Ош мамлекеттик университетинин жарчысы
жүктеу/скачать 2,34 Mb. Pdf көрінісі
|
2012 - 31 - экономического господства собственника земли и иных природных ресурсов, в подчинении использования вещи собственником многочисленным регламентам, ограничении собственника в распоряжении принадлежащим ему имуществом, сужении качественного и количественного состава объектов права частной собственности, утрате обеспеченности экономических интересов собственника при принудительном отчуждении имущества и, наконец, в наложении на собственников позитивных обязанностей, исполнение которых не предполагает выдачи собственнику какого-либо вознаграждения[6]. Современное право собственности, основанное на его социальной функции, стало близким к обязательственному праву, поскольку собственник имеет значительные обязанности перед обществом. Так, обременение частного собственника излишними обязанностями в итоге может привести к тому, что никакого смысла иметь частную собственность и эффективно развивать ее не будет. С другой стороны, отсутствие прав публичного собственника при наличии большого объема социальных обязанностей, в том числе и конституционных, также приведет к неэффективности публичной собственности [5, с.17 -27]. В литературе идет дискуссия о содержании права собственности. К триаде: владение, пользование и распоряжение, как правило, добавляется правомочие управления. Владение, пользование и распоряжение признаются «лежащими», статическими структурными правомочиями, а управление отнесено к динамическому правомочию, призванному реализовать «лежачие» правомочия [8, с.35-39]. В.П. Камышанский считает, что «выделение правомочия управления может быть вполне раскрыта и реализована через правомочия пользования и распоряжения. К тому же управленческие отношения ближе к административному праву, чем к гражданскому» [9, с.41]. В современных государствах происходит отделение управленческих (предпринимательских) функций от имущественных прав собственности, поэтому, наверное, нельзя в одном ряду располагать правомочия владения, пользования, распоряжения и управления. С тем, что административное право постоянно вторгается в отношения собственности, это делается на конституционном основании [5, с.17-27]. Собственность как экономическая категория отражает реальные социальные отношения, которые существуют помимо воли и желания людей. Нельзя рассматривать институт права в отрыве от экономической сути категории собственности. Новые институты, возникшие в результате «перестройки» и рыночных реформ, переживают период трудной адаптации к изменившейся социальной среде. Общество в целом и его политическая элита не могут однозначно оценивать происшедшие перемены [11, с.513]. Царикаева Ж.М. отмечает, что «социальная функция собственности сблизит законодательство с европейским и будет способствовать его дальнейшему прогрессивному развитию. В первую очередь это относится к частной собственности на землю, на природные ресурсы, т.к. в общественном сознании большинства населения страны выработалось убеждение, что природные богатства должны служить общественному благу [12, с.27-28]. Публичная собственность как правовое понятие в законодательстве не употребляется и как правовая категория не выделяется. Оно присутствует как объективное социальное явление экономического характера. Публичная (общенародная) собственность имеет объективный характер и как таковая присутствует во все исторические времена [13, с.79-87]. Юридически она принимала различные формы от собственности римского народа до советского общенародного достояния. Именно публичная собственность наиболее последовательно и ярко выражает социальную функцию собственности. Если подытожить все многообразие экономически и юридических подходов к пониманию собственности на современном этапе, то можно сказать следующее: Проблема социальной функции собственности органически связана с институтом социального государства. Таким образом, развитая социальность современного общества довольно серьезно отразилась на праве собственности и привела к его видоизменению. Формирование социального правового государства усиливает «социальную функцию» собственности. Конституционное понимание права собственности гораздо шире, чем гражданско-правовое, во-первых, с точки зрения конституционно-правовых гарантий собственности в отношениях между собственником и государством; во-вторых, с позиции характеристики права собственности ОшМУ жарчысы №1 2012 - 32 - государства, регионов. Категория собственности самым тесным образом связана со свободой личности, социальными ценностями. Список использованной литературы 1. Хавина С.А. Трансформация отношений собственности и социализация экономики в последней четверти ХХ в. // Собственность в ХХ столетии. С. 564. 2. Шкредов В.П. Метод исследования собственности в «Капитале» К. Маркса. М., 1973; Собственность в ХХ столетии. Каталог книжной выставки. М., 2000. 3. Никифоров Л..В. Отношения собственности на рубеже веков: направления трансформации // Собственность в ХХ столетии. С.401. 4. Цит. по: Лазар Я. Собственность в буржуазной правовой теории. М., 1985. С. 47. 5. Мазаев В. Развитие собственности в современном социальном государстве Научно- аналитический журнал ¨Новая правовая мысль¨. - 2003. - № 2 (3). – С. 17 - 27. 6. Омельченко, Антон Сергеевич автореф.на соиск.уч.ст. к.ю.н. Основные тенденции в эволюции права собственности в странах Западной Европы и США в конце XIX - XX в. Краснодар 2007 7. Мазаев В. Развитие собственности в современном социальном государстве, Научно- аналитический журнал ¨Новая правовая мысль¨. - 2003. - № 2 (3). - С. 17 - 27. 8. Мозолин В.П. Право собственности в Российской Федерации в период перехода к рыночной экономике. М., 1992. С. 35 - 39. 9. Камышанский В.П. Право собственности: пределы и ограничения. М., 2000. С. 41. 10. Мазаев В. Развитие собственности в современном социальном государстве научно- аналитический журнал ¨Новая правовая мысль¨. - 2003. - № 2 (3). - С. 17 - 27. 11. Кочеврин Ю.Б. Собственность в переходной экономике // Собственность в ХХ столетии. С. 513. 12. Царикаева, Ж. М. Конституционно-правовой режим права собственности в Российской Федерации: Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата юридических наук. -М.,2007. -28 с.- Библиогр. : с. 27 - 28.8. 13. Черкасов Г.И. Общая теория собственности. М. 2003. С.79 - 87. УДК:371.3:42-49 Б. Байтикова (ОшМУ) Ъзбек мектептеринде кыргыз адабиятын окутууда интерактивд\\ усулдарды пайдалануу Илимий баяндамада ъзбек мектептердин 9-классынын кыргыз адабияты сабагында жазуучу А. Саспаевдин «Татым туз» чыгармасын интерактивд\\ ыкманын башкарып окутуу стратегиясы менен окутуу жагы каралды. В научной статье рассмотрены вопросы обучения интерактивным методом «обучения стратегией управления» изучения на уроках кыргызской литературы произведения «Татым туз» (“Щепотка соли”) писателя А. Саспаева. In the scientific article considered questions by an interactive method of “training by management strategy” studying at lessons of the Kyrgyz literature of product of writer A. Saspaev “Tatym tuz”. Улуттук мектептерде кыргыз адабияты сабагын окутуу жагы эми гана жаёы изилденип жаткан илимий тармактардан. Анткени мамлекеттик тилибизге статус берилген соё, тилди \йрът\\ маселелерине окумуштуулар, мугалимдер тарабынан къб\ръък къё\л бъл\н\п, адабият жаатына анча къё\л бъл\нбъй келди. Ошентсе да, чыгармачыл мугалимдер адабиятты окуучуларга окутууну ар жактама карай башташты. Ъзбек мектептерде кыргыз адабиятын окутууда окуу китептеринин жоктугу чоё къйгъйлърд\н бири, ошентсе да чыгармачыл мугалимдер окулуучу адабий чыгармаларды ар кандай формада окутуп келишет. Биз да ъзбек мектептеринде чыгарманы интерактивд\\ жол ОшМУ жарчысы №1 2012 - 33 - менен окутуу жолун сунуш кылабыз. «Интерактивд\\» - англис тилинен которгондо «Ъз ара аракетте болуу» дегенди билдирет. Интерактивд\\ ыкма менен окутуу окуу процессинде ъз ара байланышта болуу жана т\гъйлърд\н же группалардын ъз ара аракеттениши жана кызматташтыгы. «Окутуунун интерактивд\\ методу» деген терминдин ъз\ педагогикада 20 – кылымдын 80 – жылдары пайда болгон. Советтик педагогикада ал «кызматташтык педагогикасы» деген наам алган. Бул аталыш советтик мектептин эё жакшы сапаттарын, орус жана чет элдик психология – педагогикалык илимдин жана практиканын жетишкендиктерин бириктирип 80 – жылдардагы мугалимдер тарабынан берилген. [4.4] Интерактивд\\ ыкманын бири – бул окуучулардын текст менен иштъъс\ болуп саналат. Мугалим биринчи кезекте акын-жазуучулардын чыгармаларынын къркъм тексттеринде камтылган идеяларды сууруп чыгып, аларды азыркы замандын кырдаал-шартына ылайык, баланын аё- сезимине таасир бере турган денгээлге жеткирип кътър\п чыгуу, тексттеги жана подтексттеги баалуулуктарды бала ж\ръг\нъ жеткир\\, къркъм създ\н к\ч\ менен бала дилин жараксыз ж\р\м- турумдарга жеткир\\ч\ жолдордон бошотуу, баланын ъз\ менен ъз\н\н, ъз\ менен с\ръткердин ортоундагы диалогун уюштуруу. Дал ушул диалогду уюштурууда адабият сабагы, адабият мугалими чеч\\ч\ фигура болсо, адабий текст ошол сабак менен мугалимге жол кърсът\\ч\ багыт, алардын ишин майнаптуу уюштуруунун куралы. [3.166] Окуучуларга тексттер таркатылып, окуп чыккан соё, алар т\гъйлър, топтор же жалпы класс менен талкуу ж\рг\з\шът. Окуучулар тапшырманы аткаруудан мурун текстти эч болбосо эки ирет окуп чыгышат. Биринчисинде, алар тексттеги ъзъкт\\ идеяларды же башка маселелерди аныктап алуулары керек. Экинчи жолу кунт коюп жалпы текст окулат. Бул талкуулана турган текстти жакшы т\ш\н\\гъ жардам берет. Окуучулардын сабакка даярдануусунда же тапшырманы аткаруусунда, окуу китебиндеги текст менен иштъъдъ, академик Ю. К. Бабанский мугалимге тъмънк\лърд\ сунуш кылган: а) Тексттеги мыйзамдарды, т\ш\н\ктърд\, алардын м\нъздъмълър\н, идеяларды жана башка аныктамаларды бъл\п ажыраткыла. б) Жаёы теманын текстин логикалык жактан аякталган бир нече бъл\ктъргъ бълг\лъ. в) Жаёы окуу материалынын ар бир бъл\г\ндъг\ негизги ойду, сабактын жалпы жыйынтыгын жана анын башкы маанисин ойлонуп кърг\лъ. г) Сабактын мазмунунун негизги суроолорун т\ш\н\п, окуп - \йрън\\н\н планын белгилегиле. Мугалим талкуу учурунда же талкуудан кийин окуучуларга тъмъндъг\дъй суроолорду берсе болот. Башталгыч класстын окуучуларына: Ким жън\ндъ съз болуп жатат? Ким эмне кылды? Каармандар жън\ндъ силердин оюёар кандай? Алардын ордунда болсоёор эмне кылат элеёер? Текст боюнча бири- бириёерге суроо даярдагыла ж. у. с. Жогорку класстардын окуучуларына: Тексттин негизги идеялары эмне деп ойлойсуёар? Силер \ч\н кайсы учурлар жаёы жана таё калыштуу болду? Силер эмнеге макул эмессиёер? Мен берген суроолого жооп тапкыла Бири- бириёерге суроо даярдагыла Бири – бириёердин суроолоруёардан жооп издегиле ж.б.у.с. [4.42.] Ъзбек мектептердин кыргыз адабияты боюнча окуу программасында [2] 9 – класстарга А. Саспаевдин «Татым туз» чыгармасы 2 саатка пландаштырылат. Мында негизги максат жазуучунун ъм\р\ - чыгармачылыгы, аёгемедеги башкы проблема – адам менен тууган жердин ъзгъчъ карым – катышы экендиги жън\ндъ окуучуларга кабар бер\\. Тууган жердин кадырын, татым туздун баркын чыгармада чагылдырылышын окуучуларга башкарып окуу стратегиясы менен ът\\ ыкмаларын сунуш кылып къръл\. Мугалим кириш съз\ндъ Аман Саспаевдин ъм\р\, чыгармачылыгы менен окуучуларды ОшМУ жарчысы №1 2012 - 34 - тааныштырат. Анын кыйынчылык менен окугандыгы, чыгармачылык менен алектенгендиги жана ъм\р\н\н кыйын мезгилдеринин с\ръттъл\ш\н ъз\н\н чыгармаларында берилишин баяндап берет. Окуучуларга «Татым туз» чыгармасын ътъърдън мурда «туз» деген т\ш\н\кт\ чечмелъъ максатында «Туз дегенди кандай т\ш\нъм?», «Туз эмне \ч\н керек?» деген сыяктуу суроолорго жооп бер\\ \ч\н 5 м\нътт\к эссе жаздырып, ар бир окуучунун оюн угуп, мугалим алардын т\ш\н\ктър\н бекемдейт жана «Бул чыгарма эмне жън\ндъ болушу м\мк\н?» деп суроо коюу менен окуучуларды активдештирет. Т\ш\н\\ этабында башкарып окутуу стратегиясы менен окулса, окуучуларды ъз алдынча ойлонууга, къз карашын тартынбай билдирип, чыгарманы кеёири талдоого м\мк\нч\л\к т\з\лът. Чыгарманы тааныштыруу къркъм окуу, тыным, проблемалуу суроолордун коюлушу менен коштолот. Къркъм окуу – чыгарма менен эмоционалдык – эстетикалык жактан алгач таанышуунун эё сонун жолу. Ал чыгармадагы съзгъ жандуу \н, ар кыл т\с берет, балдардын элестъъс\н активдештирет, съз искусствосунун идеялык таасирин жогорулатат, ал эми проблемалуу суроолорду коюп окуу ой ж\г\рт\\н\ ъст\рът, къз карашты калыптандырууда ролу зор. Мугалимдин къркъм окуусу ъз алдынча окуганда къз жаздымында калган окуяларды, майда кър\н\штърд\, кыймыл – аракеттерди дааналап, тактап элестъън\ байытат. Мугалим окулуучу текстти бъл\ктъргъ бъл\п алып, тыным жасайт. Тынымда окулган текстти талкуулап, окуучуларга суроо узатат. Ошондой эле алардын ойлорун топтоп, окулган тексттин бъл\г\н жыйынтыктайт. Суу айрыгына жакын, саздакка чыккан кыяк чъпт\ ыктап жалгыз т\т\н кыргыз жашады… Ал жерде ушул к\нгъ чейин търт т\т\н уйгурдун эски тамы сакталып турат. Элдин айтымына караганда къп кыргыздар ушул жакка ооп келип, кайткан имиш. Ошолордон Келгинбай аттуу бир т\т\н кыргыз ушул жерди мекендеп калыптыр. Ал кезде Келгинбай отуздун орто белине келип калган жигит экен да, оор келте оорусуна кириптер болуптур. Сапарга шайы келбегендиктен, анын зайыбы Оймокчон элден бъл\н\п, к\йъъс\н айыктырып алууга бел байлайт. Ошентип алар чет жерди мекендъъгъ аргасыз болушат. [1. 312-321] 1 – тыным. Балдар, «жалгыз т\т\н», «търт т\т\н» дегенди кандай т\ш\нъс\ёър? Элдин айтымына караганда кыргыздар кайда жашаган экен? Ал жерде ким жашаптыр жана кандай абалда экен? Ал эмне \ч\н башкалар сыяктуу ъз мекенине кете алган жок? Анын аялы ким? Окулган абзацта эмне жън\ндъ съз болот? Келгинбайдын туугандары ыгым – чыгым, кепин – акыретин даярдап берип: - Оо, Оймокчон! Эр деп этегинен кармап калдыё. Кор болбоссуё. Ата- бабалардын арбагы колдоп, эрди элиёе кош! – деп чуркурап бата беришет. Келгинбайдын тагдыры Оймокчонго тапшырылгандан кийин кайнатасы сакалынан жашын куюлтуп туруп, къпт\н алдында мындай деди: - Жарык д\йнъдъ жалгыз балам эле, ал сага аманат! Маа топурак ъз эл, ъз жерден буюрсун. Карып калган кезимде кудай элден ажыратпасын. Неберемди энеёдин этегине салып бер, балам, жыттап ж\ръй\н…- Оймокчон эмчектеги баласын кайненесине карматып, къз жашын элден жашырып сыкты. - Мобу т\й\нчъкт\ катып кой, - деп тапшырды кайнатасы акыркы жолу, - кокус ары бурулуп кетсе, сууга эзип, оозуна тамыз. Айыгып мал болсо, колуна бер. 2 – тыным. Келгинбайдын туугандары кайда кетишти жана Оймокчонго эмне деп бата беришти? Кайнатасы келинине эмне деди? Оймокчонго кайнатасы эмне карматты, ал нерсе эмне болушу м\мк\н, силердин оюёар кандай? Ошондой эле мугалим чыгарманын тилдик каражаттарына да къё\л бълъ кетиши зарыл. Себеби, ъзбек класстын окуучулары айрым създърд\ т\ш\нбъйт, ошондой эле жазуучунун тилинин чеберчилигин да баалоо максаты турат. Мисалы, ыгым – чыгым, кепин – акыретин, эр деп этегинен кармап калдыё, арбагы колдоп, жарык д\йнъдъ жалгыз балам эле, ал сага аманат энеёдин этегине салып бер, жыттап ж\ръй\н, ары бурулуп кетсе, айыгып мал болсо деген сыяктуу създърд\н маанилерин т\ш\нд\р\п, убакытты туура пайдалануу менен, айрым окуучуларга с\йлъмдърд\ т\зд\рсъ болот. ОшМУ жарчысы №1 2012 - 35 - С\рд\ккън кыргыздар жъъ - жалаё мекенине сапар чегишти. Ъё\ къг\лт\р тартып, эрди кеберсип, онтогон Келгинбай жан к\йъър\ жалгыз Оймокчондун колунда калды. Оймокчон жанын сабап, к\йъъс\н тегеренди… Койгулт къз\нън жашы мълт\ръп, к\йъъс\н\н башын кучактап, далай т\ндър уктабады. Алект\\ к\ндър ътъ берди… Чачы жылма т\ш\п, жаак эти шылына баштаганда Келгинбай эсин жыйды. К\н\нъ бир чайдоос кайнаган суу ичип, тамыры ташына тепкен ичке манжаларын кармап коюп тъшъктъ узак жатты. Оорудан айыкканда, элине кет\\гъ кеч болуп калган эле. Келгинбай мыйзамга баш ийди да, ошол жерде узак жылдар жашап калды. Ортодо отуз жыл убакыт ът\п, Келгинбай абышка атанган кезде кайрадан башына арылгыс кайгы т\шт\. 3 – тыным. Кыргыздар кайда кетишти? Бул абзацта жазуучу Келгинбайды жана анын аялы Оймокчонду кандай с\ръттъд\? К\йъъс\н аялы кандай карады? Силер Оймокчондун же Келгинбайдын абалында кандай болот элеёер? Келгинбай айыкты, анын башына дага кандай кырсык т\ш\ш\ м\мк\н, кандай ойлойсуёар? Гоминьдандык желдеттер бийлеп турган оор жылдары калыё журтка келте оорусу тарады. Ъл\м – житим къп болду. Далай \йдън т\бъл\ккъ т\т\н чыкпай калды. Уезддик шаардын тегерегиндеги дъбълър калыё м\рзъгъ айланды. Ъл\м к\чъгън сайын, замбилге салган ъл\кт\ эки киши кътър\п чыгып, туш келди жер казып, къмъ башташты. Кепиндик ак табылбай, жууркандын шейшебин пайдаланышты, элде шейшеп аттуу жоголгон соё, кээ биръълър ъл\кт\ токулган бойрого же жаш бедеге ороп къмъ турган болушту… Дал ошол оор ааламат Келгинбай чалдын кеипири Оймокчонду жалмап жолго т\шт\. Шордуу чал кемпирин шейшебине ороп къмд\. Кър казып, жан баккан киши менен чалдын кошунасы жана ъз\ болуп, Оймокчондун съъг\н \ч эле киши жерледи. Кемпирин къъмп, топурагын чочойтушуп болгондон кийин, чал м\рзъ башында к\ёгүрън\п узакка олтурду. 4 – тыным. Элге дагы кандай ааламат т\шт\? Далай \йдън эмнеге т\бъл\ккъ т\т\н чыкпай калды? Оймокчонго эмне болду? Келгинбай кемпирин кантип, кимдер менен към\п келди? Эмне \ч\н м\рзъ башында къпкъ олтурду? Аздан бою сергип, эс токтотуп, ъз\н – ъз\ жубатты. Ъз\нъ - ъз\ къё\л айтып, кайрат берди. Ар кандай бактысыз кишилер да ъз тагдыры тууралуу ойлонбой койбойт эмеспи. Келгинбай чал да болумсуз оокатына къз кырын салды. /й ичин жыйнаган соё, жаман талпагына жайланып олтурду да, чънтъг\нън кичинекей т\й\нчък алып чыгып, чебердеп чече баштады. Анда бармактай туз бар эле. Келгинбай тузду алаканына салып, бир нече ирет тилин тийгизип, ътъ бир шербетт\\ даам таткандай туздуу шилекейин кумарлана жутту. Эчен кыйын – кыстоо къргън учурларда ушул тузду жалап, медер таап, кам къё\л\н жооткото алган эле. Ъз жеринин татым тузу Келгинбай чалдын ъм\р\н\н колдоочусу, \м\т менен ишеним бер\\ч\с\, сагынуу менен кусалыгын таркатуучусу болуп калды. 5 – тыным. Бул тынымда ъзъкт\\ окуянын негизги берейин деген ою ачылган. Ошондуктан, окуучуларды тарбиялоо менен катар окуядагы баяндалган тынымдарды байлышта карап, Келгинбайдын тагдыры ъз элине, жерине байланып, татым туздан кубат алгандыгын жакшы т\ш\нд\р\\ зарыл. Окуучуларга тъмъндъг\дъй суроолор менен кайрылабыз: Келгинбай ъз\нъ кантип кайрат берди? Эмне \ч\н ал ъз\нъ - ъз\ къё\л айтты? Келгинбай т\й\нчъкт\ кайдан алган эле? Келгинбайдын аялы Оймокчон кайнатасынын аманатын аткардыбы? Окуянын башында т\й\нчъктъ эмне болушу м\мк\н деген суроого жооп бергендердин ою дал келдиби? Татым туз Келгинбай \ч\н эмнеге баалуу? Эмне \ч\н Келгинбайга татым туз ъм\рл\к колдоочусу, \м\т менен ишеним бер\\ч\с\, сагынуу менен кусалыгын таркатуучусу болуп калды? А. Саспаевдин бул чыгармасын ът\\дъ мекенчил болууга тарбиялоо – башкы максат болуп эсептелет. Андыктан, мекенди с\й\\гъ арналган дидактикалык чыгармаларды, лирикалык ОшМУ жарчысы №1 2012 - 36 - ырларды, турмуштук окуяларды байланышта караса болот. Бул теманы ът\\дъ пайдаланылган эссе, башкарып окутуу стратегиялары класс чъйръс\ндъ сабакка жандуу катышууга, ъз пикирин туюнтууга, кеёири ой ж\г\рт\\гъ, эркин къз караштын калыптанышына, дискуссия аркылуу маселени чогуу – чаран чындыкты издъъгъ, сабактын кызыктуу ът\л\ш\нъ ъбългъ т\зът. Пайдаланылган адабияттар: 1. Алымов Б. Кыргыз адабияты: Кыргыз орто мектептеринин 9 – класстары \ч\н окуу китеби. – Б.: Педагогика, 2002. 2. Кыргыз адабиятынын программасы. Ъзбек мектептеринин 5 – 9 – класстары \ч\н. Т\з\\ч\лър: Шериев Ж., Момуналиев С. Ош: ОшКӨУ, 1999. 3. Кыргызстандагы билим бер\\ мекемелеринин стратегиялык мааниси жана окуу куралдарынын сапаты: Симпозиумдун материалдары.- Б.: 2009. 4. Саалаев Ъ. Окутуунун интерактивд\\ усулдары. Б.: 2009. жүктеу/скачать 2,34 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|