-Тақырып: Тарихи өлкетанудағы археологиялық деректер мен материалдар

1.Тарихи өлкетанудағы археологиялық деректердің ролі

2.Археологиялық ескерткіштердің түрлері

3.Археологияда зерттеу жұмыстарының негізгі бағыттары. Археологиялық материалдың өңдеу әдістері.

4.Археологиялық материалдарды мектептегі өлкетануда қолдану

1).Археологиялық деректердің өлкетанудағы атқаратын рөлі.

Өлкетану- мазмұны мен жекелеген зерттеу әдістері бойынша бір-бірінен ерекшеленетін, бірақ, бір тақырыптық жиынтықты құрай отырып, өлкені ғылыми тұрғыдан жан-жақты тануға мүмкіндік беретін бірнеше ғылыми пәндер кешені. Археология сияқты белгілі бір ғылыми принциптерге негізделген тарихи өлкетану бойынша негізгі тақырыптық мәселелерді білуі, сондай-ақ, жоғары оқу орнында оқытылатын тарих курсы мен туған өлкені зерттеп-тану барысында алған білімдері мен дағдылары арасындағы байланыстарды бақылап, айқындай алуы қажет. Сол сияқты, өлкенің тарих және мәдени ескерткіштерін өз бетімен ғылыми зерттеу тұрғысынан тану жұмыстары дағдыларын меңгеру гегорафиялық ортадағы орындарын белгілей білу, ауданның белгілі бір бөлігіінң қоныстану тарихы туралы, сол ауданның топонимикасы туралы түсініктерді меңгеру, жекелеген аудан немесе облысқа сипат дарытатын ерекшеліктерді ажыратып, айқындай білу әдістемесін меңгеріп практикалық жұмыс барысында қолдана білу осылардың барлығы өлкетану бойынша білімін құрайды. Тарихи өлкетанудағы этнографиялық деректер мен материалдар, Қазақстандағы өлкетанулық жұмыстар, мұражайлар, мұрағаттар мен ескерткіштерді қорғау қоғамының атқаратын рөлдері, қазіргі кездегі тарихи өлкетану өзгешілігін қарастырады. Қазақ халқының тарихи-мәдени мұрасы болып табылатын тарихи ескерткіштер, салт-дәстүр мен әдет-ғұрып тарихы оқытылады археолгоияда қарастырылса өлкетанумен бір байланысы сонда деп ойлаймын. XIX ғасырдың екінші жартысы мен - XX ғасырдың басында таң ғажайып құбылыс пайда болды ол семейлік өлкетану.Әлбетте,өлкетану Қазақстанның басқа да аймақтарын да пайда болды,Семей өңірінде бұл оқыту жүйесі өзіне тән болды.Ең маңыздысы, ол ең басында ұжымдық шығармашылық ретінде қалыптасты.Өлкетануды XIX ғасырдың ортасында Сібір және Солтүстік-Шығыс Қазақстанда тек ғылыми саяхатшылар мен ғылыми экспедициялық қатысушылар ғана оқыды.Бірақ бұл жергілікті тұрғындардың өздерінің өлкетану тарихы туралы ізденбегені деп түсінбеу керек.Жеке тұлғалардың өлкетануда ғылыми ізденісте жүрмей –ақ, өз өмірлерін бұл жұмысқа арнаған.Осыған жақсы үлгі ретінде И.Г.Андреевтің тынымсыз еңбегі.

4) Археологтың жұмысы дала жұмыстары кезінде өте жауапты, өйткені табылған артефакттарды сақтау қажеттілігі туады. Экспедиция кезінде табылған материалдар мұқият тазаланып, жуылады, арнайы нөмірлер мен коллекциялық жазбаға жазылады.

Археологияда ең маңызды рөлді табылған ескерткіштің жасын мөлшерлеу болып табылады. Қазіргі кезде классикалық зерттеуден басқа: археомагниттік, дендрохронологиялық және де радиокөміртекті (С-14) және тағы басқалары.

Археомагнитті әдіс күйдірілген қыш, кірпіш,керамика бұйымдардың жасын анықтауда пайдаланылады. Өйткені балшық магниттелетін қасиеті бар, бірақ оны алдымен қатты қыздыру керек, сонда керамиканың бойында термостатикалық магниттілік пайда болады. Сондықтан керамиканың немесе кірпіштің қай уақытта күйдірілгенін дәл анықтауға болады.

Геологтар мен физиктер зерттеулері тау қыртыстары мен топырақ қыртыстары жер бетінде пайда болған кездегі магниттілігін сақтайтыны дәлелдеді.

Дендрохронологиялық әдіс ағаш құрылыстар мен бұйымдардың жасын дәл анықтауға мүмкіндік береді. Мысалға дендрохронологиялық әдіс арқылы Шілікті қорғанындағы ағаш бөренелерден құралған саркофагтың жасын дәл анықтады.

Радиокарбондық әдіс тірі жануарлар мен жәндіктер мен атмосферадағы бірдей радиоактивті көміртек көлемін зерттеу кезінде қалыптасқан. Көміртектің ағзаға тұрақты келіп отыруы ағзаның өзінің қызметін тоқтатуымен доғарылады. Радиоактивті көміртек тіршілігін тоқтатқан қсімдік пен жануардың ағзасында біртіндеп ыдырайды. Жартылай ыдырау периоды 5730 жылға тең келеді. Табылған ескерткіш көне болған сайын онда көміртек азая береді. Қазіргі кезде бұл әдіс ең дәл көрсететін әдістерге жатады. Қазіргі кезде осы әдіс арқылы 2000-нан астам ескерткіштің пайда болу кезі осылай белгіленді.

Соңғы кездері термолюминесценция әдісі қолданысқа ене бастады. Әдіс бойынша ежелгі керамиканы 400-500 градусқа дейін қыздырғанда жарқырай бастайды. Жарық неғұрлым қатты жарқыраған сайын, керамика соғұрлым ежелгі.

Археологтар әрқашан көптеген заттармен жұмыс істейді, олар: құралдар, ыдыстар, адамдардың қалдықтары, қорғандар мен қалалардың орындары жатады.

Көптеген сынақтардан кейін көптеген заңдарға ауыр соққы тиді. Генетика археологтарға мәдени өсімдіктер мен үй жануарларының шығу тегін анықтауға мүмкіндік береді. Ұзақ уақыт бойы иттің арғы тегі қорқау қасқыр деп есептелді. Бірақ генетиканың дамуымен қорқау қасқыр мен иттің хромосомалары екі түрлі болғаны соншалық, иттің арғы тегі қорқау қасқыр емес екендігін дәлелденді.

5)археологиялық материалды мектептегі оқушыларға пайдалану, оқушыларды ғылыми ізденушілік жұмыстарына, ежелгі мәдениет ескерткіштерін қорғауға, қастерлеуге үйретеді. Бұның бәрі оқушыларға жағымды әсер етеді.

Жергілікті археологиялық материалды тарих сабақтарында кең қолдануға және сыныптан тыс шараларда қолдануға болады.

Археологиялық материалдың ерекшелігі, оны тек кітаппен ғана зерттеу мүмкін емес. Мұғалім оқушыларды тек қана кітап жүзінде ғана емес, археологиялық коллекциялар көрсетіп, жергілікті мұражайларға апаруы тиіс. Жас ерекшеліктеріне байланысты 5-7 сынып оқушыларын сабақ бойынша экскурсиялар мен жергілікті өлкетану мұражайына апарған жөн.экскурсия кезінде оқушыларды тек қана аралатумен ғана шектелмей, экспонаттарды түсіндіру керек.

Экскурсия сабағы. Оқу экскурсиясы кезінде әдетте оқушылармен әңгімелесу және осы уақыт кезінде мұражай ішінде оларға өздік жұмыс, сосын өздерінен бірге қарандаштармен дәптерлер әкелу тапсырлады. Тәжірібе көрсеткендей мындай әнгімелесу экскурсия сабақтың тиімділігін артырады. Оқушылардын өздік жұмыстарынан мынадай тапсырмалар беруге болады: 1) олардын көзқарасы бойынша тас дәуірі кезіндегі адамдардың ең маңызды деген 3-4 құралдарын салып келу, 2) палеолит, мезолит, неолит кезіндегі тұрақтардың тізбегін салып әкелуді тапсыру, 3) неолит, кола, ерте темир дәуірі ыдыстарынын сыртындағы орнаменттерді салдырту, 4) мұражайдан алғашкы адамдар ойлап тапкан бірнеше курылгылардын казіргі кунге дейінгі турлерін көрсету.

Археологиялық үйірмелердін көбі өзиндік зерттеулер жасаса, кейбіреулері тек археология жайлы сырттай тусінік қана жасайды.