Осы аптада Астанада Қазақстан судьяларының VII
жүктеу/скачать 6,02 Mb. Pdf көрінісі
|
. : Грузияның Ахысха жерінен жан- жаққа тарыдай шашылған ахысха түріктерінің саны бүгінде дүниежүзі бойынша 550 мың адамнан асады. Сондай-ақ әлемнің 11 елінде қоныстанған ахысха түріктерінің 200 мыңы Қазақстанда тұрады. Біздің елдегі олардың саны зге мемлекеттермен салыстырғанда, әлдеқайда к п екенін де айта кетейін. Ахысха түріктерінің айтатыны бар: қазақ халқымен түбіміз бір, Қазақстан – баба жұртымыз, Түркия – ана жұртымыз, – дейді.
Түймебаевтың этномәдени бірлестіктердің кілдерімен кездескені мәлім. Осы жиында әкім түрік тілінде с йледі. Сіз қандай әсер алдыңыз?
тілінде с йледі. Екі елдің арасындағы бауырластық, достық қарым-қатынастар жайлы түрік тілінде ақпар берді. Түрік тілін әжептеуір меңгеріпті. Қанша дегенмен, Қазақстанның Түркиядағы елшісі болып, алты жыл қызмет атқарды емес пе? Шынымды айтсам, таңырқап қалдым. Мен күтпеген жағдай еді. ңір басшысына рахмет, әкімдікке келе салып, этномәдени орталықтарына ерекше к ңіл б ліп жатыр. Осы жиында облыстық Қазақстан халқы Ассамблеясы т рағасының орынбасары- хатшылық меңгерушісі Мұратәлі Қалмұратов үстіміздегі жылдың 9 айында атқарылған жұмыстар туралы хабарлама жасап, облыстық Қазақстан халқы Ассамблеясы жанындағы қоғамдық келісім кеңесінің т рағасы Орынбай Рахманбердиев, облыстық славян этномәдени бірлестігінің т райымы, «Южный Казахстан» облыстық газетінің бас редакторы Марина Лимаренко, облыстық Қазақстан халқы Ассамблеясы т рағасының орынбасары, облыстық татар-башқұрт этномәдени бірлестігінің т райымы Ася Мұхамедова және мен облыстық Қазақстан халқы Ассамблеясы т рағасының орынбасары, облыстық түрік этномәдени бірлестігінің т рағасы атынан с з с йледік. Ұсыныс пікірлерімізді ортаға салдық. : ңгімеңізді қорытындыласаңыз? . : С з соңында айтарым, облыста 20 этномәдени бірлестік жұмыс істейді. Бәрінің аудандар мен қалаларда 51 филиалы мен 17 жастар қанаты, 11 жексенбілік мектебі бар. Жыл сайын әр этномәдени бірлестік зінің тілі, мәдениеті және дәстүрі күндерін атап тетіні тағы бар. Ал белсенді этнос кілдері жыл сайын облыс әкімінің «Бауырмал» сыйлығымен марапатталады. Міне, мұның бәрі сайып келгенде, ұлттық бірлігіміздің, Елбасымыздың салиқалы саясатының, қоғамдық келісімнің нәтижесі екені даусыз. Біздің байлығымыз – бірлігіміз. Осыны ұмытпағанымыз ж н.
ризашылығымызды білдіреміз. Лайым солай болғай!
14 14 Осы тұста, Оңтүстік Қазақстан облыстық Қазақстан халық Ассамблеясы Тәуелсіздіктің 25 жылдығына орай шымқаламыздың т рінде облыстық жиырма этномәдени бірлестіктер кілдерінің қатысуымен жиырма қазанға ас даярлап, «Қазақ дастарқаны» фестивалін екінші рет ткізіп отыр. Аталған фестивальде белгілі қаламгер, халықаралық «Алаш» сыйлығының лауреаты Мархабат Байғұт қазылар алқасына т рағалық етті. ңір басшысының құттықтауын жеткізген Қазақстан халқы Ассамблеясы т рағасының орынбасары, хатшылық меңгерушісі М.Қалмұратов «Бүгінде біз бәріміз бір халықпыз. Бәріміздің туған жеріміз біреу, ол – дарқан Қазақ даласы», – деді. Қазақ елі ежелден жақсыны жанына тартқан бауырмал, жаны жомарт, қонақжай, кеңпейілді халық екені белгілі. Бұл біз үшін әрдайым мақтан ететін асыл қасиет. Халқымыз осы асыл қасиетіміздің арқасында мемлекет құраушы ұлт ретінде еліміздегі татулық пен келісімнің ұйтқысы болып келеді. Қазақстандық біртектілік пен бірлікке үндейтін осынау іс- шараны 20 этномәдени бірлестік қазақтың ұлттық тағамын дайындап, қонақтарға табақ таратудан сайысқа түскені шын мәнінде, маңызды оқиға болды. ткен тарих пен қазіргі берекелі заманды саралаған жанға бұл іс-шараның түпкі мәнін ұғыну аса қиын емес. Кеңестік дәуірдегі солақай саясаттың салдарынан елімізге елінен жер аударылған ұлт кілдерінің алдыңғы буын қазақтың кеңпейілі мен берекелі дастарқанының арқасында осы күнге аман- есен жетті. Елбасы «Мемлекет – мәңгілік ел» патритоттық актісінің зегінде «Біздің әрқайсымыз үшін ең қымбат ақиқат – отбасымыздың амандығы, қонақжайлық, еңбексүйгіштік, тұрақтылық, қауіпсіздік және бірлік, ертеңге деген сенім ұғымы орнықты» деген болатын. Сыйластық, достық, қонақжайлылық – бұл ұғымдар барша қазақтың дүниетанымы негізінде жатыр. Осындай құндылықтардың арқасында біздің ортақ үйіміз тәуелсіз Қазақстанда бейбітшілік пен қоғамдық келісім сақталып отыр.
Жиналған барша жұртты құттықтау үшін с з кезегі белгілі жазушы Мархабат Байғұтқа берілді. – Ардақты ағайын, құрметті қауым! Етті жақсы к ретін жұртшылық, – деп бастады ол с зінің басын. Мына дәстүрге айналған «Қазақ дастарқаны» фестивалі баршамызға құтты болсын, бақ пен береке, молшылық әкелсін. Қазір ғана біз «Түркістан» сарайынан ауыл шаруашылығы қызметкерлерінің «Күз» атты дәстүрлі мерекесінен шығып келіп отырмыз. Мерекенің мерекеге жалғасып отырғаны да к ңіл қуантады. Біле білсеңіздер, бүкіл берекенің бастауы – ауыл. Қазақ баласының уызы – ауыл, түбірі де, тамыры да – ауыл. Ауылдан алыстаған адам бесіктен безген адам дейміз. Сондықтан, сіздер жеп отырған нан, қамыр мен ет те бәрі сол ауылдан шыққан. Биыл Тәуелсіздіктің 25 жылдығы. Осындай мерекелер баршамызға құтты болсын, құт береке әкелсін! Ал облыстық «Қазақстан барысы – 2016» жарысының жеңімпазы, республикалық «Қазақстан барысы – 2016» жарысының иегері, халықаралық дәрежедегі спорт шебері, Азия чемпионы Жұманазар Ерсұлтанов з қуанышын былай б лісті: – Еттің, қазақтың қазы-қартасының адам бойына беретін күш-қуаты те мол. ткен заманда ата-бабаларымыз білектің күшімен, найзаның ұшымен елімізді жаулардан қорғап қалған. Сол ұлы шайқастарда батырларымыз ет жеп, қымыз ішіп, жауларына күштілік танытқан, әлжуаз болмаған. ткен заманда мір сүрген Қажымұқан, Балуан Шолақ аталарымыз әрбір күреске шыққан сайын ет жеп, қызыл шырайланып жүрген. Тіпті Қажымұқан атамыздың зі бір қойдың етін жеп тауыса білген. Ал зіме келетін болсам, әрбір жарыс сайын қазы-қартадан күш алып отырамын. Мына бүгінгі жарыс жәй ғана жарыс емес екені белгілі. Бұл – ұлттар татулығы, ұлттар бірлігі деп білемін. Бірлігіміз жасасын, тірлігіміз оң болсын! Этностарды мемлекет құраушы қазақ халқының маңайына топтастыру арқылы қазақстандық бiрегейлiк пен бірлікті, этносаралық келiсiмдi қамтамасыз етуді к здеген шараға ңірдегі зиялы қауым кілдері, саяси партиялар мен үкіметтік емес ұйымдардың жетекшілері, ардагерлер кеңесінің мүшелері, дін кілдері мен белгілі спортшылар, облыстық Қазақстан халқы Ассамблеясы құрылымдарының жетекшілері, аудан, қала делегациялары мен БАҚ кілдері және Арыс қаласындағы балалар үйінің тәрбиеленушілері қатысты. Былтыр дәл осындай іс-шараға 300- ге жуық адам қатысып, «Ет асу» фестивалінде 20 этномәдени бірлестік 20 қой сойып, 20 қазанда арнайы ас әзірлеген еді. Этномәдени бірлестік кілдері қазақтың ұлттық тағамын мейлінше сапалы дайындаудан, қонақтарға табақ тартудан, сорпаның құнарлылығынан және қой етін пісіру кезінде жылқының қазы-қарта, жал-жаясын дәмді етіп пайдалану, сынды ерекшеліктерден сайысқа түскені де есімізде. Дайындалған еттің бір б лігі «Қайырымдылық керуені» акциясы аясында қаладағы тұрмысы т мен отбасыларға таратылған болатын.
Бұл жолы оңтүстікқазақстандық этномәдени бірлестік кілдерінің қазақша ет асудағы кәсіби шеберліктерін бағалаған қазылар алқасы III орынға – збек, татар-башқұрт, қырғыз этномәдени бірлестіктерін, II орынға – «Ынтымақ» этносаралық мәдени бірлестігі мен түрік этномәдени бірлестігін лайық деп тапты. Ал I орынды – ұйғыр этномәдени бірлестігіне табыстап, Бас жүлдені иран этномәдени бірлестігіне тапсырды. Þ Жуырда Оңтүстік Қазақстан облысының әкімі Жансейіт Түймебаев облыстық Қазақстан халқы Ассамблеясы құрылымдары басшыларымен және этномәдени бірлестіктердің төрағаларымен кездесіп, еліміз егемендігін алған жылдары жергілікті халықтың үлес салмағы 40 пайызға да жетпейтіні, қиын-қыстау заманда елімізге тағдыр тауқыметімен келген этнос өкілдерінің достықты, бірлікті сақтай отырып, бір кісідей жұмыла еңбек еткені сөз болды. Тәуелсіздігіміздің 25 жылдығы аясында өткен кездесуге облыстық Қазақстан халқы Ассамблеясы хатшылығының, «Қоғамдық келісім» коммуналдық мемлекеттік мекемесінің қызметкерлері, облыстық Қазақстан халқы Ассамблеясы құрылымдарының басшылары және этномәдени бірлестіктердің төрағалары мен БАҚ өкілдері қатысты. Осы кездесу барысында ОҚО түрік мәдени орталығының төрағасы Ләтипша Асановпен кездесудің сәті түскен еді. БІЗДІҢ БІЗДІҢ
БАЙЛЫҒЫМЫЗ – БАЙЛЫҒЫМЫЗ – БІРЛІГІМІЗ! БІРЛІГІМІЗ! Биыл Тәуелсіздігіміздің 25 жылдығы аясында еліміздің барлық өңірлерінде айтулы іс-шаралар өткізілуде. Бұл – мемлекетіміз бен халқымыз үшін ең басты әрі құнды мереке. Елбасы халыққа арнаған Жолдауында «Бұл тәуелсіздікті нығайту жолындағы ширек ғасырлық белесін қорытындылайтын мерейлі сәті» деді. Қазақстан халқы Ассамблеясының біріктіруші күші, еліміздегі барлық этностардың жұмылдырушы қасиеті, мемлекеттің ұлттық саясатының басты тұғырына айналды. Ассамблеяда этномәдени бірлестіктердің қызмет әлемін арттыра отырып, саяси, құқықтық және мәдени бағытта қазақстандық жаңа үлгіні тәжірибеге енгізді. р рд ң қ арттыра отырып, саяси, құқықтық және мәдени бағытта қазақстандық жаңа үлгіні тәжірибеге енгізді. «ҚАЗАҚ «ҚАЗАҚ
ДАСТАРҚАНЫ» ДАСТАРҚАНЫ» Назарбаев зияткерлік мектебінің 10-сынып оқушысы сел Омарова робототехника курсын ткен жылы таңдапты. «Сол кезде бізге мұғаліміміз Мақпал бдісадыкқызы робот жасауды үйретті. Басында біз роботты кітапшалардың к мегімен құрастыратын едік. Кейін кітапшаның к мегінсіз жасауды үйрендім», – деп робот құрастыруды қала бастағанын еске алды. йтсе де, робот жасау қалпақпен соғып алатын шаруа емес. Ерекше шешім, фантазия, тапқырлық талап етеді. Ал роботты командамен оңай әрі тез құрастыруға болады. Жеке-дара жасасаң, оған 3-4 сағатыңды, тіпті бір күніңді сарп етуің кәдік. Содан болар, сел жалғыз жүріп жол тапқанша, к ппен жүріп, адасқанды қолай к реді. рі бұл ойы оң нәтижесін де беріп келеді. нертапқыштың айтуынша, осы уақытқа дейін 10-нан астам робот жасаған. сел «Олардың биіктігін, ұзындығын, енін 25 сантиметрдей қылып түп-түзу жасау керек болатын. Ал жасай алмасаң, сен жарысқа қатыса алмайсың, сені жарысқа қоспайды. Сондықтан, робот жасау қиынға соқты. Алдымен 35 сантиметрлік роботтар жасадық. Кейін біртіндеп сантиметрлерін азайтып, қайтадан жасай бастадық», – дейді. Жалпы, робот құрастырудың екі түрлі жолы бар: Lego mindstorms және Arduino. Lego, бұл дайын б лшектерді құрастыру. Ал Arduino түрінде оқушылар қандай да бір техниканың б лшектерін толықтай здерінің идеясымен жасап, бағдарламасын сызып, содан кейін ғана құрастырады. Демек, мұнда жасанды интеллектке, яғни адамның жұмысын роботтардың атқаруына үлкен мән беріледі. сел робот жасаудың Lego түрін ұнатады. Дегенмен, құлтемірді жай ғана құрастыра салмай, арагідік ұйымшыл ұжымымен бірге, толықтай здерінің фантазиясына жол бергенді ж н санайды. Құрбысы, сыныптасы Ажар Тұрсынәлиева «Биыл Наурыз мерекесі қарсаңында біз кездесу ткіздік. Ол жерде 20 мектептің оқушылары кездесіп, з жұмысын к рсетті. Солардың бірі – біздің жұмыс болды. Ол 2-3 жыл жанып, к птеген ағаш құлап экологияға зардап келтірген Алматының тауына байланысты еді. Соған арнап біз адам қолы жетпейтін жерге арналған құрылғы ойлап таптық. Сол жердегі апатты жағдайлардан адамның қол күшінсіз үлкен арақашықтыққа арналған құрылғы ойлап таптық», – дейді. Робот құрастыруда робототехника сабағының маңызы айтпаса да түсінікті. Биылдан бастап білім және ғылым министрлігі робототехника пәнін еліміздегі барлық мектептерге 5-сыныптан бастап элективті курс ретінде енгізген еді. Ал Назарбаев зияткерлік мектебінде факультативтік бұл курс 7-сыныптан бастап жүреді. Министрліктің осы бастамасы бойынша информатика пәнінің ұстаздары робот техникасының бапкері ретінде түгел дайындықтан ткен. Қазір сол ұстаздар шәкірттерге роботқа жан бітіретін бағдарламалауды үйретуде. у баста оны мұғалімдердің к мегімен жүзеге асырса, қазір оқушылар здері-ақ жасай алады. Информатика кафедрасының меңгерушісі Баянбек Амантай «Қазіргі уақытта біздің мектепте 6 мұғалім осы робототехникадан маман болып табылады. Жалпы, робототехника информатикамен б ліп-жаруға келмейтін сала. Екеуін бір ұғым деп айтсақ болады. Себебі роботтарға жан бітіретін ол бағдарлама. Бағдарламалауды жасайтын бағдарламашылар, яғни информатика пәнінде бағдарламалауды балаларға оқытамыз. Біздің мектепте здеріңіз к ргендей, үлкен технотория жұмыс жасайды. Балалардың робототехникамен айналысуына толық мүмкіндіктері бар. Бос уақыттарында барып, ол жақта роботтарды құрастыруға және бағдарламалауды үйренуге барлық жағдайлар жасалған. Сол оқушылардың ішінде сел Омарова зінің осы салаға қызығушылығын танытқан болатын және қазіргі кездегі нәтижелі оқушыларымыздың бірі», – дейді. Алматыда орналасқан химия-биология бағытындағы осы мектеп –еліміздегі бірегей білім ордасы. Мұнда интеллекті жүзеге асыруда материалдық базаға үлкен мән беріледі. Шәкірттер де бұған лайықты деңгейде нер к рсетіп жүр. Былтыр «Робокон Гимс» жарысында бас жүлде де, бірінші орында да оқушылар топ жарған. Биыл сол робототехникадан аймақтық жарыс дәл осы мектепте алғаш рет ұйымдастырылды. Оған сел де қатысты. Ереже бойынша, мұндай жарыс белгілі бір мәселеге арналады. 26 команда қатысқан бұ жолғы бәсекенің тақырыбы: «Қалдықтарды кәдеге жарату». Аймақтық сайыста оқушылар жас ерекшеліктеріне қарай 4 санатқа б лініп, нерлерін к рсетуде. сіресе, мамандар шығармашылық санатқа жататын топтың дайындығы те жоғары дейді. Ал бұл Назарбаев зияткерлік мектебі жарысты ұйымдастырушы ретінде 8 командасын бәсекеге қосыпты. Қалдықты пайдаға асыруда жан- жақтан келген рендер бірсыпыра нертабыстарын ортаға салды. сіресе, дәл осы мектептің екі оқушысы ұсынған қайта ңдеуге арналған құрылғыға қазылардың назары ауды. Бұл табиғатта здігінен 150-200 жылда ңделетін қалдықты кәдеге жаратуда аса маңызды. Біздің кейіпкеріміз селдің де к з майын тауысып, бірнеше күн жасаған жобасы да осы бәсекеде жүлделі орынға ілікті. Шәкірттер бұл жетістікті бірегей мектепте жасалған мүмкіндіктің, атап айтқанда, шетелдік және отандық білікті мамандардың берген тәлім- тәрбиесі деп біледі. Бүгінде сел болашақ нертапқыш ретінде тағы бір жобамен айналысып жатыр. Атап айтсақ, роботты әр түрлі сенсор арқылы футбол ойнату тәжірибесін сынап к руде. Тырнақалды туындысын алдағы республикалық жарыстың біріне апармақшы. Ал ұзақмерзімді жоспарға келсек, 12 жылдық оқуды ойдағыдай аяқтағасын инженерия саласында білім алып, роботтың түр-түрін шығаруды ойлайды. Қазір соған іштей дайындалып, саланың қыр-сырын зерттеп жүр. сел «Робот адамдар істей алмайтын кейбір нәрселерді жүзеге асыру үшін керек. Мысалы, біз болашақта қоқыстарды зіміз б ліп отырмаймыз ғой, оған қаншама уақытымыз кетеді. Сондықтан, роботтарды түс ажырататын сенсорлар арқылы, белгілі бір механизмдер арқылы қоқыс б летіндей жасаймыз. Роботты адамдардың қолғанаты десек те болады», – дейді. 5 -сыныптан бастап домбыра тартып үйренген сел қазір күй тартып, бір сәт тынығады. Бірақ Назарбаев мектебіндегі оқу жоспары күрделі, к п еңбекті талап етеді. Содан болар, сабақтан қолы тие бермейді. йтсе де, дәл қазір 9 күй тарта алатындай дәрежеге жетті. Бұған қоса, анасы гитара және пианинода ойнауды үйретіпті. зірге, басты орынға білімді қоятын озат оқушы мектептегі сан түрлі үйірмелерге қатысуға мүмкіндік болмай жүргенін айтады. Қазіргі заманғы қажетті біліммен қаруланып, әр түрлі дағдыны жан-жақты меңгерген селдей оқушының оқу ордасының беделіне қосқан үлесі зор. Мәселен, бұл мектеп екі жыл бұрын дүниежүзілік робот техникасы сайысында 3 орын алыпты. Биылғы меже де сол: жетістіктер желісін жалғау. Бұған мектеп ұжымының қарымы толық жетеді. сел сынды білімді оқушы да, тың идея да, құрал- жабдық та, ең бастысы, шынайы ниет те бар. рі ұстаздардың биік белеске жету жолындағы нақты қадамы, айқын жоспары стратегиялық бағдармен үйлесіп жатыр. Демек, ақпараттық технологиялар қатты дамыған қазіргідей жылдамдық заманында мұндай мамандардың бағасы артып, абыройы асқақтай береді.
№48 (620) 25 қараша 2016 жыл 15
Бұл шахматтан әлем чемпионы, 3-сынып оқушысы Айша Зәкірованың ағасы Абдулламен компьютерден шахмат ойынын талқылау сәті. Жалпы, олардың қолы қалт етсе болды, шахмат ойнап, ақыл-ой спортының тапсырмаларын шешуге тырысады. Бірақ, кінішке қарай, бұған мүмкіндік жиі бола бермейді. Себебі Абдулла таңертең, ал Айша түстен кейін оқиды. Десе де, сабақты тез қарап тастап, түс кезінде ретін тауып ойнауға тырысады. Бір қызығы, шахмат ойынында к бінесе ағасы емес, қарындасы жеңеді екен. рине, бұл түсінікті жайт. Себебі Айша Зәкірова биыл жазда 8 жасқа дейінгі қыздар арасында шахматтан алдымен, Қазақстан содан кейін, таяуда лем чемпионы атанды. Ал осы күрделі ойынды оған 6 жасында әкесі Тілеубек үйретіпті. Содан бері халықаралық кәсіби шахмат мектебіне барып жүр. рі бапкерінің берген үй тапсырмасын мүмкіндігінше зі орындауға тырысады екен. Айшаның айтуынша, оған бапкері үйде орындауға 30-40 тапсырма береді. Бір күнде оның тек онын ғана орындап үлгереді. Себебі әр тапсырмаға 2-3 сағат уақытын жұмсайды. Айша тек ағасы емес әкесі Тілеубекпен де шахмат ойнап тұрады. ке мен қызының арасында мынадай әңгіме рбиді.
кесі де шахматты 6 жасында үйреніпті. Алайда шахмат үйірмесіне қатысуға мүмкіндігі болмапты. Қазір сол олқылықтың орнын толтыруға тырысып, балалары сия, Абдулла және Айшаны ақыл-ой спортына баулып жүр. Арагідік үйде сол бүлдіршіндер арасында кішігірім турнир ткізіп, шеберліктерін шыңдап отырады екен. Тілеубек Зәкіров «Жалпы, мен үш баламның бәріне бірдей шахмат ережесін үйреткенмін. Сосын ережесін үйреткен соң оларға қарапайым тактикалық тапсырма құрап беретінмін. Олар негізі үшеуі де ол ережелерді, тапсырмаларды жақсы орындап, артымнан жүгіріп жүретін: тағы да тапсырма беріңізші деп. Айша да зін те жақсы к рсетті. Содан кейін біз оларды шахмат мектебіне берейік деп шештік. Басында үшеуін бірге бергенбіз. Бірақ жарты жылдан кейін жарысқа бару үшін ақша үнемдеу керек болды. С йтіп, Абдулла мен сияны шығарып алдық. Үшеуінің арасында жақсы нәтиже, жақсы ойын к рсеткен сол Айша болды» – дейді. Бірақ жақсы нәтижеге қол жеткізу Айшаға оңай болған жоқ. 6 жастан енді ғана асқан кезінде 2015 жылы Қызылордада ткен алғашқы жарыста жеңіліп қалды. Айша қатысқан алғашқы дүбірлі дода Азия чемпионаты аясында Оңтүстік Кореяда ткен сайыс. Алайда ол халықаралық жарыстардағы тәжірибенің жетіспеуінен к зге түсе алмай, 10-орынды місе тұтқан. Десе де, сан түрлі сайыста әбден ысылған Айша биылдан бастап бұл сындардан сүрінбей тті. 2016 жылы қаңтар айында Алматыда ткен чемпионатта күміс жүлде жеңіп алса, наурызда Бурабайдағы республикалық турнирде Қазақстан чемпионы атанған. Жетістіктер желісі мұнымен шектелмеді. Биыл жазда Астанадағы «III TCAM Chess Open» шахмат фестивалінде бас жүлдені жеңіп алса, осы жылы 19-30 қазан аралығында Грузияның Батуми қаласындағы әлем біріншілігінде топ жарып, алтыннан алқа тағынды. Швейцариялық жүйе бойынша 11 турдан тұрған чемпионатқа 8 жасқа дейінгі қыздар арасындағы жарысқа 38 мемлекеттен 85 спортшы қатысқан. Жас шахматшы қарсыластарын шаң қаптырудың қиын болғанын айтады. сіресе, турнирде моңғол спортшысы Унурзул Даваакхуу тегеурінді қарсылық к рсетіп, 4 жарым сағат ойнаған екен. Чемпионатта екі шахматшы да бірдей 9 ұпай жинағандықтан, жеңімпаз жеке кездесуде анықталыпты. Айшаның бұл жеңісі – қажырлы еңбектің, үздіксіз жаттығудың айқын дәлелі, – дейді мамандар. Ал дарынды қыздың бапкері шахматтан спорт шебері – Бауыржан Шәкей. Халықаралық кәсіби шахмат мектебінде тәлім алып жүрген Айша осында аптасына 2-3 рет бір жарым сағаттан жаттығады. Тәлімгердің арқасында қазір Айша екі жүріспен мат қоюды меңгерген. лем чемпионына Алматы облысы Қарасай ауданы Алмалыбақ ауылында орналасқан мектеп-гимназиясы да құрмет к рсетіп, лайықты түрде қарсы алған. 3-сыныпта оқитын Айша бұл орта білім ордасына биыл 1 қыркүйекте Алматыдағы №148 мектептен ауысып келіпті. Гимназияда шахмат үйірмесі болғанымен, мектеп бұрын-соңды мұндай жетістікке жетпепті. Директордың тәрбие ісі ж ніндегі орынбасары йгерім Ерубаева аудандық, облыстық, тіпті республика деңгейіндегі жарыстарға қатыссақ та, Айша әлемдік деңгейде шахматқа қатысып, жеңімпаз атанған бірінші оқушымыз деп отыр. Айшаның сыныбында 29 оқушы бар. Барлығы дерлік үздік шәкірттер. Бірақ Айшадан басқа ешқайсысы шахматпен кәсіби түрде шұғылданбайды. Гимназияға жақында ғана келгендіктен әрі үнемі жаттығудан қолы босамайтын жас шахматшы әзірге, мектепте тетін іс-шараларға қатыса қоймапты. йтсе де, болашағынан зор үміт күттіретін қаршадай қыздың алар асуы әлі алда, – дейді сынып жетекшісі Назгүл Тоқанова. Ұстазы «Айша келгеннен бастап зінің алғырлығын, әсіресе математика пәніне деген зеректігін к рсетті. Сонымен қатар ол біздің те белсенді қызымыздың бірі. Сабақта үлгілі, жақсы оқиды, озат қыз. Қаладағы алып келген бағаларының бәрін ақтап, зінің жақсы жақтарынан к рсетіп жатыр. Сол сияқты сыныпта жолдастарымен емен-жарқын тіл табысады. Ойын үстінде де зін керемет белсенді етіп к рсете білетін қыз. Сыныптастарының бұл қыздан үлгі аларлығы те к п. Математикаға алғырлығы те керемет, те жақсы. Есепке де жүйрік. Бұл зінің жеке бір қасиеті деп айта аламын», – дейді. Есеп- қисаппен бірге, біздің кейіпкер қазақ тілін де жақсы к реді. сіресе, қызықты ертегі оқуға жаны құмар. Арманын қиял-ғажайып бейнесінде елестетіп, оны достарына емен- жарқын әңгімелеп береді. Ол қазір 10 ертегі білетінін айтады. Содан болар, кез келген жанмен тез тіл табысады. Қазақстанның атын әлемге танытқан үлгілі оқушының сыныптас достары да аз емес. Айша болашақта әлемгі әйгілі гроссмейстер болғысы келеді. Бұл үшін қазір бапкердің берген тәлімімен бірге, зі де ғаламтордан әр түрлі тапсырманы шешіп жүр. Бірақ компьютермен ойнағаннан г рі, бапкердің тапсырмасы қиын, – дейді Айша. Жеңіске жету үшін жаттықтырушы екеуі қарсыластың шахмат партиясын әбден зерттейді, әлсіз тұсын тап басады. Сан сайысты сапырған 8 жастағы дарынды ренмен бірге, үнемі анасы қасында жүреді. Ал жұмыстан қолы тие бермейтін әкесі үйде ғаламтор арқылы ойынын тамашалайды. кесі Грузиядағы әлем біріншілігінде соңғы 8 партияны онлайн бақылап отырыпты. Қамқор әке болашақта 64 шаршыдан тұратын ойын тақтасын немесе басқа саланы таңдау еркін қызына беріпті. зірге, әкенің басты арманы – алдағы жарыстарда тағы да топ жару. Т. Зәкіров «Алдымызда Алматы қалалық чемпионаты бар. Біз оған қатысу- қатыспауымызды әлі білмейміз. Мүмкін ересек қыздар арасында ойнаймыз, мүмкін ұлдар тобына қатысып ойнаймыз ба, оны әлі шешпедік. Одан кейін болатын Қазақстан чемпионаты бар. Ол келесі жылдың наурыз айында теді. Соған дайындалуымыз керек. Сосын сәуір немесе мамыр айында Азия чемпионаты болады. Оған да дайындық керек. Келесі жылы Айша зінен 1 жас үлкен қыздармен ойнайды. Ол да те мықты шахматшы қыздар. Оларға да те жақсы дайындалу керек. Сосын әлем чемпионаты. Арасында болып жататын жарыстар болады. Қайсына қатысатынымызды шешкен жоқпыз»,– дейді. Мектептегі 11 пәннен үлгерімі жақсы алматылық Айша Зәкірова биыл 8 жасқа дейінгі қыздар арасында әлем чемпионы болса, енді 10 жасқа дейінгі категорияда бағын сынамақ. Соған сәйкес, жасы зінен үлкен қарсыластары да осал болмасы анық. Бірақ бапкері де, ата-анасы да Айшаның жеңіп шығатына сенеді. Себебі биыл Алматыда ткен турнирде зінен бірнеше жас үлкен 40-50 жастағы гроссмейстермен бақ сынап к рді. Демек, Қазақ елі қаршадай қазақ қызынан тағы да зор үміт күтеді. Тәуелсіз Қазақстанның абырой-беделін асқақтатып жүрген Айшаның зі де ел алдындағы жауапкершілігін жақсы сезінеді. Айша: Не істеп жатсың? Абдулла: Мен сенің ойыныңды тексеріп отырмын. Міне, мына жақта былай жүрген дұрыс еді. Сен не үшін былай жүрдің? Айша: Өйткені, бұл менің дебютім. Осы дебютпен ойнаймын. Бұл менің жақсы көретін жүрісім. Абдулла: Ал сен қараның орнында болсаң, не істер едің? Айша: Мен 5-ті жүрер едім. Абдулла: Өте жақсы жүріс. Ал сенің қарсыласың басқаша жүріп қойыпты. Мына Ғ2 торкөзі бос қалыпты. Қателігі сонда екен. Не үшін осылай жүрді деп ойлайсың? Айша: Иә, оның дұрыс. Ол Е1 Н4 диагоналін ашады. Оның орнына Ғ3 деп жүру керек еді. Абдулла: Иә, сен оның қателігін пайдаланып, ұтып кетіпсің. 8 ЖАСТАҒЫ 8 ЖАСТАҒЫ ӘЛЕМ ЧЕМПИОНЫ ӘЛЕМ ЧЕМПИОНЫ ӘСЕЛ ӘСЕЛ және және ОНЫҢ ДОСТАРЫ ОНЫҢ ДОСТАРЫ Алматы қаласындағы Назарбаев зияткерлік мектебінің 10-сынып оқушысы Әсел Омарованың робот техникасымен әуестенгеніне екі жыл болды. Дегенмен, кәсіби түрде айналыса бастағаны биыл. Себебі 9-сыныпқа дейін оқыған №126 мектепте робот құрастыруға мүмкіндік болмапты. Алайда бұрын робот құрастыру тәжірибесі болмағасын, сәл қиындау соғып жатқаны бар. Десе де, ойы бір, пікірлес жандардың арқасында кез келген идеяны лезде жүзеге асырады. Қазір сабақтан сәл босай қалса болды, техноториядан табылады. Шығарушы: « Þ » Директордың орынбасары
Бас есепшi Ә I ¾ Þ – ¾ Þ Þ : Þ Ө Бас редактордың бірінші орынбасары
компьютер орталығының жетекшісі
–
i i – ï i i i i : Байқал БАЙ ДІЛОВ – Ақмола және Солтүстік Қазақстан облыстары (8 778 910 45 34) Шынаргүл ОҢАШБАЙ – Алматы облысы (8 701 503 02 76) Асқар АҚТІЛЕУ – Ақт бе облысы (8 778 523 44 96) Фарида МҰҢАЛҚЫЗЫ – Маңғыстау облысы (8 702 799 06 22) Мұхтар ШЕРІМ – Оңтүстік Қазақстан облысы (8 701 428 21 08) Айхан БАШТАШ – Осло, Норвегия mahmutba@online.no Дүйсенбек АЙБЕКОВ – Жамбыл облысы (8 705 227 45 16) Ұлдай САРИЕВА – Батыс Қазақстан облысы (8 705 150 48 30) Кезекшi редактор
050009, Алматы қаласы, Гагарин даңғылы, 93-үй (Абай даңғылының қиылысы) Телефондар: 8(727) 394-37-22; факс: 394-39-68 Бухгалтерия: тел.факс: 8(727) 394-39-67 (жарнама б лiмiнің ішкі н мірі 108) Газет 2004 жылғы 14 желтоқсанда ҚР Мәдениет, ақпарат және спорт министрлiгiнде тiркелiп, бұқаралық ақпарат құралын есепке қою туралы №5710-Г куәлiгi берiлген. Мақала авторының пiкiрi редакция к зқарасын бiлдiрмейді. Жарнама мәтініне тапсырыс беруші жауапты. Газетте жарияланған материалдар мен суреттердi сiлтемесiз к шiрiп басуға болмайды. Газет «Дәуір» ЖШС РПИК (Алматы қаласы, Қалдаяқов к шесі, 17-үй) тел: (727) 273-12-04, 273-12-54 Тапсырыс – №2122; Бағасы келiсiм бойынша Газет Қазақстанның барлық аймақтарында таралады, сондай-ақ «AirAstana», «Etihad Air ways», «Turkish Airlines», «BMI», «QazaqAir» əуежолдарының ұшақтарында бар. Айлық таралымы – 45 000 дана 16
АЙНА №48 (620) 25 №48 (620) 25 қараша 2016 жыл қараша 2016 жыл www.ja w.jasqazaq.kz sqazaq.kz E-mail: jas_qazaq@mail.ru E-mail: jas_qazaq@mail.ru w w 4455555555555555555555555555 Тарихи деректерге сенер болсақ, құсбегілік нері бұдан үш мыңдай жыл бұрын пайда болған. Орта ғасырлардағы итальян саяхатшысы Марко Полоның жазбаларында Құбылай ханның саятшылық мақсатта қолға үйреткен бес жүз сұңқары және басқа да қыран құстары болғандығын және оларды баптап, күтуге, арнайы он мың құсбегі ұстағанын жазады. Құсбегілік – нердің шыңы. Құс – адамның адал досы. Түзден ұстаған құсты үйрететін адамды құсбегі деп атайды. Құсбегі құсты балапан кезінен бастап баулиды. Ол үшін, томаға кигізіп, сылап-сипап, жем жеуге үйретеді. Одан соң барып, құсты аңға салады. Құсбегілер қолындағы құсын аңға салуға мамыр, маусым айларынан бастап баптайды. Алдымен қан соқты, қызыл сияқты маңызды жем беріп, түлету үшін семіртеді. Бұл кезді қызылға отырғызу немесе түлету деп те атайды. Бабаларымыздан қалған мұраларды дамыту бізге сын. кінішке қарай, біздің құсбегілерімізді қолдау аз. Оны қолдау арқылы халқымыздың т л нерін әлемге таныта аламыз. з нерімізді таныту – халқымыздың жаңа қырынан таныту. Бүгінде дамыған елдер қатарына талпынған халық үшін мұндай халық нері үлкен әсер бермек. Бірақ бұл оймен құсбегілік нер қалыс қалды деуден аулақпыз. Саятшылық пен құсбегілікті насихаттау үшін үлкен жұмыстар атқарылып жатыр. Қазір елімізде құсбегілікті дамытуға жекелеген адамдар мен қоғамдық ұйымдар әлінше үлес қосып жүр. Десек те, осындай ұлы нерімізді з дәрежесінде ұлықтау ұлт болашағына алаңдаған әрбір жанға сын болмақ. Құсбегілік нері қазақ әдебиетінде ерекше орын алады. Аңыздардағы құсбегілік нері з алдына жазылса, ал бертінде С.Мұқановтың « мір мектебі» шығармасында саятшы Ораздың бір ауылға күнк ріс болған саятшылық, құсбегілік нері с з болады. Ғ.Мүсіреповтің шығармашылығын биіктен танытқан «Ұлпан» шығармасында аңшы Мүсірептің саятшылық, құсбегілік нерін серік еткендігі айтылады. Бұл шығармаларда құсбегілік нердің қыр-сыры анық айтылған. Құсбегілікке шыққан кездегі кеудеге керемет сезім сыйлайтын сәттер сәтті суреттелген. дебиетімізді парақтай берсек, бұл қасиетті нер жайлы жазылған шығармалар к птеп кездеседі. Саятшылдық тарихын белгілі бір жылмен шектеу артық болар. Адамзатпен бірге жасап келе жатқан кәсіп десек, қателесе қоймаспыз. «Сен-дағы жерден нәр алдың, Мен-дағы жерден нәр алдым. Біреуден сен де жаралдың, Біреуден мен де жаралдым… Сүрейік мір алмасып», – деп ақын Мұқағали Мақатаев айтқандай, қыранмен қанаттасып, күн кешіп келе жатқан қазақ – қыранды бағалаудай- ақ бағалаған. Кейін ғой заманға күйлейміз деп саябырсытып алғанымыз. Оған қазақ ұлтының алтын тамыры болып саналатын салт-дәстүр, әдет-ғұрпымыздың шырақшысы болып, артына лмес мұра қалдырған академик лкей Марғұланның мына бір толғамын оқып к релік: «Қазақстанның к птеген ежелгі мәдени ескерткіштерінің ішінде кейінгі кезде назарға аса к п ілінбей жүрген біреуі бар дегім келеді. Ол – саятшылдық нері… Саятшылдықтың, әсіресе қазақ халқының тарихында, мәдени дамуында маңызы зор болғаны белгілі. Қазақ тілінде осы саятшылыққа байланысты туған мың жарымдай с з бар, олар қазір де небір тарихи жазбаларда, к ркем әдебиетте кеңінен қолданылады. Саятшылдықты халық ежелден нердің бір түрі деп бағалаған. Оны пайда табу немесе күнк ріс к зі санамаған. Біз бір кездерде қалың жұртты қайран қалдырып, талайлардың таңдайын қақтырған осынау нердің біртіндеп сиреп, қайталанбастай болып, жоғалып бара жатқанының куәсі болып отырмыз. Саятшылдық – ғажап құбылыс, үлкен нер, зор ғылым. Ол халық жүрегіне жол тапқан к птеген әдеби, мәдени және музыкалық шығармалар тудырды… Ал дамудың шырқау биігіне шыққан, қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған біздің заманымызда сол саятшылдық жоғалып бара жатқанына қайтіп кінбеске. Саятшылық нер арқылы халық табиғатпен қоян-қолтық араласып, оған жақындығын сезінетін, енді осы сезім сейілсе, бір кезде дамып қанат жайған халық мәдениетінің де бір б лшегі ұмытылғаны емес пе?» депті. Осы арада ұлы ғалымның Ахмет Байтұрсынов айтқан: «Жұрт ұқпаса, ұқпасын, жабықпаймын, Ел – бүгіншін, менікі ертеңгі үшін» деп бүгінді емес, ертеңге алаң болған к регендігі к семдік қой. Дәл қазір ғұламаның …«бозторғай жұмыртқалаған біздің заманымызда…», деген с зін еске түсіріп, тәуелсіздік тұсында саятшылық нерді әлемдік деңгейге шығарсақ, оның да алғашқы бастауы қазақ жұртында шығар деген алдағы байламымыз ақиқатқа айналатынына иманымыз кәміл. Қазақ қыранды баптап, құмай тазыны жүгіртумен шектелген жұрт емес. Зеректігі мен зерделігінен шығар, құстың да, иесіне адал иттің де «тілін» білген. Қыран болар балапанды қиядан, ұшқыр тазыны ұядан таныған. Балапанды баулып, жетілдіріп түлекке жеткізіп түлетіп ұшырған. «Таудың ұлы тауға қарап седі» – демекші, алқара аспанның иесі, дарқан даланың қожасы – қыран құсты баптаумен Бүркітбай Файзоллаұлы жастайынан айналысады. Қазіргі таңда бүркітшілікпен к п айналысып отырған халық – Моңғолия қазақтары. Мысалы, тек Моңғолияның зінде тек 100 мыңдай қазақ тұрады. Соның 400-500 бүркіт бар. Оның ішінде бүркіттің тілін білетін мықты құсбегілері де бар. Соңғы кезде Қытайдағы Алтай аймағында Қансонар, бүркітшілердің жарысын ұйымдастырып жүр. Онда да мықты бүркітшілер бар. Бізге, Қазақстанға к шіп келген бүркітшілердің ішінде де мықты құсбегілер кездеседі. Қазір бүркітпен айналысып жүр. Моңғоляның Баян- лкесі. Онда қыранның дауысымен таң атып, тіршілікке жан бітеді. Бұл – қазақ салты. Бүркітбай сол Бай- лкеде туған. Бала жасынан бүркіт баптап, аң аулады. Бүркітбай Файзоллаұлы «Бүркітшілік деген негізінде қазақ міріндегі үлкен орын алатын киелі нер. Бүркітшілікті к бінесе, қазақтың сал-серілері, бұрынғы хан-батырлары осы нермен айналысты. Жалпы, мұның қырандығын пайдаланып, кәсіп ретінде де пайдаланған. Аң алады. Аңның терісін ткізеді дегендей. Кәсіптік ерекшеліктері де бар. Сондықтан қазақ кез келген бүркітті ұстай бермейді. Соның ішіндегі қыранын ұстайды. Қыран құстың ерекшеліктері зінің сіп- нген жеріне байланысты. Мынау бізде Сатылының қыранын қыз берсең де бермеймін, деген сияқты салттар. Мынау Текелінің тентек қоңыры. Алтайдың ақ иығы, деген сияқты әртүрлі жерлердің атақты қыран бүркіттерінің тұқымы бар. Соған алыстан арнайы келіп, сол қыран тұқымдарын алып, кәсібіне жаратқан да заман болған. Бүркітті тек қана ұстау қызық емес. Бабын тауып, зар-күйіне келтіріп, аңға салу дұрыс. йткені бұл түз тағысы. Ұшқанды жақсы к реді. Сондықтан аңға үнемі салып отыру керек. Бүркітшілік болғанның ж ні осы екен деп, суретке түсу үшін үйге байлап қойса, ол бүркітшілікке жатпайды». Аңшылық атадан балаға жалғасқан кәсіп. Бүркітбай ағаның ісін ұлы Жасұлан жалғастырып жүр. Қолында асылтұқымды тазының күшіктері бар. Жасұлан Бүркітбай, жас аңшы «Аңшылар үшін тазы сұлу болу керек. Мінсіз ит жүйрік келеді. Т бе сүйегі шошақ. Құлағы шашақты. Құйрығы мен белі қысқа, жаясы жалпақ ит жүйрік болады. Аяғы ұзын, сіңірлі. Кеуделі иттер батыл келеді. Тазы сіретін аңшылар иттің бойынан осы қасиеттерді іздейді. Тазыдан артық ит жоқ аңда негізі. Бұл жердегі бүркіт сияқты нәрсе ғой. Алыстан тұрып, айқайласаң, аң үркіп кетеді ғой. Бұл адасқан кезде кісіге қарайды. Сол кезде біз қолмен, тымақпен к рсетіп жібереміз. Аңға шыға, шыға соған үйреніп алады. Содан кейін қасыңда кетіп бара жатып аң кезіксе, ақырын қолыңмен к рсетесің. Сол кезде зі ақ атып шығады. Одан кейін аңды қуалап кеткен кезде алыстан қарап отырасың ғой қызығын. Тазы қора күзететін т бет ит емес. Ол нәзік, бірақ ақылды тұқым. Адам қаппайды. Бірақ иесін қорғағанда, одан жанқияр серік жоқ. Мінезі балаға ұқсайды: ерке, сүйкімді. Тазыны күшік кезінен бастап қараған дұрыс . зіңе жақсы үйір болады». Таудың ұлдары шетінен аңшы. Қазақтың далалық дәстүрін жаңғыртып жүр. рқайсысында екіден-үштен жүйрік ит бар. Қыс түсте түлкі алып, қасқырға салады. Олардың шаруасы – қазақтың ежелден бергі аңшылық дәстүрін ұлықтау. Рас, қазақ – қыраннан қырағылықты, тұлпардан тектілікті бойына сіңірген халық. Ендеше, осындай ұлы нерден қуат алған халық үшін ендігі парыз – ресін танытқан нерді дәріптеу, келешек ұрпаққа қасиетін бұзбастан, аманат ету. Қазақ халқы ежелден көшпелі өмір салтын басынан кешірген, сол себептен табиғатпен ерекше байланыста болған. Оның сырына неғұрлым енген сайын, тылсым күшіне одан әрі ұғына түсетінін рас. Табиғат сыйлығы көшпенді халық үшін үлкен тылсым күш болған. Демалыс уақытын өткізуде табиғат аясы – таптырмас орын. Құс салған бабаларымыз аңшылық- саятшылықты бойына серік еткен. Ел ішіндегі ит жүгіртіп, құс салған. Ол қазір Назарбаев Университетінің халықаралық әріптестермен жұмыс істейтін б лімінде қызмет етеді. «ҚазАқпарат» тілшісімен сұхбаттасқан Қанат Нұртазин «Сурет салудың жаңа 100 әдісі» атты жобасы туралы кеңінен әңгімелеп берді. «Жалпы, бұл дарынымды үш жыл бұрын шындап қолға алдым. Сол кезде бос уақытым к п еді. Сурет салғым келді. Бірақ к п суретшілер сияқты емес, елді елең еткізер дүние жасауды ойладым. Алғашында қатты қағазды тесіп, сурет сала бастадым. Қолым жаттыққан соң, жапыраққа сурет сызып, шәй түйіршіктері, құм сияқты нәрселерді қолдандым. Осылайша, «Сурет салудың 100 жаңа тәсілі» атты жоба ойыма келді. 100 тәсілдің елуге тартасын меңгердім, енді қалған жартысын ойлап жүрмін. Елу әдістің арасында алманы ойып салған суретім, шоколадқа салған суретім, жапыраққа сызған бейнелер желіде к п тарап кетті. Міне, менің бастамам осы. Қандай нәтиже берерін уақыт к рсете жатар», – дейді Қанат әңгіме барысында. Қараса к з тоймайтын жапырақтағы мына суреттер ол үшін ең оңай тәсіл екен. Ең қиыны шеге мен жіптің к мегімен салған сурет. Шеге қағып, оны жіппен ораған картинасын суретші екі аптада аяқтап, анасына сыйға тартты. Таң қаларлығы нерпаз бұған дейін ешқашан сурет салмаған екен. Қанаттың айтуынша, тіпті оқушы кезінде сурет сабағының тапсырмасын ағасы орындаған. Ол «Бүгінде менің туындыларым елге таныла бастады. Біраз ақпарат агенттіктері суреттерді жариялап, әлеуметтік желіде халық жарыса таратып жатыр. Жуырда, тіпті Британия мен Ресей журналистері хабарласып, осы нерге қызығушылық танытты», – дейді.
Байқауға оқушылардың ең үздік 50 жұмысы қойылды. Оның ішінде – графика, кескіндеме, сәндік қолданбалы нер, мүсін және фотоколлаж бар. Сайыс қорытындысы бойынша үздік деп танылған оқушылар марапатталды. Сонымен қатар жас жеткіншектерді нерге баулыған ұстаздар қауымы да ұйымдастырушылардың алғыс хатына ие болды. К рменің мақсаты – жас ұрпақтың бойында патриотизм мен азаматтық жауапкершілікті қалыптастырып, олардың Отанға деген сүйіспеншілігі мен еліміздің тарихына, мәдениетіне қызығушылығын арттыру. Сондай-ақ жас жеткіншектердің жеке шығармашылығын дамыту әрі кеңінен насихаттау. «Тәуелсіздік – таң нұры» «Тәуелсіздік – таң нұры» Құсбегілік – Құсбегілік – өнердің өресі өнердің өресі Жапырақты Жапырақты сөйлеткен сөйлеткен Document Outline
жүктеу/скачать 6,02 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|