау адамда қалыпты жағдайда 17—25 секундқа тең,Ал жануарларда —25 систолаға кететін уақытқа тең болады. Мысалы пілдің жүрегі минутына 25 рет соғады, ал осы мезгілде қан тамшысы үлкен, кіші қан айналу шеңберін бір айналыл шығады. Адамның жүрегі 20 секунд арасында 25 рет соғады. Осы арада қанның белгілі бір көлемі екі шеңберді бір айналып шығады. Қанның қан шеңберлерін қанша уақытта бір айналып шығатынын шынтақ венасына бояу (конгорот), радиоактивтік натрий изотопын, не лобелин енгізу арқылы білуге болады. Бұл заттардың арасында лобелин жиірек қолданылады. Лобелиннің 1%-тік ерітіндісінің 1 мл көлемін қанға құйса, ол оң жүректен өкпеге барып, одан әрі сол жүректен өтеді, де ұйқы артериясының тармақталар жеріне жетіп,мұндағы хеморецепторларды тітіркендіріп рефлекс арқылы тынысты тереңдетеді не жиілетеді немесе жөтел пайда болады. Осы рефлекстің пайда болу уақыты аңықталады. Рефлекс кезінде лобелин араласқан қан кіші шеңберді 3,5—5,4 секунд ішінде бір айналып өтеді. Иттерге жүргізілген зерттеулерде қанның кіші шеңберден өту мерзімі екі шеңберден өту мерзімінің 1/5 тең болды. 5.Артериялық пульс, оның пайда болуы және клиникалық және физиологиялық сипаттамалары. Сфигмография, сфигмограмманы талдау. Пульстік толқынның таралу жылдамдығы. Артериялық пульс Жүректің ырғақты соғуына (жиырылып босауына) байланыс- ты қолқадағы қан қысымының жоғарылап-төмендеуі артерия та- мырларын лүпілдетіп тұрады. Мұны артерия пульсі (тамырдың соғуы) деп атайды, Систола кезінде жүректен шыққан қан қолқаны кеңітеді, ал диастола кезінде қолқадағы серпімді талшықтардың серпінісі ішіндегі қанды қысып қолқа түтігін бұрынғы қалпына келтіреді де, қанды сығып қолқадан әрі артерияға ығыстырып жылжытады.Жүректен шыққан қанның ықпалынан пайда болған осы қолқа қабырғасының толқыны пульстік толқын деп аталады. Ол артерия тамырларының бойымен лезде шетке тарап кетеді.Пульстік толқын секундына 9—12 метр жылдамдықпен тарайды, ал колқадағы қан ағысының сызықтық шапшаңдығы секуидына 30—50 см-ақ, пульстік толқын шеттегі тамырларға қолқаны кеңейткен қан бөлігінен бұрын келіп жетеді. Артерия тамырын саусақпен ұстап басқан кезде осы пульстік толқын сезіледі. Пульс көбінесе қатты тіннің (сүйектің) үстінде теріге жақынырақ орналасқан артерияларда байқалады. Мысалы, адамда самай, білезік,білек,ұйқы артерияларын бас бармақтан басқа төрт саусақпен басып анықтайды. Пульсті белгілі аспаппен сфигмографпен жазып алуға болады. Тамырдың соғуын көрсеттін қисық сызық — сфигмограмма анакроттық көтерілу және катокроттық төмендеу сызықтарынан тұрады. Қатокроттық төмендеу кезінде ойыс (инцизура) кездеседі.Одан кейін дикроттык тіспайда болады (қайта көтерілу).Анакрота қан кысымының систолалық көтерілуіне, ал катокрота оның диастолалық төмендеуіне сәйкес қеледі. Ал дикроттық тіс диастола мезгілінде қолқаның айшық қақпақшаларының алдымен қарыншаға қарай созылып ауытқуынан, кейін бұрынғы қалпына келіп, бастапқы орнына түсуіне байланысты қанның біресе қарыншаға ауытқып, содан соңқайтадан қолқаға өтуіиен пайда болатын қосымша толқын Артериялық пульс журектің атқаратын қызмет көрсеткішінің бірі. Пульстің көптеген қасиеттері арқылы қан айналысын да сипаттауға болады. 6.Микроциркуляторлық арна компоненттерінің құрылымдық-функционалдық сипаттамасы. Қан мен тіндер арасындағы сұйықтық пен түрлі заттардың транскапиллярлық алмасу механизмдері. Старлинг теңдеуі. Капиллярлардағы сұйықтықты сүзу және реабсорбциялау. Қанның микротамырларда ағу ерекшеліктер гемомикроциркуляция деп аталады.Микроциркуляция бұл ұғым өте ұсақ қан және лимфа тамырлары тарамдалған ауданда өтетін көптеген күрделі процестерді қамтиды. Гемомикроциркуляция мен лимфомикроциркуляция жіңішке тамырлардағы қан мен лимфа ағысы ерекшеліктерін,ондағы клеткалардың қимыл жағдайын,қанның ұю зандылықтарын,тамыр саңылауларының жүйкелік және гуморальдық реттелуін көрсетеді. Микроциркуляция тамырларына диаметрі 250 мкм-ден төмен (жіңішке тамырлар), артериолалар, метаартериолалар (диамет- 10—25 мкм) капиллярлар, посткапиллярлар, венулалар (диаметрі 50 мкм) және артериоловенулярлық анастомоздар жатады. Капиллярлар бір-бірімен көлденең байланысып тор жасайды. Венулалар кеңіп синус кұруы мүмкін. Метаартериолалардың қабырғасында бір қабат бірыңғай салалы ет талшықтары сақина тәрізді орналасқан,ал капиллярлардың алдында мұндай ет талшықтары жиналып сфинктер құрады, кейбіреулердін, ойынша посткапиллярларда да сфинктер болады. Микроциркуляция арнасындағы қан кысымы мен қан ағысының шапшаңдығы жүйелік көрсеткіштерге байланысты болғанымен жергілікті тіннің жағдайына қарай басқаша өзгере алады.Бұл қысым қанша болса, капиллярдағы қысым да сонша болғаны. Қалыпты жағдайда капиллярдың артериялық ұшында кысым с. б, б. 25—32 мм, ал вена жактағы ұшында 8—15 мм-ге тең. Капиллярлар бәрі бір мезетте ашылатын болса, организмдегі қан толығынан капиллярға сыйып кетеді. Қапиллярдағы қан ағысының сызықтық жылдамдығы қолқадағы қан ағысынан 600—800 рет жай, яғни 0,3—0,5 м секундтың арасында калиллярдан 12— 25 эритроцит өтеді. Қаппллярлардағы қанның сызықтық жылдамдығының қолқадағы жылдамдықтан тағы да бір ерекшелігі, қанның капиллярлардаауық-ауық кідіріп, кейде кері жылжып барып ағуы. Прекапиллярлар мен капиллярлар, венулалар көбінесе гуморальдық әсерлерге сезімтал келеді. Микротамырлардың бәріне де оның ішінде капиллярларға да жүйке әсер етеді. 7.Веноздық тамырлардағы қан ағымы, веноздық қан қайтуы. Тамырлардағы қан қысымы. Орталық веноздық қысым. Температураның жүрек соғу жылдамдығына әсері. Қанның вена арқылы жылжуы. Қан тамырларының тұйық шеңберінде қан үздіксіз айналып ағып тұруы үшін алдымен жү- ректің жиырылу қуаты жұмсалады. Мұның 10—15% артерия та- мырларыңың кедергісінен өтуге, ал 80—85% артериолалар мен капиллярлардың кедергісін жеңуге кетеді. Сонда қанды веналар арқылы жүрекке қайта жеткізу үшін жүрек қуатының 5% ғана қалады. Қан вена арқылы қозғалуы үшін капиллярлардан вену- лаларға, онан соң веналарға үнемі құйылып тұруы қажет. Бұл жү- ректің соғуына байланысты (кардиалық фактор). Қанның венаға өтетін кейінгі бөлшегі алғашқы порциясын интермелеп әрі қа- рай жылжытады. Жүрек соғуынқойса,венадағы қанның жылжуы баяулап біраздан соң тоқтайды. Сондықтан қанның вена арқылы жылжуының ең біріншісебебі кардиалық фактор — жүректің соғуы. Қардиалық фактормен қатар қанның вена арқылы жүрекке қарай жылжуына көмекші бірнеше экстракардиалық (жүректен басқа)қосымша факторлар бар: 1. Қөкірек қуысының қанды өзіне қарай соруы. Демді ішке тартқан сәтте көкірек қуысы кеңейеді. Қысым төмендей түседі. Мұның салдарынан қуысты веналармен бірге жүрекшелер де кеңейеді, сөйтіп вена жүйесінің бас жағы (Р1), мен аяқ жағындағы (Р2) қысымның айырмасы (Р1—Р2) арта түседі. Сондықтан қан жоғары қысымнан төмен қысымға қарай үздіксіз жылжып отырады. 2.Демді ішке тартқанда диафрагма (көкет) құрсаққа қарай ығысады, оның күмбезі төмен түседі. Осыған орай құрсақ қуысын- да қысым күшейіп, венадағы қанды құрсақтан көкірек қуысына карай ығыстырады, Бұл да қанның жүрекке қарай ағуын тездетеді. 3.Қаңқа еттері жиырылған кезде қанға толған жұқа веналарды сығымдап қанды жүрекке қарай итермелейді. 4.Қанның белгілі бағытта ағуына веналар ішіндегі қақпақшалардың ашылып жабылуы көмектеседі.Қақпақшалар қанды жүрекке қарай өткізеді де, оның кері жылжуына кедергі жасайды. Барлық экстракардиялық факторлардың әсерін тоқтатқан күннің өзінде жүрек соғып тұрса, венадағы қанның ағуы бірден тоқтамайды. Демек, қанның вена арқылы үздіксіз ағуының негізгі себебі жүректің ырғақты жиырылуы. 8. Лимфа жүйесінің құрылысы мен қызметі. Тетіктері пайда болуы мен лимфаның жойылуы. Лимфа тамырлар жүйесі, қан тамырлар жүйесімеи қатар,адам мен жаңуарлар денесінде сан қилы заттар тасуға қатысатын кең ауқымды күрделі құрылым, оның қызметі де алуан түрлі. Лимфаның құрамы мен қасиеттері Лимфа мөлдірлеу, ересек адамда сәл сарғыштау, жаңа туған нәрестеде сүт түстес ақ. Оның сыбағалы салмағы әр жердегі тамырда әртүрлі 1,017—1,026. Оның тұтқырлығы қан тұтқырлығынан аз—1,7—2,0 реакциясы сілтілі (рН — 8—9). Химиялық кұрамы жағынан қан плазмасына ұқсас. Құрамындағы минерал тұздар мен органикалық қосылыстардың мөлшері де қан плазмасындағыдай,бірақ белок мөлшері қандағыдан аз—0,3-0,5%, және әр ағзада әртүрлі.Қан тамырларының өткізгіштік қасиетіІ барлық ағзада бірдей емес. Мәселен, бауыр лимфасыңда — 5,3—6,5% көкірек өзегінің лимфасында 4,4%, тері тамырларының лимфасында 0,5% белок бар. Қөкірек өзегіндегі лимфаның осмостық қысымы 290—310 м. осм/л. Лимфада қан белогының бар лық фракциялары болады, бірақ фибриноген қанындағыдан аздау. Лимфада тромбоцит жоқ. Сондықтан лимфа, өте баяу ұйиды,Оның ұю мерзімі 10—15 мннут.Ұйыған кезде сарғылт түсті жұмсақ қоймалжыңға айналады.Құрамында К витамині көбейіп,кальций тұздары тез сіңетін болса,лимфа әдеттегідей анағұрлым тез ұйиды.Лимфада өте ұсақ (хиломикрондар) липидтер де болады.Олардың мөлшері көбейсе, лимфаның түсі сүттей болып ағарады.Сондықтан да ішектің лимфа тамырларын сүт тамыры деп театайды.Хиломикрондар ішектің шырышты қабығы арқылы ішекбүрлеріндегі лимфа тамырларына өтеді.Лимфа құрамында адреналин, тироксин,эстроген,тестостерон т.б. гормондар, көптеген ферменттер (амилаза, мальтаза,диастаза, липаза,протеазат.б.) болады. Олар әсіресе бауыр мен ішектегі лимфада көп. Аталған энзимдердің көбі қан жүйесінелимфа тамырлары аркылы өтеді.Сонымен бірге лимфа қуысында лимфоциттер мен аздаған лейкоциттердең басқа да түрлері болады. Лимфа жүйесінің кызметі Лимфа түйіндері мен лимфа жүйесі әртүрлі қызмет атқарады. Солардың негізгілері: 1.Энергиялық және пластикалық функция — қан айналысы кезінде тканьдегі сіңген су,белок,зат алмасу кезінде түзілгензаттар,гормон,электролитт.б.қанға лимфа арқылы тасылады. 2.Дренаждық қызмет—лимфа жүйесі венамен бірге денедегі ағзаларда басы артық тінаралықсұйықтықты сорып алады. 3.Резорбциялық функция,яғни сіңіру функциясы.Лимфа капиллярларының эндотелиі — өткізгіш,сондықтан әдетте кан капиллярларына өте алмайтын көптеген заттар тінаралығынан тікелей лимфаға өтеді: а)лимфа капиллярлары—жақсы өткізгіш; ә)олардың түтігі өздігінен біресе кеңейіп,біресе тарылып, сұйықты өзіне қарай тартып отырады; б) қан, клеткааралык сұйық лимфа үшеуінің арасында заттар өтуге ыңғайлы в) лимфа капиллярлары эндотелиі гистолимфалық кедергіден әртүрлі заттар өткізуге бейім келеді. Лимфаның түзілуі Лимфа түзілуі тінаралық сұйықтықтың лимфа капиллярына өтуіненбасталады.Қан шығып,тінаралықсұйықтыққа өткен су, плазмада еріген кейбір заттар,тінаралық зат алмасукезінде пайда болған заттар одан әрі лимфа калиллярларына өтеді.Кезінде лимфа,оның түзілуі туралы бірнеше атап айтқанда фильтрациялық(сүзілу),секрециялық (шырын шығару) теориялар ұсынылды. Олар бірін-бірі толықтырып,кейін лимфа түзілуі,оның сыр сипаты (механизмі) туралы ілімнің негізіболды Қазіргі таңдағы ұғым бойынша тканьде лимфа түзілу—өтекүрделі,көп салалы процесс.Ол бірнеше кезеңнен тұрады. 1)Вена капиллярларындағы сұйықтық пен онда еріген заттар, клеткааралық кеңістікке өтеді; 2)Аталған заттар дәнекер тканьге өтіп, соны жайлап алады; 3)Вена капиллярлары арқылы сүзінді қайтадан қанға сіңеді 4)Клеткааралық сұйықтық пен онда еріген заттар,айталық, белок лимфа капиллярларына қайта сіңеді. Лимфаның,мөлшері артериялық және веналық қан капиллярларындағы процестердің арақатынасына байланысты. Белок жетіспесе де (мәселен, белоктық ашығу кезінде) дене ісінебастайды. Қанның онкостық қысымы төмендесе сұйықтық тінаралығына жиналады да денені су кернейді. 9. Салыстырмалы тыныштық жағдайында және жаттығу кезінде миокардтың метаболизмі мен қанмен қамтамасыз етілуінің ерекшеліктері. Систола мен диастолаға оң және сол қарыншалардың миокардындағы коронарлық қан ағымы Миокардтың кан тамырлары бойымен кан айналымы. миокардка оттегіне каныккан канды апаратын тамыр - коронарлы артерия деп аталады Жүрек бұлшықетінен деоксигенирленген (веналык) кан-коронарлы көктамыр деп аталады. > Жүректің жоғарғы беткейінде орналаскан коронарлы артериялар эпикардиальды деп аталады Бул артериялар калыпты жағдайда каронарлы кан агымында миокардтытын кажеттiлiгiн камтамасыз етіп отырады. Бұлар атеросклерозбен закымдалып, ағымы тарылып коронарлы жетіспеушілікке әкеледі. * терен орналаскан коронарлы артериялар субэндокардиальды деп аталады Коронарлы кан айналымның ерекшелігі 1. Жоғары инттенсивтілік 2. Кандағы оттегiн экстракциялау қабілеттілігі 3. Көп көлемдегi анастамоздар саны 4. Жиырылу кезiндегi тегіс бұлшықеттердің жоғары тонустылығы 5. Кан кысымынын жоғары деңгейлiгi. 10. Жүректің өткізгіш жүйесінің құрылымы мен қызметі. Жүректің өткізгіш жүйесі арқылы қозудың таралу барысы. Автоматия механизмдері. Пейсмекер жасушаларының әсер ету потенциалы, оның фазалары және иондық механизмдері. Автоматия градиенті. Жүректің өткізгіштік жүйесінің ерекшелігі- әрбір жасушаның қозуды өздігінен өндіру қабілеттілігі. Қалыпты жағдайда синусты-жүрекше түйіні минутына 60-80 электр импульстерінқорытып шығарып, оны жүректің өткізгіштік жүйесіне бірқалыпты таратып тұрады. Синусты-жүрекше түйінінен алыстауына қарай өткізгіштік жүйенің әртүрлі бөлігінің автоматияғақабілеттілігі төмендейді, ол автоматия градиенті деген шамамен анықталады. Әдетте өткізгіштік жүйенің төмен орналасқан бөліктерінің автоматиясы синусты- жүрекше түйінінен келетін жиі импульстермен жойылады. * Синусты- жүрекше түйіннің зақымдануы не істен шығуы кезінде жүрек ырғағын жүргізушінің ролін жүрекше- қарынша түйіні атқарады. Осы кезде импульстер минутына 40-50рет пайда болады. * Егер осы түйін істен шықса, онда жүрек ырғағын жүргізуші жүрекше- қарынша шоғырының (Гис шоғыры) талшықтары болады. Осы кезде жүректің жиырылу жиілігі минутына 30-40-тан артпайды. * Егер осы жүргізуші істен шығатын болса, онда қозу үрдісі Пуркинье талшықтарының жасушаларында өздігінен пайда болуы мүмкін. Осы кезде жүрек ырғағы өте сирек болады- минутына шамамен 20рет. Жүректің өткізгіштік жүйесінің айрықша ерекшілігі оның жасушаларында жасушааралық контактінің (тиіспелер)– нексустардың көп мөлшерде бар болуы. Осы контактілер (тиіспелер) қозудың бір жасушадан басқа жасушаға берілетін жері болып табылады. Осындай контактілер өткізгіштік жүйе мен жұмыс миокарды жасушаларының арасында да болады. Контактінің болуы арқасында жеке жасушалардан тұратын миокард біртұтас жүйе түрінде жұмыс жасайды. Жасуашааралық контактінің көп болуы миокардта қозудың таралу сенімділігін арттырады Синусты- жүрекше түйінінде пайда болған қозу жүрекшелер арқылы таралып, жүрекше- қарынша (атриовентрикулярлы) түйініне жетеді. Жылы қанды жануарлардың жүрегінде синусты- жүрекше мен жүрекше- қарынша түйіндері арасында, оң және сол жүрекшелер арасында арнайы өткізгіштік жолдар болады. Осы өткізгіштік жолдардағы қозудың таралу жылдамдығы жұмысшы миокард бойымен қозудың таралу жылдамдығынан біарз ғана артық болады. Бұлшықет талшықтарының кішкене қалындығы және олардың ерекше тәсілмен бірігуі арқасында жүрекше- қарынша түйінінде қозудың таралуы бөгеледі. Осының салдарынан жүрекше - қарынша шоғырына және жүректің өткізгіштік миоциттеріне (Пуркинье талшығы) қозу тек жүрекшелер бұлшықеттері жиырылып үлгеріп, қанды жүрекшеден қарыншаға ығыстырып үлгергеннен кейін ғана жетеді. Ендеше атриовентрикулярлы кідіріс (бөгелу) жүрекшелер мен қарыншалардың тізбекті жиырылуын қамтамасыз етеді. Жүрекше – қарынша шоғырында және диффузиялы орналасқан жүректің өткізгішітік миоциттерінде қозудың таралу жылдамдығы 4,5-5 м/с-ке жетеді, ол жұмыс миокардымен қозудың таралу жылдамдығынан 5 есе жоғары. Осының арқасында қарыншалардың миокард жасушалары бірдей жиырылады, яғни синхронды. Жасушалардың жиырылу синхрондылығы миокардтың қуатын және қарыншалардың ығыстырушы қызметінің тиімділігін артырады. Егер қозу жүрекше- қарынша шоғыры арқылы таралмай, жұмыс миокардының жасушалары арқылы таралса, яғни диффузиялы, онда асинхронды жиырылу уақыты біршама ұзақ болушы еді, миокард жасушаларын жиырылуға бір мезгілде қатыспай, біртіндеп қатысушы еді және қарыншалар өзінің қуатының 50%-ын жоғалтушы еді. Сөйтіп өткізгіштік жүйенің болуы жүректің бірқатар маңызды физиологиялық ерекшеліктерін қамтамасыз етеді: 1) импульстердің ырғақты өндірілуін (әрекет потенциалы); 2) жүрекшелер мен қарыншалардың тізбекті жиырылуын; 3) қарыншалар миокардының жасушаларының жиырылу үрдісіне синхронды қатынасуын (ол систоланың тиімділігін арттырады). 11. Жиырылғыш миокардтың физиологиялық қасиеттері. Жиырылғыш миокард жасушаларының әрекет потенциалы, оның фазалары және иондық механизмдері. Миокард бойымен қозудың таралуы. Электромеханикалық механизмдер, кальций иондарының рөлі. Миокардтың жиырылу механизмі. Жиырылғыштық дегенiмiз - жүрек бұлшыкетінін Ұзындыгынын өзгеруі немесе онын кернеу күшінің өзгеруі. Жүрек ыргакты турде, жеке дара жиырылу режимiнде жумыс аткарады. Жүректiң жиырылуы систола деп алатады. Алдымен жүрекшелер, содан сон карыншалар жиырылады. Жиырылу фазасынан кейін босансу фазасы. ЯҒНИ диастола болады Созылғыштык-жүрек бұлшыкетiнiн созу кушiнiн (кысымынын) әсерінен өз кұрылымын еш бузбай отырып, ұзындыкты арттыра алу кабілеті. • Эластикалылык-жүрек бұлшыкетiнiн деформациялайтын күштің әсерi аяқталған соң бастапқы күйге қалпына келе алу кабілети ЭКГ-ң уақытқа байланысты корреляцияланған жүрек жасушаларының ӘП-ң әртүрлі типтері. А — жүректің түрлі бөліктерінің кардиомиоциттерінің ӘП-ң конфигурациясы (нұсқасы); С—А — синоатриалды түйіншек; П — жүрекше; А—В— жүрекше – қарынша (атриовентрикулярлы) түйіншегі; ПЖ — жүрекше -қарынша шоғыры (Гис шоғыры); ПП және ЛП — шоғырдың оң және сол аяқтары; Ж — қарыншалар. 1—6 — миокард жасушаларының ӘП-ы; 7 — ЭКГ; Б — миокардтың дара жасушасының ӘП-ы; а — қарыншаның ӘП-ы. Тілдер- ӘП-ң әртүрлі фазаларына жауапты (1-4) Na+, Са2+, К+ басым иондар ағыны көрсетілген; б — синусты- құлақша (синоатриалды) түйіншегінің автоырғақты белсенділігі. Тілдермен баяу диастолалық деполяризация көрсетілген. Мембрананың деполяризациясы баяу натрий-кальций арналарының активациясын тудырады. Жасуша ішіне осы арналар арқылы иондарының ағыны ӘП-ң платосының (үстірттің) дамуына (2-ші фаза) әкеліп соғады. Плато кезінде натрий арналары белсенділігін жояды (инактивация), ал жасуша абсолютті рефрактерлік күйге ауысады. Біруақытта калий арналарының активациясы жүреді. Жасушадан шығып жатқан иондарының ағыны мембрананың жылдам реполяризациялануын қамтамасыз етеді (3-ші фаза), осы уақыт ішінде кальций арналары жабылады, бұл реполяризация үрдісін күшейтеді (өйткені мембрананы деполяризациялайтын енетін кальций ағыны төмендейді). Мембрананың реполяризациясы калий арнасының біртіндеп жабылуын және натрий арнасының реактивациясын тудырады. Соның нәтижесінде миокард жасушасының қозғыштығы қайтадан қалпына келеді- осы период салыстырмалы рефрактерлік деп аталады. Жұмыс миокардының жасушаларында (жүрекшенің, қарыншаның) мембраналық потенциал (әрбір келесі ӘП-ң арасындағы интервалда) аса үлкен не аса төменгі тұрақты деңгейде сақталып тұрады. Бірақ жүректің ырғағын басқарушы ролін атқаратын синусты- жүрекше түйіншегінің жасушаларында спонтанды диастолық деполяризация байқалады (4-ші фаза), ол кризистік деңгейге жеткен кезде жаңа ӘП-ы пайда болады (шамамен -50-мВ) (сурет 7.3, Б). Осы механизмге көрсетілген жүрек жасушаларының автоырғақты белсенділігі негізделген. Осы жасушалардың биологиялық белсенділігінің басқа да маңызды ерекшеліктері бар: 1) ӘП-ң жоғарылау қисығының аз майысуы; 2) баяу реполяризациясы; 3) ол жылдам реполяризация фазасына баппен алмасады (3-ші фаза), осы кезде мембраналық потенциал 60-мВ деңгейге жетеді (жұмыс миокарды кезіндегі - 90 мВ- тың орнына), содан соң қайтадан баяу диастолалық деполяризация фазасы басталады. Жүрекше-қарынша түйіншегі жасушаларының электрлік белсенділігінің де ұқсас жақтары бар, бірақ олардағы спонтанды диастолалық деполяризацияның жылдамдығы синусты- жүрекше түйіншегінің жасушаларына қарағанда төмен, соған сәйкес 12. Миокардтың қозуы, қозғыштығы және жиырылуының уақытша қатынасы. Рефрактерліктің ұзақ фазасының рөлі. Жүрек етінің қосымша тітіркенуге реакциясы. Экстрасистола туралы түсінік. Кәдімгі жағдайда миокард жасушалары белсенді ырғақты күйде (қозу) болады, сондықтан олардың тыныштық потенциалы туралы шартты түрде ғана айтуға болады. Көптеген жасушаларда оның мәні шамамен 90 мВ-ті құрайды және ол К+иондарының мөлшерлік градиентімен анықталады. Жасушаішілік электродтар көмегімен тіркелген жүректің әр бөлігіндегі әрекет потенциалдарының (ӘП) пішіні, амплитудасы, ұзақтығы жағынан елеулі айырмашылықтары болады (сурет 2, А). 2, Б – суретте қарыншаның дара жасушасының ӘП-ң сызбасы көрсетілген. Осы потенциалдың пайда болуы үшін мембрананы 30 мВ-қа деполяризациялау қажет болды. ӘП- да мынадай фазалар бар: бастапқы жылдам деполяризация- 1-ші фаза; плато деп аталатын баяу реполяризация- фаза 2; жылдам реполяризация- фаза 3; тыныштық фазасы- фаза 4. Жүрекшелер миокардының жасушаларындағы, жүректің өткізгіш миоциттеріндегі (Пуркинье талшығы) және қарыншалар миокардының жасушаларындағы 1-ші фазаның табиғаты жүйке және қаңқа бұлшықет талшықтарындағы ӘП-ының пайда болу (үдемелі) фазасының табиғатымен бірдей. Бұл фаза натрийдің өтімділігінің артуымен анықталады, яғни жасушалы мембрананың жылдам натрий каналдарының белсенділігімен анықталады. ӘП-ң шыңы кезінде мембраналық потенциалдың таңбасы өзгереді ( -90мВ-тан +30 мВ қа дейін). Сурет 2. ЭКГ-ң уақытқа байланысты корреляцияланған жүрек жасушаларының ӘП-ң әртүрлі типтері. А — жүректің түрлі бөліктерінің кардиомиоциттерінің ӘП-ң конфигурациясы (нұсқасы); С—А — синоатриалды түйіншек; П — жүрекше; А—В— жүрекше – қарынша (атриовентрикулярлы) түйіншегі; ПЖ — жүрекше -қарынша шоғыры (Гис шоғыры); ПП және ЛП — шоғырдың оң және сол аяқтары; Ж — қарыншалар. 1—6 — миокард жасушаларының ӘП-ы; 7 — ЭКГ; Б — миокардтың дара жасушасының ӘП-ы; а — қарыншаның ӘП-ы. Тілдер- ӘП-ң әртүрлі фазаларына жауапты (1-4) Na+, Са2+, К+ басым иондар ағыны көрсетілген; б — синусты- құлақша (синоатриалды) түйіншегінің автоырғақты белсенділігі. Тілдермен баяу диастолалық деполяризация көрсетілген. Мембрананың деполяризациясы баяу натрий-кальций арналарының активациясын тудырады. Жасуша ішіне осы арналар арқылы иондарының ағыны ӘП-ң платосының (үстірттің) дамуына (2-ші фаза) әкеліп соғады. Плато кезінде натрий арналары белсенділігін жояды (инактивация), ал жасуша абсолютті рефрактерлік күйге ауысады. Біруақытта калий арналарының активациясы жүреді. Жасушадан шығып жатқан иондарының ағыны мембрананың жылдам реполяризациялануын қамтамасыз етеді (3-ші фаза), осы уақыт ішінде кальций арналары жабылады, бұл реполяризация үрдісін күшейтеді (өйткені мембрананы деполяризациялайтын енетін кальций ағыны төмендейді).. жүктеу/скачать 406 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|