Ош мамлекеттик университетинин жарчысы
жүктеу/скачать 2,34 Mb. Pdf көрінісі
|
| ОшМУ жарчысы №1 2012 - 1 - Ош мамлекеттик университетинин ЖАРЧЫСЫ ВЕСТНИК Ошского государственного университета ISBN 9967-03-030-5 ТАБИГЫЙ ЖАНА МЕДИЦИНАЛЫК ИЛИМДЕР СЕРИЯСЫ ISBN 9967-03-032-1 ГУМАНИТАРДЫК ИЛИМДЕР СЕРИЯСЫ ЭКОНОМИКАЛЫК ИЛИМДЕР СЕРИЯСЫ ОшМУ жарчысы №1 2012 - 2 - «ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ» ИЛИМИЙ ЖУРНАЛЫ 2012-жыл, №1 Башкы редактор, ф.и.д., профессор Исаков К.А. Башкы редактордун орун басары, б.и.д., профессор Жумабаева Т.Т. ISBN 9967-03-030-5 ТАБИГЫЙ ЖАНА МЕДИЦИНАЛЫК ИЛИМДЕР СЕРИЯСЫ ISBN 9967-03-032-1 ГУМАНИТАРДЫК ИЛИМДЕР СЕРИЯСЫ ЭКОНОМИКАЛЫК ИЛИМДЕР СЕРИЯСЫ ОшМУ жарчысы №1 2012 - 3 - РЕДАКЦИЯЛЫК КОЛЛЕГИЯ: ТАРЫХЫЙ ИЛИМДЕРИ: 1. Абытов Б.К. – тар.и.д., проф. 2. Нурумбетов Б. - тар.и.д., проф. 3. Кененсариев Т.К. - тар.и.д., проф. 4. Асанканов А А. тар.и.д., проф. ЭКОНОМИКАЛЫК ИЛИМДЕРИ: 1. Купуев П.К. – э.и.д., проф., КР УИА нын м ү ч ө -корреспонденти 2. Тургунбаев Ж.Т. - э.и.д., проф. 3. Эргешбаев У.Ж. - э.и.д., доц. ФИЛОСОФИЯЛЫК ИЛИМДЕР: 1. Аттокуров Т.А. – филос. и.д., проф. 2. Шарипова Э.К. - филос.и.д., проф. 3. Карабеков К. – филос .и.д., проф. ФИЛОЛОГИЯ ИЛИМДЕРИ: 1. Зулпукаров К.З. – филол.и.д., проф. 2. Жусупакматов Л. - филол.и.д., проф. 3. Абдувалиев И.А. - филол.и.д., проф. ПЕДАГОГИКА-ПСИХОЛОГИЯ ИЛИМДЕРИ: 1. Момуналиев С.М. – пед.и.д., проф. 2. Бабаев Д.Б. – пед.и.д., проф. 3. Анаркулов Х.Ф. – пед.и.д., проф. 4. Алтыбаева М.А. - пед.и.к., проф. 5. Закиров А.З. – психол. и.к., проф. МЕДИЦИНАЛЫК ИЛИМДЕРИ: 1. Жээнбаев Ж.Ж. – мед.и.д., проф. 2. Жолдубаев Р.Дж - мед.и.д., проф. 3. Жумабаев А.Р. - мед.и.д., проф. 4. Тайчиев И.Т. - мед.и.д., проф. Ош МУнун редакциялык-басма кеёешинин чечими менен басууга сунушталды *Берилген материалдардын сабаттуулук деёгээлине, илимий мазмунуна, автор, рецензиялаган окумуштуу жана сунуштаган кафедра жооптуу ОшМУ жарчысы №1 2012 - 4 - МАЗМУНУ 1. О.А. Ажиматов, С. Айтматов. Жусуп Баласагындын айрым психологиялык къз-караштары……………………………………………………................................ 7 2. Айтжан Бакыт Ерсултан улы. К вопросу о понятии, функциях и структуре политической системы государства……………………………………………… 10 3. С.Б. Алымкулова, М.Х. Алиоглы. Мастерство переводчика – уникальный дар……………………………………………………………………....................... 16 4. В. Алтымышева, Ч. Сатыбалдиева. Курманжан-датка и ее роль в истории кыргызов…………………………………………………………………................. 19 5. С. Арс тан ов, У. Тил еко ва. Тилеке бий жана анын урпактарынын кыргыз тарыхындагы ролу………………………………………............................ 21 6. С. Арс тан ов, А .Тагайбе ко ва. Курманжан датка – ъз доорунун чыгаан саясатчысы.................................................................................................................. 23 7. Д.А. Асанова. Первооткрыватели русскоязычной поэзии Кыргызстана……………………………………………………………………….. 25 8. А. Ахашева. Социальное государство и собственность……………………….. 29 9. Б. Байтикова. Ъзбек мектептеринде кыргыз адабиятын окутууда интерактивд\\ усулдарды пайдалануу…………………………………………… 32 10. Б. Байтикова, Б. Байтиков. Ъзбек мектептеринде кыргыз элинин салт ырларын окутуу……………………………………………………… 36 11. Б.К. Бердибекова. Формирование терминологической базы на основе англо- язычной лексики……………………………………………………….................... 40 12. А.Т. Зайнидинов. К вопросу совершенствования государственного регулирования предпринимательской деятельности в сельском хозяйстве………………………………………………………................................. 43 13. А.Т. Зайнидинов. Связь налогового механизма и процесса государственного регулирования аграрного предпринимательства……………............................... 47 14. К. Дж. Исмаилова. Точечно – разрезная диагностика состояния вузов Республики……………………………………………………….............................. 50 15. К. Дж. Исмаилова. Совершенствование практики трудоустройства молодых специалистов с высшим образованием………………………………………….. 52 16. Т.К. Кененсариев. I Курманжан Датканын феномени, II Курманжан датканын коомдук жана саясий ишмердиги, III Курманжандын көз жашы………………………………………………………....................................... 54 17. Г. Кожоева. Текст жана андагы кайталоолордун кызматы ...................................................................................................................... 76 18. Г. Кожоева. Табигый жана тилдик эмес кайталоолор........................................... 78 19. К. С. Момуналиев. Араб стилистикасындагы жаңыча изилдөө этабынын башталышы………………………………………………………............................ 80 20. Н.М. Мурадымов, А. Алымкулов. Героическое и трагическое в двух человеческих судьбах………………………………………………………............ 83 21. Е.Н. Мурадымова. Изучение лексики родства в текстах о Курманджан- 88 ОшМУ жарчысы №1 2012 - 5 - датке………………………………………………………......................................... 22. К.С. Мусин. Понятие и структура современной военной политики и безопасности…………............................................................................................... 91 23. М.А. Салмина. Тюркизмы в русском языке жителей Кыргызстана………………………………………………………………………... 93 24. Б. Cагынбаева. Кыргыз аялдарынын коомдогу орду………………………………............................................................................. 98 25. Д. Сапаралиев. Кыргызско - узбекские взаимоотношения в XVIII столетии и современность………………………………………………………........................ 107 26. С.П. Смадияров. Уркуя Салиева: өмүрү жана ишмердиги.................................................................................................................. 120 27. С.П. Смадияров. Курманжан датканын өмүр таржымалын изилдөөдөгү айрым талаш маселелер жөнүндө…………………………………........................ 123 28. Г.Т. Темиралиева. Уркуя Салиева музей комплексинин жаралышы.................................................................................................................. 127 29. Б. Темирова. Кыргыз адабиятында Курманжан Датканын образынын чагылдырылышы……………………………………………………….................... 129 30. Г. Тълънова. Курманжан датка - ъз доорунун саясий ишмери........................................................................................................................ 132 31. Г.Б. Урусова. Татаал с\йлъмдърд\н эмоционалдык – экспрессивд\\л\к жактан дифференциацияланышы…………………………..... 134 32. Д.Д. Рисалиев, А.А. Шамшиев. Совершенствование процесса управления региональным здравоохранением на современном этапе через интеграцию ………………….................................................................................... 137 33. Ф. Рысматова. Роль социально-демографических, клинических и психоэмоциональных факторов в повторных госпитализациях больных эссенциальной гипертензией……………………………………………………… 140 34. Т.Ш. Шайназаров, З.А. Нуруева, А.А. Анарбаев, Г.С. Ташиева. О состоянии младенческой смертности в Кыргызской Республике за 2007 –2010 годы. ………………………………………………........................... 146 35. А.А. Шамшиев. Хронология событий массовых беспорядков в Жалал- Абадской области и организация медицинской службы при чрезвычайных ситуациях ................................................................................................................... 151 36. Б. Абдувалиева, Г. Тълънова. Ъзбек мектептеринин 9-классында иш кагаздарын окутуу………………………………………………………................. 155 37. С.К. Абдраманова, Ч.М. Токурова. Роль и место занимательности на уроках русского языка……………………………………………………………............... 159 38. Т. Акматова, М. Мусаканова. Значение нравственно-патриотического воспитания в познавательной деятельности младших школьников………………………………………………………............................. 163 39. И. Акматова, Т. Матсакова. Управление педагогическим менеджментом………………………………………………………........................ 165 40. М.А. Арынбаев. Доорлорду даёктаган кыргыз эл музыкалык аспаптары………………………………………………………................................ 168 ОшМУ жарчысы №1 2012 - 6 - 41. С. А. Бакубаева, К. Ю. Абдыкаиров. Работа над развитием орфографической грамотности в начальной школе…………………………….. 173 42. Б. И. Иметов. Кыргыз элинин музыкалык фолкльорунун ХХ –кылымга чейинки изилдениши…………………………….................................................... 177 43. Р. К. Карабаев, А. Исраилов. К вопросу о физиологических основах обучения технике спортивной борьбы……………………………………………. 180 44. Н.П. Короткова. Социальная ценность искусства, его воспитательная и преобразующая роль……………………………………………………….............. 182 45. Д.А. Кочкорова. Cоциалдык-тарыхый таанып-бил\\дъг\ тарыхый ът\\ч\л\кт\н формалары жънүндъ.......................................................................... 184 46. М. Мамазаиров. Учурда мектептердеги къркъм с\рът ънър\нъ болгон къз караш………………………………………………………....................................... 188 47. Д.З. Мамышева. Музыкально-просветительская деятельность педагога- хормейстера………………………………………………………............................ 190 48. М. Мусаканова. Улуттук маданияттын башталгыч класс окуучуларын адеп- ахлакка тарбиялоодогу таасири……………………………………………........... 193 49. А.К. Нурбаева. Воспитательная функция музыки в нравственно – эстетическом формировании учащихся………………………………………....... 195 50. Р. М. Филиппова. Музыкальное искусство - средство воспитания детей ………………………………………………………....................................... 198 51. К . Эргешова, А. Кудайбердиева. Мектеп жашына чейинки балдардын физиологиялык, психологиялык жактан калыптануусундагы \й-б\лъ мамилелеринин жана тарбиянын орду………………………………………........ 200 Мүчөлтойлор 52. Арапов Байыш........................................................................................................... 204 53. Матикеев Курманалы.............................................................................................. 204 Эстутум 54. Абдыкалыков Сулайман.................................................................................... 206 55. Эгемназаров Давлет Эгемназарович.................................................................... 207 ОшМУ жарчысы №1 2012 - 7 - «Алымбек датка жана Курманжан Датканын Кыргызстандын тарыхындагы орду» аттуу Республикалык илимий-практикалык конференциянын макалалары УДК:152.3 Ажиматов О.А., Айтматов С., ОшМУ Жусуп Баласагындын айрым психологиялык къз-караштары В статье идет речь о некоторых проблемах общения и познавательной деятельности людей, с точки зрения психологического развития личности, также рассматриваются психологические воззрения Ж. Баласагуна. This research paper is full of psychological ideas and it is dealing with issues of people’s cognition, their vital functions and their interrelations. The paper is also discussing Jusup Balasagyn’s certain psychological views, historical and ethic pedagogical ideas that are characteristic to all modern Turkic tongues. Жусуп Баласагын — Орто Азия чөлкөмүндөгү орто кылымдагы жашап өткөн көрүнүктүү акын жана ой жүгүртүүчү. Ал 1018-жылы Кыргызстандын азыркы аймагындагы Токмок шаарына жакын жердеги Баласагын шаарында (азыркы Бүрана) түулган. Жусуп Баласагын жогорку билимдүү философия, психология, медицина, адабият, астрономия, математика жагынан ошол заманда кеңири билимге ээ болгон адам болгон. Ал өзүнън кийин уникалдуу эмгекти «Кутатгу билик» («Кут алчу билим») поэмасын калтырган. Бул чыгарма Чыгыш Ренессанстын түрк тилдериндеги поэзиянын ири деп эсептелген үлгүлөрүнүн бири болуп саналат аны орто кылымда жаралган д\йнълүк адабий чыгармаларынын катарына коюуга болот. Бул этикалык-дидактикалык чыгарма философиялык жана психологиялык идеяларга бай, башкаруу мыйзамынын даанышмандыгын билип-таануу жолдорун көрсътът, турмуш-тиричилик, адамдар менен катнашуу эрежелерин камтыйт. Фарабинин, Фирдоусинин, Ибн-Синанын, Берунинин ж. б. эмгектери Жусуп Баласагындын дүйнъгө къз карашына чоң таасир кърсөткөндүгүн ъзгөчө белгилеп кетүү керек. Суфизм диний-мистикалык илими да ой жүгүртүүчүнүн , философиялык- психологиялык көз-карашына сезилерлик таасир кърсъткөн. Бирок поэмада айрым башка темалары орун алганы менен суфизм мотивдери чыгарманын башкы багыты болуп саналбайт, Жусуп Баласагындын бир катар ойлору суфизм илимине карама-каршы келет. Поэмага төрт каарман: аким Күнтолду — адилеттүүлүктүн символу, визир Айтолду — бакыттын символу, визирдин уулу Огдулмыш — акыл-эстин символу, Огдурмыш — ыраазылыктын символу катышат. Чыгарманын сюжеттик бълүгү негизинен каармандардын бири-бири менен маектешүүсүнөн жана алардын кат алышуусунан турат, Каармандардын кат алышууларында жана маектешүүлөрүндө өлүм жазмыш экендиги жънүндъ, адамдын ъмүрүнүн максаты жънүндъ маселелер ачылып, коомдо адамдын милдеттери жана журуш-туруш нормалары ачылып корсотулгон. Жусуп Баласагын поэмасына илимпоздордун бүтүндөй бир катар эмгектери арналып, аларда түрк адабиятынын бул көрүнүктүү эстелигинин тарыхый-адабий, лингвистикалык жана этикалык аспектилери талдоого алынган. Бирок «Кутатгу билик» тарыхый, лингвистикалык жана философиялык булак гана эмес, ошондой эле ъз доорунун психологиялык ойду чагылдырган эмгек. Бул эмгекти ушул убакка чейин эч ким изилдеген эмес, психологиялык ойду ънүктүр\ү тарыхындагы анын ролу тийиштүү бааны албаган, ошондуктан азыркы билдирүүнү Жусуп Баласагындын психологиялык къз-караштарын изилдөъдөну алгачкы кадам катары кароо керек. Жусуптун чыгармачылыгын талдоо менен биз анын поэмасыңда жалпы, жаш боюнча жана педгагогикалык психологияга тиешелүү бүтүндъй бир катар психологиялык маселелер ачылып көрсөтүлүп кеткен. Башкача айтканда ал тъмънк\дъй маселелерди ичине камтыйт: адамдын психикасынын жаныбарлардыкинан айырмасы, кабылдоо, эс, ой жүгүртүү (акыл-эс), речь жана катнаш, инсандын эрктик касиеттери, мүнъздүн белгилери жана башкалар. Жусуп баланын өсүшүнъ ОшМУ жарчысы №1 2012 - 8 - таасир көрсөтүүчү факторлорго ъзгъчө маани берген. Ошол заманда эле инсандын ънүгүшүнө таасир кърсөтү\чү факторлордун ичинен: тукум куучулукту, чъйрөнү, окутууну жана тарбиялоону, инсандын активдүүлугүн бъл\п кърсъткөн. Бирок ошол мезгилдеги социалдык-экономикалык мамилелерден улам Жусуп Баласагындын дүйнъгъ къз карашында карама-каршылыктар орун алган, идеалисттик жана диний түшүнүктърдүн таасири тийген, инсандын өнүгүшүндъ тукум куучулуктун басымдуу ролу жөнүндөгү ой баса белгиленет. Ой жүгүртүүчүнүн чыгармачылыгында адамдын д\йнъдъгү эң татаал жана улуу жандуу нерсенин проблемасы борбордук орунду ээлейт. Жусуп объективдүү дүйнън\, анын ичинде адамдарды да кудай жараткан деп эсептесе да, ой жүгүртүүчү адамдын андан аркы тагдырын, анын реалдуу турмушка мамилесин атеисттик къз караштан чечкен. Ой жугүртүүчүнүн дененин жана жандын ъз ара мамилесинин маселеси боюнча айткандары белгилүү кызыгууну туудурат. Ой жугуртуүчү адамдын жаны «Өлбъс жака түбөлүк» деп эсептеген [1.151]. Ой жугуртуүчүн\н айтканына караганда жан адамдын денесинде убактылуу турат. Адам өлгөндө, жан идеялар түрүндъ жашай берет[1.151]. Бүтүндъй алганда адамдын мындай идеалисттик концепциясы ой жүгүртүүчү үчүн табигый болуп эсептелет. Жусуп Баласагындын адамдын психикасынын жаныбарлардыкынан айырмаеы жънүндө къз караштары да ото кызыгууну туудурат. Ой жүгүртүүчү адамдын психикасы жаныбарлардын психикасынан ой-жугуртуусу, билими жана тили менен айырмаланат деп эсептеген. Ал сөз маданиятына чоң маани берген. Сөз маданияты инсаңдын таанып-билүү, ошондой эле адеп- ахлактык жетилүүсүнүн деңгээлин белгилейт. Ал адам тилдин жардамы менен гана акылдуу, билимдүү жана адеп-ахлактуу боло алат деп эсептеген. Ошондуктан ой жүгүртүүчүнун сөзу мазмундуу болууга тийиш жана адам аз сүйлъп, көбүрөөк угууга тийиш деп баса белгилеген: Кеп тыңшап аз сүйлөгүн — таамай сезип, Акыл күчүн аркала, сезимди ээрчип. [1.113]. Адам эси бардык буюмдарды жана көрүнүштърдү эле эсте тута бербейт, мындан улам матери алды ж аттоон ун маани си өзгъчө бълүп корсотот: Жазылбаса бардыгы эсте калбайт, Бардыгын акылман да эстей албайт. Жазылган унутулбайт, эстөө кыйын, Эсебиң так болбосо, ишиң тыйын. [1.143]. Эстин жаш боюнча бөтөнчөлүктөрүн мүнөздөъ кызык. Жусуптун пикири боюнча балалык чактагы эс өзгөчө туруктуу: Жаш к ези ң де өн өрдү алс а күрөп , Унутпай өмүр бою алып жүрөт, [1.149]. Жусуп адамдын акылын баарынан жогору коюп, адамдын көп артыкчылыктарын аны менен байланыштырат. Адамга акыл-эс күчү берилген, анын жардамы менен ал дүйнөнү кайра кура алат. Демек акыл-эс дүйнөнү таанып-билүүдөгү адамдын куралы: Акылдуу жакшы жолду таба билет, Керегине тартынбай таамай кирет. Түшүнбөстү тез эле түшүндүрөт, Кандай түйүн болсо да чече билет. [1.178]. Жусуп Баласагындын акылдын материалдык органы жънүндъгү ою Чыгыш Ренессансы үчүн оригиналдуу, Ой жүгүртүүчүнүн пикири боюнча адамдын акыл органы — мээ. Бул жөнүндө ал мындай деп жазган. Адамдын акылдары мээде болот, - Асыл нерсе ар дайым башка конот. Ачыктан-ачык материалисттик ой. Бирок поэмада бул материалисттик көз караштан чегинүүлөр да орун алган. Акыл «кудайымдын энчиси» деп эсептейт. Бирок ушул жерде эле ал алла-таала берген акыл-эс талыкпаган окуу, инсандын активдүү ишмердиги мен ен өнүгөт деп келип чыккан карама-каршылыкты жоюуга аракеттенет. Ал мындай деп жазган: Окуу сага берет билим —- парасат, Акыл-эсти кошо албайт карасак. А акыл, кудай өзү сага берген, Күч алат, тазаланат окуу менен! [1.174].. Жусуптун ой жүгүртүүнүн адамдын эмоциялары менен ъз ара байланышынын проблемасы боюнча ОшМУ жарчысы №1 жүктеу/скачать 2,34 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|