Осы аптада Астанада Қазақстан судьяларының VII

Таза шығармашылық адам үшін оның жазған еңбектері 

өз алдына – қаламгердің бойындағы қабілетті танитын, 

бағалайтын, құрметтейтін ерекше әріптестері болады. 

Сондай-ақ оны 

демейтін, рухтандырып, 

шабыттандырып, үміт 

күтетін, сенім артқан 

ағаларының да оған 

шапағаты тиеді.

Мен  зім қазақтың үш 

классик жазушысының 

қоластында қызмет еттім 

және олардан әрқашан 

қолдау к ріп отырдым. 

Олар әйгілі Тахауи 

Ахтанов, тегеуірінді 

Мұхтар Мағауин 

және  зіндік әлемі 

сезіліп тұратын Сайын 

Мұратбековтер болатын. 

Осы атақтылардың 

менімен замандас 

жалғасы, алдыңғы толқын ағалардың 

кейінгі буыны,  зіндік ақыл-парасат 

пайымы дараланып тұратын қаламгер, 

белгілі баспагер, біраз шығармашылық 

ұжымдардың басшысы болған 

жазушы Мереке Құлкенов те мен үшін жоғарыда аты аталған 

қаламгерлердің қатарында тұрады.  йткені таза шығармашылық 

еңбегімді бағалаған, қолдаған және мерейімді  сіріп, рухымды 

асқақтатқан қаламгердің ( Мереке) ерекше асыл қасиетін айту 

парыз. 2000 жылдардың басында мен «Жұлдыз» журналынан 

«Ақиқатқа» ауыстым. «Қазақ газеттері» деп аталатын ЖШС бас 

директоры Мереке Құлкенов еді. Жұмабек Кенжалин журналдың 

бас редакторы болатын. 2008 жылы осы шығармашылық 

серіктестіктің арнайы тағайындалған «Алтын қалам» сыйлығы 

тұңғыш рет маған бұйырды. Н мір сайын «Тылсым дүние» 

«Димекең және дін» деген тақырыпта жазған эссе мақалаларым 

тоқтаусыз жарияланып жатты. Жазғандарымды Жұмекең 

басшыға ұсынады, Мекең қол қойып басуға жібереді. Қаламгер 

үшін жазғандары н мір сайын жарияланып жатса, бұдан артық 

бақыт жоқ. Ал «Алтын қалам» сыйлығына ие болу бұл мен 

үшін ұмытылмайтын оқиға болып есімде қалды. Салтанатты 

марапаттау кезінде Мекеңнің тебірене с йлеп әрі ерекше 

ілтипат к рсетіп ағынан жарылғаны соңында сыйлық белгісін 

тапсырғаны күні бүгінге дейін к з алдымда тұр. Осы жерде 

тағы бір ерекше нәрсені айта кетейін. Мекеңнің жақында ғана 

Д.Қонаев жайында жаңадан шыққан кітабым туралы айтқанда, 

еріксіз орнымнан тұрып, оған және мені сыйлыққа ұсынған 

ұжымға айрықша алғыс айттым. 

«Қазақ газеттері» серіктестігіне қарайтын басылымдар Мекең 

тұсында заман талабына сай жаңарып отырды. «Ана тілі» газетінің 

әр н мірінде ұлттық құндылықтар мен дін мәселесі ж нінде 

үзбей жарияланды. Халықаралық «Халифа Алтай қоры» атынан 

бәйге жарияланды. «Ақиқат» журналында дін мәселесі бойынша 

оқырманды баурайтын зерттеулер мен эссе мақалалар оқырман 

назарын аударды. 

Мекең басшылық еткен шығармашылық ұжымда ұжым 

мүшелерінің бір-біріне деген құрметі мен ілтипатын,  зара 

сыйластықтарын қалыптастыруды мақсат еткен шаралар 

жалғасты. Бір жылдары Мекең келгенде жаңа жылды қарсы алу 

думан кешінде әйгілі жазушы ағамыз  бдіжәміл Нұрпейісов с з 

с йлеп бата бергені бар.

Оның  мірбаяны ж нінде, шығармашылық әлемі жайында 

зерттеушілер, әдебиеттанушылар, ғалымдар айта жатар, 

йткені ол белгілі тұлға, қарымды қаламгер, білікті баспагер. 

Мекеңнің бір қазақ шаңырағының үлкен отағасы, 

немерелердің атасы, ағайын-туыстардың қамқоры, 

оралмандарға әрқашан бүйрегі бұрып тұратын азамат 

екенін жұрт біледі. Оның сүйікті жары Гүлсім Мұқышева 

да журналист. ҚазМУ-дың журналистика факультетін 

бітірген. Гүлсім мектепте жүргенде-ақ «Қазақстан пионері» 

арқылы республикаға танылған оқушы тілші болатын. 

Қазір Мереке екеуі баспагерлік кәсіпті әбден меңгерген 

ерлі-зайыптылар. Қос қаламгердің қазақ рухани әлемінде 

бар күш қайраттарын сарқа жұмсап еңбек етіп келе жатқаны 

к пке белгілі. Гүлсім университетте жаңылмасам араб тілін 

оқыды. Гүлсім Ұлықбек Есдәулетов, Қуандық Түменбаев, 

Жүніс Сахиев және менімен бірге оқыды. Яғни Мекең біздің 

курсқа күйеубала. Сондықтан кейде жігіттердің «күйеубала» 

деп әзілдейтіні бар. 1997 жылғы курстастар бас қосуында осы 

кездесуге ұйтқы болғандардың белсендісі Мереке мен 

Гүлсім болғаны әлі менің есімде. 

Қаламгерді  з әріптестерінің, шығармашыл 

достарының қолдауы бұл жазушы үшін бақыт әрі мерей. 

Қазақ жазушылары бірін-бірі күндемей, дауласпай, 

баспас зде бет жыртысып айтыспай,  штесіп соттаспай, 

зара тату болып бірін-бірі қолдап жүрсе, бұл шын 

мәнінде, шығармашылық әлемінде олардың кісілік 

қасиеттерін халыққа жақсы жағынан к рсетер еді. 

Осы жерде Мереке бойындағы жақсы қасиетті тағы да 

қайталап айтуға тура келеді. 

«Біріңді қазақ, бірің дос, к рмесең істің бәрі 

бос» деген Абай даналығын алдымен қаламгерлер 

қаперге алып, Құран аятындай жадында сақтаса, 

зара ырың-жырың болмас еді. Қаламгерлер мен 

сазгерлердің, әншілер мен әртістердің бірін-бірі 

қолдап құрметтемегендіктен, осылай болады. 

Қазіргі шығармашылық адамдарында имани бәсеке, 

кеңесу, түсінісу деген атымен жоқ. Сондықтан қазақ 

зиялыларының бойында «мейірім нұры» жетіспейді. 

Қолдау мен селбесу, бірлесу және шынайы қарым-

қатынас жоқ.

Біздің кейіпкеріміз адамдар бір-бірімен дос болса, бауыр 

болса, кісілік қарым-қатынасты сақтаса деген ұстанымдағы тұлға. 

Мәңгілік ел болудың ұлттық рухы бойында бұлқынған, осы жолда 

барын салып, жанын аямай қаламгерлік жолда қайсарлық мінезі 

к рсететін қаламгер Мерекенің мерейі қашанда үстем әрқашан 

биік. 

Үрімшіде небары он мыңнан 

аса қазақ тұрады деген еді.  здері аз 

қазақ жастары Нәдияны қара тұтып, 

күнде кешке қарай, жұмыстары 

біткен соң осында жиналады екен. 

Нәдияның айтуына қарағанда,  зі 

осы жерден айына 200 АҚШ 

доллары к лемінде еңбекақы 

алады. Яғни бұл 1500 қытай 

юаньы, соның бір б лігін 

коммуналдық қызметке 

т лейді.  ке-шешесі 

Құлжада. Ондағы ағайындар 

негізінен мал бағады. 

Хансулар Шыңжаң  лкесінде 

барған сайын к бейіп келе 

жатқандығын айтады. Бұл 

жақта бала тууға қатаң шектеу 

бар. 

қосымша жұмыс. Кеш 

батқан соң, яғни сағат түнгі 

10-нан бастап жұмыстан, 

оқудан шыққан қазақ 

жастары осында жиналады. 

Мейрамханада демалып, 

шай, сусын ішіп, ән салып, 

лең оқып, тіпті айтысып, 

арқа-жарқа болып қаламыз. 

Мұнда негізінен қазақ 

тіліндегі бейнетаспалар 

к рсетіледі. Қазақ әндері қойылады. 

Солардың біразы жергілікті 

сазгерлер мен ақындардың әндері 

болса, к бісі Қазақстаннан 

әкелінген. Осылайша, рухани азық 

алып, демалып қаламыз. Жастар 

бір-бірімен осында танысады, 

табысады, – деген еді.

Талдырмаш қана бойжеткен 

қыздың жүрегінде елге, жерге, 

атамекенге деген үлкен сезім, 

сағыныш мол.  лі де қаймағы 

бұзыла қоймаған Құлжа т ріндегі 

қазақ ауылдарының дәстүр-салты, 

жаз жайлаудағы, күздеу мен 

к ктеудегі дарқан даланың тұрмыс-

тіршілігі к з алдынан кетпейді. 

Ауыл жастарының бір-бірімен 

таласа ән жарыстырып,  лең 

дегенде дес бермей айтыса кетіп, 

әзіл-қалжыңдары жараса қауышып 

жүргенін сағынады. 

Нәдия қыз бізбен жолыққанда 

к п кешікпей Қазақстанға баруды 

армандап жүргенін жеткізді. Оның 

әжесі жас кезінде Қазақстанда 

сіпті. Туған жер, атамекенін 

балалары мен немерелеріне жырдай 

етіп айтып отырады екен. Ол жақ 

жүрегіне  те ыстық, табиғаты 

тамаша, адамдары да жайсаң жандар 

деп тамсандырып, қызықтырып 

қоятын к рінеді. 

Нәдия жұмыс істейтін 

компанияда қазақтан жалғыз  зі 

екен. Ондағылар негізінен бәрі 

хансу ұлтынан. Бұл жақта бала тууға 

шектеу басым. С йтсе де, қазақтарға 

екі бала табуға, ал ауылды жерде 

үш балаға дейін рұқсат етілген. 

Қытайларға бір балаға ғана рұқсат 

етілгендіктен, олар ғылым мен 

техника жетістіктерін пайдалана 

отырып, соңғы оншақты жылдан 

бері тек ұл балалы болып кеткен. 

Бұл – табиғат тепе-теңдігінің 

бұзылуы. Оның арты айтып болмас 

зардаптарға ұрындыруы мүмкін. Бұл 

жақта жылдан-жылға халқымыздың 

саны азайып барады деп қынжылыс 

білдіреді. «Ал менің ата-анамның 

т рт баласы бар, бірақ ол тууға 

шектеу саясаты шықпай тұрғанда 

болды», – дейді. 

– Екі жұмыс істеу маған 

қиын, мен таңертеңгі сағат 6.30-

да тұрамын. Күндізгі жұмыстан 

кештеу босап,  зім секілді қазақ 

жастары түнге қарай осында бас 

қосамыз. Екінші жұмысым, бір 

есептен жастарымыздың жиі-жиі 

жиналып, әңгіме-дүкен құруына, 

шүйіркелесуіне бағышталған дегенді 

айтады. Бір жағынан, ақша тауып, 

ертерек армандаған мақсатыма 

жеткім келеді. Жастайымыздан 

бір нәрсеге қолымызды жеткізіп 

алайық деп жүрміз. Мұнда 

жастардың тұрмыс құруы да оңай 

емес, с йтсе де, біз секілді аз 

халықтың  кілдеріне 20 жастан 

шаңырақ к теруіне рұқсат. Ал одан 

ерте тұрмыс құруға болмайды. Егер 

кештетіп, мысалы, 28-29 жаста 

отбасын құрсаңыз, онда мемлекет 

үшін, тіпті жақсы. Сол үшін үкімет 

біраз жеңілдіктер береді. Бұл — 

халықты к бейтпеудің саясаты. 

– Біз қалың қытайдың ішінде 

жүрсек те, ана тілімізді ұмытпауға 

тырысамыз. Үйде  зге тілді 

араластырмай с йлеуге ұмтыламыз. 

Егер де басқа тілді байқамай 

араластырсақ, үлкен кісілерден 

«тілді шұбарлама» деген ескертпе 

с з естиміз. Отбасымыздағы 

жастайымыздан к рген тәрбиеміз 

осындай. Ал шындығында, біз 

қытайша, ағылшынша, орысша да 

оқып жатамыз. Егер соның бәрін 

араластырсақ, не болады? 

С з соңында Нәдия жалға 

алған Үрімшідегі мейрамханаға 

жиналатын жастардың туған жерге, 

атамекенге деген сағынышынан 

туған ән-жыр шумақтарын былайша 

жеткізген еді:

Þ  Þ

Þ ,  ө

 

¾

 ¾ ?

 

 

,  ә  

 

 ¾ ?

Þ  

Þ , 

 

Þ

¾ Þ  Þә  

 

 

 ¾ ?

 Þ

, 

Þ  ө

 ¾ ¾

 

 

Þ , 

 

 

Þ

Ө

 ө

 ө

.

 ¾

, 

 

 

.

 

 ө , Þ

 

Þ ,

Þ

 

, 

 

Þ

 

 

, Þ

 

¾

   ¾  

, 

 

ө

Þ

 

, 

Þ   ө ,

 

 

  ,

 

 ¾

 

¾

 

,

Þ  

 

 

.

Бұл әнді Нәдияның 

мейрамханасында түнге қарай 

жиналған қазақ жастары жиі 

шырқап отыратын. 

Ал сәті келіп, келесі жылы 

Үрімші қаласына тағы жол 

түскенде, тағы сол мейрамханаға 

тоқтадым. Бірден астыңғы қабатқа 

түсіп, баяғы ресторанға асықтым. 

Ішке кірсем, бұрышта екі-үш 

қазақ қызы ғана к зге түсті. Ал 

т рде, буфетке жақын жерде жасы 

19-дардағы жалғыз жігіт отыр. Аты 

Мұрат екен. Сұрастыра келсем, 

ешқайсысы Нәдияны білмейтін 

болып шықты. Қызмет к рсетуші 

қытайлардан сұрап еді, алты ай 

бұрын Қазақстан жаққа кетіп 

қалған деген жауап алдық.Нәдия 

кеткеннен кейін бұл жерге қазақ 

жастары келуді сиреткен. Анда-

санда келгендер болса, бұрынғыдай 

ән салып,  лең жарыстырып, 

шүйіркелесіп жатпайды. Қатарлары 

сиреп қалған. Бұл жолы бір түрлі 

к ңіл құлазығандай болып қайттым. 

К кейіме атамекеніне кеткен Нәдия 

қыз Қазақстанның қай түкпірінде 

жүр екен деген ой әлсін-әлсін 

оралады.

Қайдасың, Нәдия?!

ТӘУЕЛСІЗДІГІМІЗДІҢ 

№48 (620) 25 қараша 2016 жыл

 

: Алдымен, қысқа сұрақтарға нұсқа 

жауаптар алсам деймін. Қандай жоғары оқу 

орнын бітірдіңіз?

.

: 1958 жылы туылғанмын. 

Алпыстың ауылына жақындап қалдық. 1984 

жылы Алматы халық шаруашылығы институтын 

бітірдім.

 

: Еңбек жолыңыз қай жерде 

басталды?

.

: Оңтүстік Қазақстан облысындағы 

ХХI партсьезд атындағы кеңшарда жұмысшы 

болдым. Кейін Чехословакияға әскерге кеттім. 

Институт бітіріп келген соң, совхоздағы 

тракторшылар бригадасында, кейіннен 

б лімшеде есеп-қисап бухгалтері қызметімен 

нанымды тауып жүрдім. Жастық шағымның 

куәсі болған сол бір жылдар келмеске кетті ғой. 

Қанша дегенмен, кеңес дәуірінің естен кетпес 

естеліктерін кейде сағынамын. 

 

: Биыл Тәуелсіздігімізге 25 жыл. 

Осы жылдар аралығында немен айналыстыңыз?

.

: Айта берсем, таусылмас. 

Дегенмен, маңыздыларын айтып қалайын. 

1992-1995 жылдары Шымкенттегі Абай 

ауданына қарасты Қатын к пір ауылдық 

кеңес т рағасының орынбасары. 1995-1999 

жылдары ОҚО-дағы салық органдарында салық 

инспекторы қызметімен айналыстым. Шардара, 

Сарыағаш кеден бекеттері бастықтарының 

орынбасары лауазымын атқарғанымды да біліп 

қойыңыз. Жігіттер әзілдеп айтатын: «Үнемі 

«зам» болып жүресіз, қашан сам» боласыз?» 

деп... Оның бергі жағында Оңтүстік Қазақстан 

облысы «Жібек жолы» кеден басқармасы 

бастығының орынбасары қызметі де бұйырған 

болатын. 

 

: Иә, иә, пешенеңізге жазылған 

қызметтердің де анау-мынау емес, жүгі ауыр 

лауазымдар екенін түсінемін. Енді негізгі 

сауалыма к шейін. Түрік мәдени бірлестігінің 

т рағасы қызметіне келгелі атқарған 

жұмыстарыңыз жайлы айтып берсеңіз?

.

: ОҚО түрік мәдени орталығы 

1999 жылдан бастап жұмыс істеп келеді. 

Мәдени орталықтың атқарған жұмыстары 

ұшан-теңіз! Ең алдымен, Елбасымыз 

Нұрсұлтан Назарбаевқа рахметімізді айтамыз. 

Қазақстан халқы Ассемблеясы т рағасының: 

«Бейбітшілік пен келісім құндылығының 

арқасында кез келген дағдарысты еңсеруге 

болады. Елде салтанат құрып отырған 

бейбітшілік пен келісімнің құндылығы арта 

түседі. Кез келген дағдарыстың, кез келген 

қатердің толқынының кері қайтатын кезі 

болады. Ол мығымдылықтың, бірліктің 

арқасында, еліміздің ерік-жігерінің нәтижесінде 

алыстайды» – деп айтқан с зі де жүрегімізден 

берік орын алды. Біз әрқашан «Менің 

Қазақстаным – менің жүрегім!» деп айта 

аламыз. Жуырда осындай атаумен мерекелік іс-

шара да ұйымдастырдық. Шымкенттегі «Алтын 

мерос» мейрамханасында «Түрік этносының 

тілі, мәдениеті және салт-дәстүрі күні» сән-

салтанатымен,  зіндің үнімен аталып  тті. Бұл 

жәй ғана күн парақтағы мереке ретінде аталып 

ткен жоқ, Тәуелсіздігіміздің 25 жылдығына 

арналып, ұлттар арасындағы қоғамдық келісім, 

бірлік пен достығымыз паш етілді. Облыс 

әкімінің орынбасары Ұласбек Сәдібеков, 

облыстық мәслихат хатшысының міндетін 

атқарушы  білқасым Досболов және басқа 

да азаматтар түрік этномәдени орталығының 

жеткен жетістіктерін баяндап, алғыстарын 

жеткізді. Ал Оңтүстік Қазақстан облысында 70 

мыңға жуық түрік этносының  кілі тұратынын 

да айта кетейін. 

 

: Кеңестік жүйе кезінде солақай 

саясаттың кесірінен к птеген ұлт  кілдерінің 

Қазақстанға күшпен к шірілгенін білеміз. 

Дегенмен, түріктердің қалай мәжбүрлі қоныс 

аударғанын  з аузыңыздан естісек?

.

: Тарихты ешкім «жерлей» алмайды. 

Тарих – мәңгілік. Ахысха түріктерінің де  зге 

ұлттар секілді қазақтардың арасына келуі  ткен 

ғасырдың 40-жылдарында басталды. Ал 1944 

жылдың 14-16 қараша күндері Грузияның 

Ахысха аймағында қоныстанған түріктерді 

Орталық Азияға күштеп к шіру мықтап 

қолға алынды.  зіңіз ойлаңыз, қам-

қарекетсіз отырған адамға ай-шай жоқ 

«К шесіңдер!» деген бұйрық келгенде, 

қалай қабылдайды? Абдырап қалмай 

ма? Соның кесірінен жүк вагондарына 

тиелген 100 мыңдай адамның 17 мыңға жуығы 

ұзақ жолдың азабына шыдамай к з жұмғаны 

тарих қойнауында. Тағдырдың тәлкегіне 

ұшыраған, депортацияға ілінген ахысха 

түріктері Қазақстан,  збекстан, Қырғызстан 

мемлекеттері аумағына еріксіз к шірілді. 

Бәдір қарияның естелігін алдыңызға жайып 

салайын. «Таңертең бір белсенді атымен 

одыраңдап шауып келді де, бәрімізге «Таңертең 

ерекше жиналыс бар, майда-шүйде сылтауды 

қойып, бірің қалмай қатысыңдар!» деп кетті. 

«Бұл қандай жиналыс болды екен? «Ерекше» 

дегенін қалай түсіндік деп ойлаумен таң 

атырдық. Уайым-қайғы жұттық. Бір нәрсені 

сезгендей балаларым жылап, аналарымыз 

бен жұбайларымыз к з жастарына ерік берді. 

йткені, айналамызды әскерлер қоршап 

алған еді. «Ерекше жиналыстың» түп-т ркінін 

енді түсінгендейміз. Бірнәрсе деп болмайды. 

Десең болды, «халық жауы» атанып, лезде 

қабырғаға тұрасың. Сонымен,  мірің қиылады. 

Соны білген ақсақалдарымыз «Үндемеген 

үйдей пәледен құтылады!» деген уағыз айтып 

жатты.  йткені, бізді қоршаған әскердің сұсы 

жаман... Елуден астам пулеметті әскер бар 

еді. Бұйрықтары да зілді: «Сендерге 24 сағат 

уақыт беріледі. Одан кейін сендер Орталық 

Азияға барасыңдар. Жүктерің 16 келіден аспауы 

керек…» деді. Міне, ерекше жиналыстың 

соңы осылай аяқталды. Амал қанша, аналар 

аңырады, балалар жылап-сықтады. Оған 

қарайтын кім бар? Кімнің туған жерінен, 

кіндік қаны тамған қасиетті Отанынан үдере 

к шкісі келеді дейсіз? Ол кезде зарың мен 

запыраныңды кімдерге шағынып айтарсың? 

Тыңдар құлақ табыла қояр ма еді? С йтіп, 24 

сағат уақыт берді, бірақ уәделерінде тұрмады, 

4 сағаттан соң заттарымызды жүк к ліктеріне 

тиеп, бәрімізді алып кетті. Вокзалда да 

жағдайымыз қиындай түсті. Біз екі күн сыртта 

күтуге мәжбүр болдық. Уақыт шіркін осындайда 

тпей қояды екен. Күткеннен жаман нәрсе 

бар ма  зі? Аш-жалаңаш балаларымыздың 

бетіне қарауға дәтіміз шыдамады. Бір кезде 

бәрімізді пойыздың алпыс вагонына отырғызды. 

Пойыз қозғалды. Сол сәттегі жүректер 

бұлқынысын тілмен айтып жеткізу қиын еді! 

Туған жеріңнен тірідей айырылу кімге болса 

да қиын соғары анық қой. Кім бізге жылы 

нанын, ыстық сорпасын дайындап қойыпты 

дейсіз? Алғашқы екі күн бойы пойызда 

тербетіліп, нәр татпадық. Үлкендер шыдар-ау, 

балаларды айтсаңызшы, балаларды! « ке, нан 

тауып беріңізші!» деп жылағанда,  зіңнің де 

ксігіңді баса алмай тұрғаныңды, жанарыңа 

тұрып қалған ыстық жасты к рсеткің келмей 

теріс айналасың. Құдайым-ау, Құдайдың қара 

суына да зар қылып қойды ғой! Жуынатын 

су болмағандықтан, үстімізді бит басып кетті. 

жетхана жоқ болса не істейсің? Вагонның 

бір бұрышын жамылғымен жауып қойып, 

әжетхана ретінде пайдаландық. Күннің 

суығында осы бір азапты вагонмен бір ай жол 

жүргенімізді қайтейік, б ріткен, сүзек ауруына 

шалдыққандар к п болды. Біразының демі 

үзіліп, ошағы с нді, шаңырақтары опырылып 

түсті .  лгендерді арттағы бос вагонға жинағаны 

да есімде.  зімнің үлкен әпкем қатты қиналды. 

Ауруға шалдыққан еді. Тексерушілер келгенде, 

одеялға орап, жасыра қоятынмын. Бір жерлерге 

келгенде ойпаң, шұңқырлар кездессе, пойыз 

тоқтап,  лгендерді сол жерге қалай болса, 

солай к міп кете беретін. Бір адамға күніне 200 

грамм нан берілгені де есімде. Қазақ халқының 

кеңпейілінің арқасында ғана адам қатарына 

қосылдық...»

 

: Шынында,  те қайғылы да, ауыр 

жылдар... Ал Ахысха халқының дүние жүзіндегі 

саны қанша?

жүктеу/скачать 6,02 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: