Отбасы тұрмысының қолайсыздығын қалай

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Отбасы тұрмысының 
қолайсыздығын қалай 
жеңуге болады? 
 
 
 
Мамандар мен ата-аналарға арналған қолайлы 
отбасы қатынастарын қалыптастыру бойынша 
әдістемелік оқу құралы  
 
 
 
 
 
Астана - 2012 
 
Қазақстан Республикасы 
Білім және ғылым министрлігінің 
Балалар құқығын қорғау комитеті 
 
 
 

2 
 
Мазмұны 
Кіріспе ................................................................................................................................................. 5 
1.
 
Жоба туралы қысқаша ............................................................................................................... 6 
1.1.
  Зерттеу мақсаты .............................................................................................................. 6 
1.2.
  Міндеттер ........................................................................................................................ 6 
1.3.
  Әдістемеме ...................................................................................................................... 6 
1.4.
  Жауап алынған отбасылардың сипаттамасы ............................................................... 7 
2.
 
Қазақстандағы балалы отбасылар жағдайына шолу ............................................................... 9 
2.1.
  Қазақстандағы кӛпбалалылық ....................................................................................... 9 
2.2.
  Толық және бір ата-анасы бар отбасылар .................................................................. 10 
2.3.
  Некелер мен ажырасулар ............................................................................................. 11 
2.4.
  Отбасылардың материалдық жағдайы ....................................................................... 14 
3.
 
Қазақстанда балалы отбасыларды қолдау жҥйесі ................................................................. 16 
3.1.
  Отбасы, отбасылық қатынастар және балаларды қорғау мәселелері бойынша 
нормативтік қҧқықтық базаны талдау ................................................................................... 16 
3.2.
  Отбасыларды әлеуметтік қолдау жҥйесі .................................................................... 40 
3.3.
  Институционалдық талдау ........................................................................................... 48 
3.3.1.
 
Туыстар, достар .......................................................................................................... 50 
3.3.2.
 
Мемлекеттік органдар ................................................................................................ 51 
3.3.3.
 
Отбасы мен балалықты қолдау орталықтары .......................................................... 60 
3.3.4.
 
ҚР Психологиялық қызметі ....................................................................................... 61 
3.3.5.
 
Отбасылық тәрбие институты ................................................................................... 62 
3.3.6.
 
ҤЕҦ, қоғамдық ҧйымдар ........................................................................................... 63 
4.3.7
 
Діни ҧйымдар .............................................................................................................. 73 
3.3.8.
 
БАҚ .............................................................................................................................. 74 
4.
 
Қазақстандағы отбасылық сәтсіздік: ахуалы мен себептері ................................................ 78 
4.1.
  Отбасы тҧрмысы қолайсыздығының нысандары ...................................................... 80 
4.2.
  Ӛмірлік қиын жағдайға тап болған отбасылардың статистикасы ........................... 85 
4.3.
  Отбасы тҧрмысының қолайсыздық себептері мен отбасы тҧрсымысының 
қолайлығына әсер ететін факторлар ...................................................................................... 88 
4.3.1.
 
Маскҥнемдік және нашақорлық ............................................................................... 92 
4.3.2.
 
Отбасылардың кедейлігі ............................................................................................ 96 
4.3.3.
 
Ата-ана рӛлінің әлсіреуі ............................................................................................ 97 
4.3.4.
 
Отбасыдағы рӛлдік ҧстанымдардың ауысуы .......................................................... 98 
4.3.5.
 
Жеке қҧндылықтардың ауысуы ..............................................................................100 
4.3.6.
 
Мәжбҥрлі неке ..........................................................................................................100 
4.3.7.
 
Балаларды жоспарлаудағы сауатсыздық және ата-ана болуға дайын еместігі ..103 
4.3.8.
 
Туысқандардың теріс ықпалы .................................................................................105 
5.
 
Отбасылық келеңсіздіктің белгілері .....................................................................................107 
6.
 
Ӛмірлік сценарилердің ассоциациясы..................................................................................110 
7.
 
Отбасын ӛмірлік график арқылы зерттеу ............................................................................111 
8.
 
Отбасылық келеңсіздіктердің салдары ................................................................................118 
8.1.
  Балалардың девианттық мінез-қҧлқы ....................................................................... 119 
8.2.
  Әлеуметтік жетімдік ................................................................................................... 122 
9.
 
Отбасылық берекенің қҧпиялары .........................................................................................123 
10.
 
Отбасылық келеңсіздікті жеңіп шыққан отбасының жағымды ӛмірлік тәжірибесі .....134 

3 
 
11.
 
Берекесі қашқан отбасылармен жҧмыс істеу кезіндегі халықаралық тәжірибе ...........138 
11.1.
  Швециядағы отбасымен жҧмыс істеудің қарым-қатынастық моделі ................... 138 
11.2.
  АҚШ-дағы отбасындағы балаларды жәбірлеуден қорғау қызметі ........................ 140 
11.3.
  АҚШ-та отбасының осал топтарына әлеуметтік қолдау кӛрсету .......................... 143 
11.4.
  Франциядағы әлеуметтік кӛмек ................................................................................ 144 
12.
 
Қорытынды ..........................................................................................................................146 
13.
 
Отбасы тҧрмысының қолайсыздығын қалпына келтіру және алдын алу бойынша 
ҧсынымдар ......................................................................................................................................148 
13.1.
  Министрліктер мен ведомстволар деңгейіндегі мемлекеттік қызметтерге арналған 
ҧсынымдар ............................................................................................................................. 148 
13.2.
  Отбасымен жҧмыс істейтін мамандарға арналған ҧсыныстар ............................... 151 
13.3.
  Отбасы тҧрмысының қолайлығын сақтау бойынша ата-аналарға берілетін 
практикалық ҧсынымдар ...................................................................................................... 165
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

4 
 
Қысқартулар тізімі: 
 
ҚР БҒМ   – ҚР білім және ғылым министрлігі 
КТІИ  
– Кәмелетке толмағандар ісі жӛніндегі инспекция  
БАҚ   
– Бҧқаралық ақпараттар қҧралы  
ҤЕҦ   
– Ҥкіметтік емес ҧйымдар  
ШҚО  
– Шығыс Қазақстан облысы 
БҚО   
– Батыс Қазақстан облысы 
СҚО   
– Солтҥстік Қазақстан облысы 
ОҚО   
– Оңтҥстік Қазақстан облысы  
МЖБС  
– Мемлекеттік жалпыға білім беру стандарты  
ЮНИСЕФ  – Біріккен Ҧлттар Ҧйымының Балалар қоры     
АҚШ  
– Америка Қҧрама Штаттары 
ХЕҦ   
– Халықаралық еңбек ҧйымы  
МБЖ  
– 18 жасқа дейінгі балаларға арналған мемлекеттік жәрдемақы  
АӘК   
– Атаулы әлеуметтік кӛмек 
ПМПК   
– Психологиялық-медициналық-педагогикалық комиссия  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

5 
 
Кіріспе 
 
Ауыр  ӛмірлік  жағдайларға  ҧшыраған  отбасыларымен  жҧмыс  жҥргізу  неліктен 
қиынға  соғады?  Отбасы  проблемаларға  терең  батқан  сайын,  ол  сыртқы 
қоршаған  ортаға  соншалықты  жабық  болады,  сондықтан  да  бҧндай  отбасыға 
кӛмек кӛрсету де қиынға соғады.  
Бҥгінгі  таңда  мҧндай  отбасыларға  уақытында,  сапалы,  тиімді  кӛмек  кӛрсету 
ҥшін не кедергі жасайды? 
Қазақстандық отбасылардың берекелі болуы ҥшін қалай кӛмектесу керек? 
Осы мәселені шешу жӛнінде елімізде қандай оң тәжірибелер бар? 
Берілген әдістемелік қҧралдың авторлары осы және басқа да сҧрақтарға талдау 
жасап, оларға жауап беруге тырысты.  
 
Бҧл  жҧмыс  ҚР  БҒМ  Балалардың  қҧқықтарын  қорғау  жӛніндегі  комитеттің 
ҧйымдастыруымен  және  қаржылай  қолдауымен  атқарылды,  оның  шеңберінде 
қосымша  ақпараттарға  талдау  жасалды,  берекесі  қашқан  және  тҧрмысы 
жарасқан  әртҥрлі отбасылардан,  солармен жҧмыс  істейтін  мамандардан, басқа 
сарапшылардан жауап алынды.  
 
Қҧралдың авторлары осы әдістемелік қҧрал отбасымен жҧмыс істейтін барлық 
мамандар  мен  ата-аналар  ҥшін,  сонымен  қатар  Қазақстандағы  отбасы 
институтын нығайту мақсатында, яғни ҧрпақтан ҧрпаққа адами және қоғамдық 
қҧндылықтарды, мәдениетті, тіл мен дәстҥрді таратумен айналысатындар ҥшін 
пайдалы деп сенеді.   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

6 
 
1.
 
Жоба туралы қысқаша 
 
Біздің  қоғамның  алдында  тҧрған  әрі  ӛзекті,  әрі  әлеуметтік  тҧрғыдан  маңызды 
болып  табылатын  мәселелердің  бірі  –  тҧрмыс  жағдайы  жақсы  отбасылық 
қатынастарды  қалыптастыру  жолдарын  іздеу.    Әлеуметтік  жағдай  мен 
отбасының  тіршілігін  зерттеу,  отбасы  жағдайының  сәтсіз  болу  себептерін 
анықтау,  отбасымен  ӛзара  әрекет  ету  тәсілдері  мен  оны  дағдарыстан  шығару 
бойынша  бірлесіп  жҧмыс  атқару  жоспарлары  –  бҥгінгі  кҥн  тәртібінде  тҧрған 
маңызды  мәселелер.  Ҧстаздар  мен  ата-аналардың  педагогикалық  біліктілік 
деңгейін  арттыруға  мҥмкіндік  туғызатын,  баланың  ӛсіп-ӛнуіне  қолайлы 
жағдайлар жасап, оны тәрбиелеу кезінде отбасы мен мектептің бір жағадан бас, 
бір жеңнен қол шығаратындай тҧтас отбасылық ағарту жҥйесін қҧрған абзал. 
 
Осыған байланысты ҚР БҒМ Балалардың қҧқықтарын қорғау комитеті тҧрмыс 
жағдайы жақсы отбасылық қатынастарды қалыптастыру жӛніндегі әдістемелік 
қҧралды  жасауға  ынта  танытты.  Ал  «Сандж  зерттеу  орталығы»  осы  жобаны 
атқарушы болып табылады. 
1.1.
 
Зерттеу мақсаты 
Бҧл  зерттеу  жҧмысының  мақсаты  -  берекелі  отбасылық  қатынастарды 
қалыптастыру  ҥшін  жағдай  жасау,  ҧстаздар  мен  ата-аналардың педагогикалық 
біліктілік  деңгейін  арттыру,  жеке  тҧлғаның  адамгершілік-рухани,  сондай-ақ 
интеллектуалды тҧрғыдан дамуына қолайлы жағдайлар жасау.    
 
1.2.
 
Міндеттер  
1) республикадағы отбасылық келеңсіздіктің себептерін анықтау, осы мәселені 
шешу кезінде аймақтардың дҧрыс тәжірибелерін айқындап, жинақтау; 
2)  отбасы,  отбасылық  қатынастар  және  балалардың  қҧқықтарын  қорғау 
жӛніндегі мәселелер бойынша нормативтік-қҧқықтық базаға  талдау жҥргізу;  
3)  балалардың  қҧқықтарын  қорғау  ісімен  айналысатын  ата-аналарға,  орган 
мамандары мен білім беру ҧйымдарына арнап әдістемелік қҧрал жасау керек.  
 
1.3.
 
Әдістемеме 
 
Осы жоба шеңберінде қосымша ақпарат кӛздері, сонымен қатар ҚР заң базасы, 
осы тақырып бойынша әртҥрлі зерттеу жҧмыстарының нәтижелері мен басқада 

7 
 
ақпараттар  зерттеліп,  оларға  талдау  жасалынды.  Сондай-ақ  тҥбегейлі  сҧхбат 
тәсілін қолдану арқылы тӛмендегілерден жауап алынды: 

 
ӛткен  ӛмірінде  отбасы  жағдайы  сәтсіз  болған  (дау-жанжал,  дағдарыс, 
қоғамдық  ӛмірден  тыс  қалған),  ал  қазір  тҥзу  жолға  тҥсіп,  азда  болса 
табысқа қол жеткізген жанҧялардан;  

 
бастапқадам бері тҧрмыс жағдайы жақсы отбасылардан; 

 
отбасылармен  жҧмыс  істейтін  мамандардан  (білім  беру,  ішкі  істер 
саласының,  тҧрмысы  нашар  отбасылардың  ісімен  айналысатын  сот 
ӛкілдерінен,  кәмелетке  толмағандардың  ісімен  айналысатын  комиссия 
мҥшелерінен) және 

 
басқа сарапшылардан (ҤЕҦ ӛкілдерінен, зерттеушілерден). 
 
ҚР 16 аймағында бар-жоғы 80 тҥбегейлі сҧхбат жҥргізілді.. 
 
1.4.
 
Жауап алынған отбасылардың сипаттамасы  
Алдымен,  зерттеуге  ат  салысқан  барлық  отбасылар  жауап  алу  кезінде  қиын 
жағдайдан  толық  шыққан,  немесе  дағдарыстан  шығудың  соңғы  кезеңінде 
болғанына  баса  назар  аударған  жӛн.  Олар  ӛздері,  тҧрмыс  жағдайы  туралы 
әңгімелеу  кезінде  ӛткен  ӛмірлерін  еске  алып  қана  қоймай,  сондай-ақ 
дағдарыстан  қалай  шығу  керек  жӛніндегі  тәжірибелерімен  бӛлісті.  Қиын 
жағдайға тап болған отбасыларға қол ҧшын беру әдістемесін жасау кезінде бҧл 
тәжірибелер маман ҥшін таптырмас кӛмек болуы мҥмкін.     
 
Осы  зерттеу  шеңберінде  жауап  алынған  отбасылардың  жартысынан  кӛбі 
әкелерінің жоқтығынан толық емес отбасы санатына жатқызылады. Отбасының 
толық  болмаудың  басты  себептері  -  әкенің  немесе  шешенің  маскҥнемдікке 
салынуына  байланысты  отбасының  ажырасуы,  асыраушысынан  айырылу 
немесе ата-анасының біреуінің қайтыс болуы.  
 
Ал  егер  толық  отбасы  жайында  сӛз  қозғайтын  болсақ,  олардың  кӛбісі 
ажырасудың алдында тҧрған, немесе ажырасып, балалары ҥшін отбасын сақтап 
қалу  мақсатында  кейін  қайта  қосылған  отбасылар.    Бҧл  отбасыларға 
маскҥнемдікпен,    нашақорлықпен,  ӛзара  тҥсіністіктің  болмауымен,  кҥйеуі 
немесе әйелі жағының туыстарын жақтыртпау, олармен араласпау жағдайымен 
кҥресуге тура келді.   
 
 

8 
 
Зерттеуге ат салысқан отбасылардағы ата-аналардың басым бӛлігі орта арнаулы 
білімге (82%) ие, орта немесе аяқталмаған орта білімге - 8%, ал жоғары білімге 
- 10%.   
 
Отбасының  46%  -  ата-ананың  екеуі  де  жҧмыс  істейтін  отбасыларға  жатса,  ал 
отбасының 35% тек екеуінің біреуі ғана жҧмыс істейді, 18%  - екеуі де жҧмыс 
істемейді.  
 
Сауалнамаға  жауап  берушілердің  жҧмыспен  қамтылуын  талдау  кезінде  жауап 
алынған отбасылардың ата-аналарының басым бӛлігі аз тӛленетін, біліктілігі аз 
еңбекпен қамтылған, яғни аула сыпырушы, бӛлме тазалаушы,  қара жҧмысшы, 
жҥкші,  қоғамдық  тамақтандырудың  біліксіз  жҧмыскері.  Респонденттердің 
сӛздерінен тҧрақты жҧмыс орны мен тҧрақты жалақының жоқтығы отбасының 
тҧрмыс жағдайына материалдық және психологиялық тҧрғыдан әсер ететіндігін 
байқауға болады.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

9 
 
2.
 
Қ
азақстандағы балалы отбасылар жағдайына 
шолу  
 
Отбасы  алғашқы  тәрбиелеу  институты  тҥріндегі  кіші  әлеуметтік  топты 
білдіреді. Отбасында ғана адамның адамгершілік негіздері қаланып, жҥріп-тҧру 
нормалары  қалыптасады,  тҧлғаның  ішкі  әлемі  мен  жеке  қасиеттері 
айқындалады.  Адам  ӛз  ӛмірінің  барлық  кезеңінде  аталған  топпен  байланысын 
сезінеді,  отбасы  адамның  ӛзіндік  нақтылануына  ықпал  етеді,  оның  әлеуметтік 
және шығармашылық белсенділігін ынталандырады. 
 
«Неке  (ерлі-зайыптылық)  және  отбасы  туралы»  Қазақстан  Республикасының 
26.12.2011  ж.  №  518-IV  кодексіне  сәйкес  «отбасы  –  некеден  (ерлi-
зайыптылықтан), туыстықтан, жекжаттықтан, бала асырап алудан немесе 
балаларды тәрбиеге алудың ӛзге де нысандарынан туындайтын және отбасы 
қатынастарын  нығайтып,  дамытуға  септiгiн  тигiзуге  арналған  мүлiктiк 
және  жеке  мүлiктiк  емес  құқықтар  мен  мiндеттерге  байланысты  адамдар 
тобы».  «Отбасы»  анықтамасынан  отбасы  балалардың  болуын  кӛздейтіні 
белгілі болып отыр. 
 
ҚР  Статистика  агенттігінің  деректері  бойынша  2011  жылы  қазақстандық 
отбасы орта есеппен 3,4 адамнан қҧралған (қалалық жерде - 3,0, ауылдық жерде 
– 4,0). 2011 жылы қазақстандық отбасылардың жартысынан жуығында бір ғана 
баласы  (46%
1
),  отбасылардың  ҥштен  бірінде  екі  баласы  болған  (34%),  ҥш 
баласы  бар  отбасылар  ҥлесі  -  13%-ды,  тӛрт  және  одан  кӛп  балалары  бар 
отбасылар  7%-ды  қҧраған.  Бір  баласы  бар  отбасылардың  неғҧрлым  кӛп 
жинақталуы  қалада  (52%),  ал  кӛпбалалы  отбасылардың  (4  және  одан  кӛп 
балалар) шоғырлануы ауылдық жерлерде (12%) байқалады.  
2.1.
 
Қазақстандағы кӛпбалалылық  
Қазақстандағы  кӛпбалалылық  айқын  кӛрінетін  ӛңірлік  сипатқа  ие:  оңтҥстік 
және  батыс  ӛңірлерде  кӛпбалалы  аналар  санының  солтҥстік  аймақтарға 
қарағанда кӛп болуы байқалады. Кӛпбалалылық бойынша кӛшбасшы Оңтҥстік 
Қазақстан  облысы  болып  табылады,  онда  республика  бойынша  кӛпбалалы 
аналардың  жалпы  санынан  41%-ы  тҧрады.  Екінші  орында  –Алматы,  Жамбыл 
облыстары (10%-дан) және Қызылорда облысы (8%).  
 
                                                           
1
 Дерек кӛзі: «2007-2011 ж.ж. Қазақстан халқының ӛмір сҥру деңгейі» статистикалық жинағы, Қазақстан 
Республикасы Статистика агенттігі 

10 
 
 
1-кесте. Кӛпбалалы аналар бойынша деректер, ӛңірлер бӛлінісінде, 2011 жыл  
  
кӛпбалалы аналар саны* 
жалпы сандағы ҥлесі 
Ақмола 
4220 
2,1 
Ақтӛбе 
6557 
3,3 
Алматы 
19952 
9,9 
Атырау 
7697 
3,8 
БҚО 
3909 
1,9 
Жамбыл 
19594 
9,8 
Қарағанды 
6766 
3,4 
Қостанай 
3367 
1,7 
Қызылорда 
16508 
8,2 
Маңғыстау 
10351 
5,2 
ОҚО 
82808 
41,2 
Павлодар 
2666 
1,3 
СҚО 
2355 
1,2 
ШҚО 
6697 
3,3 
Астана қ. 
3328 
1,7 
Алматы қ. 
4150 
2,1 
ҚР 
200925 
100 
* Кӛрсеткіш: 4 және одан да кӛп бірге тҧратын кәмелетке толмаған балалары бар, арнаулы 
мемлекеттік жәрдемақы алатын кӛп балалы аналар саны. 
Дерек кӛзі: «Қазақстанның әйелдері мен ерлері». ҚР Статистика агенттігінің статистикалық 
жинағы. Астана 2012 
2.2.
 
Толық және бір ата-анасы бар отбасылар  
ҚР  Статистика  агенттігінің  отбасыларында  ата-аналарымен  және  оларсыз 
тҧратын  балаларға  қатысты  соңғы  халық  санағының  (2009  жыл)  деректеріне 
назар  аудару  қажет.  Ресми  деректерге  сәйкес  айырысулар,  некеден  тыс  бала 
туу,  ӛлім-жітім  салдарынан отбасыларында бір  ата-анасымен  тҧратын  балалар 
саны  едәуір  артқан,  орта  есеппен  21,5%  бала  ата-аналарының  біреуімен  ғана 
тҧрады.  Ҥй  шаруашылықтарында  ата-аналарсыз  тҧратын  6,2%  баланың 
тағдыры  алаңдатады.  Жас  ерекшелік  топтарының  бӛлінісінде  ата-аналарсыз 
тҧратын балалардың едәуір ҥлесі (12,5%) 15-17 жас шамасына санатына тиесілі. 
 
 
 
 
 
 

11 
 
 
 
1-диаграмма. Балалардың әр түрлі жас топтарындағы отбасылық жағдайы, % 
 
Дерек  кӛзі:  «Қазақстан  Республикасы  халқының  әлеуметтік-демографиялық  топтарының 
жағдайы  (2009  ж.  санақ  нәтижелері  бойынша).  Статистикалық  жинақ.  Астана,  2011.  ҚР 
статистика агенттігі  
 
«Білім  беру  ҧйымдарында  балалардың  қҧқықтары  мен  заңды  мҥдделерінің 
сақталуы»
2
 
«Сандж»  Орталығының  зерттеуіне  сәйкес  толық  емес 
отбасыларында  балалар  қылмыстануының  тәуекелі  жоғары,  атап  айтқанда 
жоғарыда  кӛрсетілген  зерттеу  шеңберінде  алынған  деректер  бойынша  толық 
емес  отбасылардан  шыққан  3%  бала  алкоголь  пайдаланады,  2,5%-ы  қҧқық 
бҧзушылар болып табылса, 15% бала қолайсыз отбасыларында тҧрады, мҧның 
бәрі  балалар  тәртібіне  кері  әсер  етеді.  Толық  емес  отбасыларындағы    қиын 
материалдық  жағдай  ҥлесін  атап  ӛткеніміз  жӛн,  толық  емес  отбасылардан 
шыққан балалардың 18%-ы  материалдық жай-кҥйі аса ауыр  жағдайларда ӛмір 
сҥреді («ақша тамақтың ӛзіне жетпейді»). 
2.3.
 
Некелер мен ажырасулар  
2008-2011 ж.ж. некелер саны артуының ҥдерісіне қарамастан, ажырасулар саны 
да  кӛбейген.  Отбасының  ыдырауы  балалары  бар  отбасылар  ҥшін  де  қалыпты 
жағдайға  айнала  бастады.  Осылайша, Қазақстанда  әрбір ҥшінші-тӛртінші  неке 
ажырасумен  аяқталып  жатыр.  Атап  айтқанда,  2011  жылы  160,5  мың  неке 
жасалса, ажырасулар саны 44,9 мыңды қҧрады. 
 
                                                           
2
 ҚР БҒМ Балалардың қҧқықтарын қорғау комитетінің тапсырысы бойынша «Сандж» Зерттеу орталығының 
зерттеуі, 2010 жыл 

12 
 
2-диаграмма. Қазақстандағы тіркелген некелер мен ажырасулар статистикасы (2008 – 
2011 ж.ж.), саны