Отдел науки и международных связей студенческое научное общество

259 
 
ИЗУЧЕНИЕ ТРЕХМЕРНОЙ ГРАФИКИ В ШКОЛЕ 
 
КОРОВНИКОВА Ю.И. 
студентка 3 курса, направление «Педагогическое образование», 
«Информатика и ИКТ», Новосибирский Государственный 
Педагогический Университет, г.Новосибирск 
Научный руководитель: ЧЖАН-ЮШКОВ Н.К. 
старший преподаватель, Новосибирский Государственный 
Педагогический Университет, г. Новосибирск  
 
В настоящий момент времени особой популярностью пользуется 
3D  моделирование.  Трехмерные  модели  используются  почти  во  всех 
сферах  нашей  жизни.  Трехмерная  графика  –  это  один  из  разделов 
компьютерной  графики,  комплекс  приемов  и  инструментов,  которые 
помогают создавать объемные объекты при помощи формы и цвета. От 
двухмерных  изображений  она  отличается  тем,  что  подразумевает 
построение  геометрической  проекции  трехмерной  модели  сцены  на 
плоскость, делается это при помощи специализированных программ. 
Трехмерное пространство окружает нас повсюду, видимо именно 
поэтому была изобретена 3Dграфика. Для создания трехмерной модели 
необходимы  специальные  программные  средства.  С  помощью 
подобных  программ  у  разработчиков  есть  возможность  рассмотреть 
модель 
со 
всех 
сторон, 
встроить 
на 
любую 
плоскость. 
Трехмерная 
компьютерная 
графика 
является 
объектно-
ориентированной,  что  позволяет  изменять  все  элементы  трехмерной 
графики, а также каждый элемент в отдельности. 
Данный  вид  графики  используется  почти  во  всех  сферах  нашей 
жизни:  строительство,  реклама,  дизайн  интерьера,  сайтостроительство, 
киноиндустрия и др. В основном трехмерные модели используются для 
демонстрации  определенных  элементов.  Для  привлечения  особого 
внимания зрителя они используются на презентациях, выставках, также 
широко применяются при работе с клиентами, для того чтобы наглядно 
показать каков будет результат проделанной работы. 
Трехмерное  моделирование  является  наиболее  естественным 
способом  визуализации.  Несмотря  на  то,  что  создание  трехмерной 
модели требует достаточное количество времени, они сокращают время 
над  созданием  проекта,  т.к.  нет  необходимости  работы  с  чертежами, 
поддерживается возможность сразу строить необходимые объекты. 
В  связи  с  тем,  что  3D  графика  распространяется  повсеместно, 
возникает  недостаток  кадров,  обладающих  навыками  создания  и 
обработки  трехмерной  графики.  Следовательно,  нужно  обучать  людей 

260 
 
работе  с  данным  видом  графики,  начинать  это  лучше  в  школе,  чтобы 
учащиеся  представляли,  что  такое  работа  с  трехмерной  графикой  при 
выборе будущей профессии. 
Так  работа  с  трехмерной  графикой  помогает  развить 
пространственное  мышление  учащихся,  научит  создавать  как  простые, 
так  и  сложные  проекты.  Поэтому  необходимо,  подбирать  и 
разрабатывать методическое обеспечение позволяющее дать начальные 
навыки  работы  с  трехмерной  графикой,  научит  создавать  простейшие 
проекты,  рассмотрит  возможности  построения  3D-изображений.  Но 
существует проблема в том, что многие школы мало финансируются, и 
они  не  могут  позволить  себе  приобрести  дорогостоящее  программное 
обеспечение.  Для  этого  есть  альтернативный  вариант,  сейчас  широкой 
популярностью  пользуется  свободно-распространяемое  программное 
обеспечение. 
Так 
есть 
свободно-распространяемый 
редактор 
трехмерной  графики  –  Blender.  Данная  программа  получила 
популярность  за  счет  создания  короткометражных  3D  фильмов,  в 
основном  данная  программа  используется  для  обучения  создания 
трехмерной  графики.  Ее  использование  дает  первоначальные  знания  в 
работе  с  3D  графикой,  позволяет  создавать  проекты  различной 
сложности,  а  также  поддерживает  возможность  разработки  3D-
анимации. 
Нами  была  сделана  разработка  уроков  для  школьников  старших 
классов,  которая  позволяет  познакомить  учащихся  с  понятием 
трехмерной  графики,  изучить  интерфейс  программы,  основные 
элементы  работы  с  программой,  а  также  создавать  проекты  средней 
сложности.  Т.к.  создание  трехмерных  объектов  требует  достаточного 
количества  времени,  то  данные  уроки  лучше  проводить  в  виде 
элективного  курса,  в  качестве  дополнительных  занятий.  Наша 
разработка  позволяет  изучить  интерфейс  программы,  основы 
трехмерного  моделирование,  основные  объекты  сцены,  создавать,  а 
также  обрабатывать  объекты  средней  сложности,  устанавливать 
освещение  объекта,  осуществлять  постобработку  созданных  проектов. 
Проходя  данный  курс  учащиеся  смогут  создать  трехмерную  вазу,  на 
основе  работы  изучить  операции  сглаживания,  экструдирования, 
применения  материалов  и  структур,  создавать  правильное  освещение 
проекта и т.д. 
Результаты проделанной работы можно увидеть на рисунке. 

261 
 
 
Следовательно:  Создание  3D  изображений  позволяет  раскрыть 
новые  горизонты  для  учащихся,  даст  возможность  творчески 
реализовать  себя,  т.к.  изучив  основные  элементы  работы  с  Blender, 
учащиеся  смогут  самостоятельно  создавать  различные  проекты  по 
своему  пожеланию.  Перед  каждым  открывается  возможность  создать 
что-то  уникальное,  потому  что  нет  схем  и  четкой  последовательности 
действий при работе с данным видом графики. Но помимо преимуществ 
есть и недостатки работы с 3D графикой:  

 
необходимость больших временных затрат на создание моделей 
всех объектов сцены; 

 
меньшую свободу в создании изображения, чем в двухмерной 
графике  

 
необходимость постоянно отслеживать взаимное положение 
объектов в составе сцены 
Литература 
1.
 
Дж. Кронистер. Blender Basics. Учебное пособие. 4 издание. 
2011. – 416 с. 
2.
 
А.Л. Королёв. Компьютерное моделирование. Лабораторный 
практикум. БИНОМ. Лаборатория знаний 
 
 
 
 
 
 

262 
 
ПРИМЕНЕНИЕ НЕТРАДИЦИОННЫХ ФОРМ ОБУЧЕНИЯ 
НА УРОКАХ ИНФОРМАТИКИ 
 
ОРАЗГАЛИЕВА С.Д. 
учитель информатики, КГУ «Гимназия № 60» г.Алматы 
Научный руководитель: КАРИЕВ А.Д. 
 магистр педагогических наук, начальник отдела науки и 
международных связей, Университет Алматы 
 
На  сегодняшний  день  в  центре  обсуждения  находятся  многие 
подходы  к  организации  обучения.  Информатика  -  один  из  немногих 
инновационных  и  востребованных  предметов,  делающих  учебное 
заведение современным, приближенным к жизни и запросам общества. 
Особенно  важно  формировать  интерес  к  учебной  деятельности, 
создавать  возможности  для  учащихся  становиться  субъектом  учебного 
процесса, легко ориентироваться в современном быстро изменяющемся 
мире. Очевидно, что результат обучения напрямую зависит от того, что 
выбрано  основной  целью  обучения  и  какие  методы,  формы  и  средства 
использует учитель в своей деятельности. 
Отчуждение  учащихся  от  познавательного  труда  учителя 
пытались остановить различными способами. На обострение проблемы 
массовая  педагогическая  практика  отреагировала  так  называемыми 
нетрадиционными  формами  обучения,  имеющими  главной  целью 
возбуждение и удержание интереса обучающих к учебному труду.  
По мнению О.В.Трофимовой, «Нетрадиционные формы обучения 
-  это  интерактивные  формы  обучения,  характеризующиеся  субъект  – 
субъектной  позицией  в  системе  учитель–ученик,  многообразием  видов 
деятельности 
субъектов 
(игровая, 
дискуссионно-оценочная, 
рефлексивная),  базирующихся  на  активных  методах  обучения 
(проблемном, исследовательском, «методе прямого доступа»)» [1]. 
По  определению  Л.В.Жаровой,  «Нетрадиционные  уроки  -  это... 
уроки,  которые  по  целям,  по  форме  организации,  по  методам  и 
содержанию отличаются от обычных уроков» [2]. 
И.П.  Подласый  дает  следующее  определение  «Нетрадиционный 
урок  -  это  импровизированное  учебное  занятие,  имеющее 
нетрадиционную (не установленную структуру) [3]. 
Нетрадиционные  уроки  -  это  уроки,  которые  отличаются  по 
организации деятельности, по структуре содержания, по использованию 
в подготовке средств обучения, а также по характеру взаимоотношений 
учитель - ученик.  

263 
 
Таким 
образом, 
нетрадиционный 
урок 
отличается 
от 
традиционного:  по  подготовке  и  проведению;  по  структуре  урока;  по 
взаимоотношениям  и  распределении  ролей  и  обязанностей  между 
учителем и учениками; по подбору учебных материалов и критериям их 
оценки;  по  методике  оценки  деятельности  учащихся;  по  структуре 
анализа урока. 
  Нетрадиционные  уроки  информатики  являются  одним  из 
эффективных  способов  развития  самостоятельной  деятельности  у 
учащихся.  Говоря  о  формировании  у  школьников  самостоятельности, 
необходимо  иметь  в  виду  две  тесно  связанные  между  собой  задачи. 
Первая  их  них  заключается  в  том,  чтобы  развить  у  учащихся 
самостоятельность  в  познавательной  деятельности,  научить  их 
самостоятельно овладевать знаниями, формировать свое мировоззрение; 
вторая  —  в  том,  чтобы  научить  их  самостоятельно  применять 
имеющиеся знания в учении и практической деятельности 
  В  нетрадиционном  уроке  информатики  помогают  следующие 
принципы:  
1)  Отказ  от  шаблона  в  организации  урока,  от  рутины  и 
формализма в проведении.  
2)  Максимальное  вовлечение  учащихся  класса  в  активную 
деятельность на уроке. Различные формы групповой работы на уроке.  
3)  Не  развлекательность,  а  занимательность  и  увлечение  как 
основа эмоционального тона урока.  
4) Поддержка альтернативности, множественности мнений.  
5) Развитие функции общения на уроке как условие обеспечения 
взаимопонимания, побуждения к действию, ощущение эмоционального 
удовлетворения. 
6)  «Скрытая»  (педагогически  целесообразная)  дифференциация 
учащихся  по  учебным  возможностям,  интересам,  способностям  и 
склонностям. 
7) Использование оценки в качестве формирующего (а не только 
результирующего инструмента).  
Перечисленные  группы  принципов  задают  общее  направление 
педагогическому  творчеству,  ориентируя  на  весьма  конкретную 
деятельность обучения. Эти принципы и показывают основные отличия 
нетрадиционного урока информатики от традиционного. 
Разумная,  педагогически  выверенная  организация  деятельности 
школьника  обеспечивает  активность  во  всех  ее  направлениях. 
Активность  в  обучении  позволяет  школьнику  быстрее  и  успешнее 
осваивать социальный опыт, развивает коммуникативные способности, 
формирует отношение к окружающей действительности.  

264 
 
В  настоящее  время  известно  несколько  десятков  типов 
нетрадиционных уроков. 
По  форме  проведения  можно  выделить  следующие  группы 
нетрадиционных уроков: 
1.Уроки в форме соревнований и игр: конкурс, турнир, эстафета 
(лингвистический  бой),  дуэль,  КВН,  деловая  игра,  ролевая  игра, 
кроссворд, викторина и т.п. 
2  Уроки,  основанные  на  формах,  жанрах  и  методах  работы, 
известных  в  общественной  практике:  исследование,  изобретательство, 
анализ  первоисточников,  комментарии,  мозговая  атака,  интервью, 
репортаж, рецензия. 
3.  Уроки,  основанные  на  нетрадиционной  организации  учебного 
материала: урок мудрости, откровение, урок-блок. 
4.  Уроки,  напоминающие  публичные  формы  общения:  пресс-
конференция, 
аукцион, 
бенефис, 
митинг, 
регламентированная 
дискуссия,  панорама,  телепередача,  телемост,  рапорт,  диалог,  «живая 
газета», устный журнал. 
5. Уроки, опирающиеся на фантазию: урок-сказка, урок-сюрприз. 
6.  Уроки,  основанные  на  имитации  деятельности  учреждений  и 
организаций:  суд,  следствие,  трибунал,  цирк,  проект,  патентное  бюро, 
ученый Совет 
7.  Перенесенные  в  рамках  урока  традиционные  формы 
внеклассной работы: КВН, утренник, спектакль, концерт, инсценировка 
художественного произведения, диспут, «посиделки», «клуб знатоков». 
8. Интегрированные уроки. 
9.  Трансформация  традиционных  способов  организации  урока: 
лекция-парадокс, парный опрос, урок-зачет, урок-консультация и т.п. 
Рекомендации по проведению нетрадиционных уроков. 
1. Нетрадиционные уроки следует использовать как итоговые при 
обобщении и закреплении знаний, умений и навыков учащихся; 
2. Слишком частое обращение  к подобным формам организации 
учебного  процесса  нецелесообразно,  так  как  это  может  привести  к 
потере устойчивого интереса к учебному предмету и процессу учения; 
3.  Нетрадиционному  уроку  должна  предшествовать  тщательная 
подготовка  и  в  первую  очередь  разработка  системы  конкретных  целей 
обучения и воспитания; 
4.  При  выборе  форм  нетрадиционных  уроков  преподавателю 
необходимо  учитывать  особенности  своего  характера  и  темперамента, 
уровень  подготовленности  и  специфические  особенности  группы  в 
целом и отдельных учащихся; 

265 
 
5.  Интегрировать  усилия  преподавателей  при  подготовке 
совместных  уроков,  целесообразно  не  только  в  рамках  предметов 
естественно-математического  цикла,  но  и  выходя  на  предметы 
гуманитарного цикла; 
6.  При  проведении  нетрадиционных  уроков  руководствоваться 
принципом  «с  детьми  и  для  детей»,  ставя  одной  из  основных  целей 
воспитание учащихся в атмосфере добра, творчества, радости. 
Таким  образом,  нетрадиционные  формы  обучения  нацелены  на 
повышение  интереса  обучающихся  к  учебе  и,  тем  самым,  повышают 
эффективность обучения. Для обучающихся это возможность развивать 
свои  творческие  способности,  оценивать  роль  знаний  и  увидеть  их 
применение  на  практике,  ощутить  взаимосвязь  разных  наук, 
самостоятельность и совсем другое отношение к труду. 
Литература 
1.
 
Трофимова О.В. Нетрадиционные формы урока и социализация 
учащихся. № 1 2003 г. – c. 143 - 215. 
2.
 
Жарова, Л.В. Теоретические основы организации 
самостоятельной деятельности учащихся. [Текст] / Л.В. Жарова, 
Б.Ф. Райский // Активизация учебно-познавательной 
деятельности учащихся: Сборник научных трудов. – Л.: Изд-во 
ЛГПИ, 1985. – с. 76-85 
3.
 
Педагогика. Новый курс: Учебник для студ. пед. вузов: в 2кн. 
[Текст] / Под ред. И.П. Подласый. - Гуманит.Изд. Центр 
ВЛАДОС, 2000. кн. 1: Общие основы. Процесс обучения. 576с. 
 
 
МАҢҒЫСТАУ ТҮБЕГІНДЕГІ ОРТАҒАСЫРЛЫҚ СӘУЛЕТ 
ӨНЕРІНІҢ ТАРИХИ –ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЕСКЕРТКІШТЕРІ 
 
САНДЫБАЙ Ж.С. 
Алматы қаласы,  Алматы университеті, «География» 
мамандығының  2 курс студенті 
Ғылыми жетекшісі: КОШЕРБАЕВА Ш.С. 
Алматы қаласы, Алматы университетінің аға оқытушысы, п.ғ.м. 
    
“Кең  дүниенің  қай  бұрышына  барсам  да,  алдымнан 
Атамекенімнің  бір    қасиеті  шыға  келгендей  болады  да  тұрады.    Сол 
қасиет  мені  оған  қайтадан    ынтықтырып,  қайтадан  оған  жетуге 
асықтырады.    Соның    сырын    түсінем    деп  жүріп,  күллі  дүниенің 
сырына,  соның тарихын білем деп жүріп,  күллі  адамзаттың тарихына 
құштар  болдым.    Бұл-шетсіз  де,  шексіз  кең  даласы  бар,  киелі  де 

266 
 
қасиетті,  кіндік  қаным    тамып,  тұсау  жібім  кесілген  атамекенім, 
Маңғыстауым!”,-деп,  ақын  Әбіш    ағамыз  айтқандай,  Маңғыстаудың 
алып  өңірінде  шашырап    орналасқан    киелі    орындар  бүгінде  көне 
ескерткіштердің  мекені  деген  ұғыммен  астасып    кеткен.  Мен  қазақ 
жерінің бір бөлігі болып табылатын Маңғыстаудың  әулиелері мен киелі 
орындарының сырына зерттеуші  ретінде  үңіліп,  тарихы  мен есімдерін 
жалпы қазаққа, оның ішінде Маңғыстаулықтардың өзіне  таныстыруды 
мақсат  етіп  қойдым.  “Ұлы    Жібек    жолының”  бір  тармағы    болып  
саналатын    ертедегі    керуен    жолдарының    үстіне  салынған    жерасты  
мешіттері,  көздің  жауын  алардай  күмбезді  тамдар  мен  құлпытасты  
ескерткіштерден тұратын киелі қорымдар жайында азды-көпті айтылып  
жүргенімен  әлі  астары  ашылмаған  күйінде  жатыр. Тарихи жазбалар 
мен    археологиялық  материалдарға  сүйенсек,  Каспий  теңізінің  шығыс  
жағалауына  ислам  дінінің  енуі  б.д.  VII-VIII  ғасырында  басталған.  Бұл  
аймақты  мекендеген  көшпелі  түркі    тілдес  тайпалардың  арасында 
олардың  дүниетанымына, тұрмыс  салттарына  сәйкес  келіп, орныққан  
ислам  дінінің  сопылық  ағымы  болған. 
    Маңғыстау- бұл ең алдымен халықтық сәулет ескерткіштерінің 
өлкесі.  Бұл  жерде  көп  ғасырлар  бойы  мекендеген  көшпелілердің  өмір 
салты  мен  қоғамдық  қатынастарына  сай,  барлық  өзіндік  құрылыс 
шеберліктері 
және 
архитектуралық 
ілімдерін 
ата-бабаларына 
қойылатын  ескерткіштер  мен  жерасты  ғибадатханаларын  салуға 
жұмсауы  тарихи  тұрғыда  қалыптасты.  Ел  аузындағы  аңыз  бойынша 
Маңғыстау  түбегінде  362  әулие  жерленген.  Қазіргі  таңда  облыстың 
аумағында 10 мыңнан астам, мемлекет қорғауына алынған, тарихи және 
мәдени  мәндегі  ескерткіштер  бар.  Олардың  арасында  архитектурасы 
жағынан  шағындары  неғұрлым  ежелгісі  болып  есептеледі  және 
сондықтан  ең  қызықтысы  да  болып  есептеледі.  Маңғыстау 
сағаналарындағы  кесенелер  ерекше  құбылыс.  Солардың  бірі-  қасиет 
иелерінің  беташары  саналатын  киелі  орны-  Бекет  ата  [1].Бекет 
Мырзағұлұлы (XYIII ғ)- Маңғыстау, Үстірт, Атырауды мекендеген адай 
тегінен  шыққан  қазақ  халқының  атасы.  Туған  жері  қазіргі  Атырау 
облысының  Жылой  ауданы,  Ақкиізтоғай  ауылы.  Жас  кезінде  қолына 
қару  алып,  көршілес  қалмақ,  түркмен  елдерімен  шайқасып,  халқының 
егемендігін  қорғаған  Бекет  батырлығын  танытып  ел  аузында  Ер  Бекет 
атанды.  Жаугершілікті  тоқтатып,  елінде  бейбітшілік  орнағанын 
көршілес  достық  қарым-қатынас  құруды  армандаған  Бекет  құдай 
жолына  түсіп,  Хиуаға  медресеге  аттанған.  Қараңғы  халықтың  дінге, 
білімге  көзін  ашып,  мәдениеттің  өркендеуіне  болашаққа  жол  ашуға 
себепші  болған.  Қолдағы  бар  деректерге  терең  үңілетін  болсақ,  Бекет 
атадан қалған асыл мұраны жергілікті халық бағалайды  [2].  

267 
 
Қызыл қала қалашығы. Географиялық координаты N 44  14, 538; 
Д  51    ,506.  18  км.  Маңғыстау  облысы,  Шетпе  ауылында  орналасқан 
X-XIII  ғғ.  археологиялық  ескерткіштер.  Басты  қалашық  екі  арнаның 
тоғысында  солтүстіктен  оңтүстікке  қарай  700  м,  ені  400  м  созылған. 
Солтүстікте  ағыстар  бірегей  арнаға  құйылады.  Оның  ені  15-20  м, 
тереңдігі.  Шығыс  арнасында  (бұлақтың  жергілікті атауы  Ақмыш) әлсіз 
аз  қуатты  бұлақтар  бар.  Қалашық  бекеністі  нығайту  қалдықтарынан, 
көптеген  үй-жайлар  периметрлерінен  тұрады.  Жоғары  вал  бойынша 
бекітіп  (валдың  биіктігі  3  м  дейін)  1,2-2  м  ендес  панцирлік  үлгідегі 
массивті  белгілер  қарастырылды.  Орта  бөлікте  солтүстік-батыс 
қабырғасында  бас  қақпалар  орнатылған.  Конструктивті  түрде  екі 
мұнараның  қабырғасын  қосақтауда  диагоналдық  өту  жолы  анықталды. 
Тас  құрылыстарының  сыртқы  қабырғасында  бұрышта  орналасқан 
аралық  13  жалпы  сандық  мұнаралар  салынған.  Мұнаралар  орта 
шамамен 0,6 м., бекініс  валдарының үстінде ені 5 метрге  созылған  [3].
 
 
Қараман-ата қорымының ескерткіштері XII-XVII ғасыр. Қараман 
ата  қорымы-ескі  зират  орны.  Маңғыстау  түбегінің  орталық  бөлігіндегі 
Қандыбас қонысынан 5 км батыста. Оны 1973 ж. Республикалық тарих 
және  мәдениет  ескерткіштерін  қорғау  қоғамының  экспедиторлары 
(жетекшісі-М.Меңдіқұлов) 
зерттеген. 
Зерттеу 
жұмыстарының 
нәтижесінде  қорымнан  473  ескерткіштер  есепке  алынған.  Бұған 
ортағасырлар дәуіріне жататын құлпытастар, тас қоршаулар, XIX-XX ғ-
дың  басындағы  адайлық  шеберлердің  қолымен  тұрғызылатын 
күмбезтамдар,  сағанатамдар,  күрделі  ою-өрнектермен  өрнектелген 
құлпытастар,  қойтастар,  тас  қоршаулар  мен  тас  белгілер  кіреді. 
Осындағы  сәулет  өнерінің  үлкен  үрдісі  саналатын  атақты  Шойынбай 
күмбезі  әкелі-балалы  Өмір  Қараұлы  мен  Назар  Өмірұлының  қолымен 
тұрғызылған. Қорымның батыс жағында Қараман ата  жер асты мешіті, 
құлпытастар және жартылай қираған алты қырлы кесене бар. Қорымның 
солтүстік-шығыс және орталық бөлігінде XIX ғ-дың 2-жартысы мен XX 
ғ-дың  бас  кезінде  салынған  адай  тайпасының  адамдары  жерленген 
көптеген  күмбезді  және  күмбезсіз  кесене,  сағанатамдар,  құлпытастар 
орналасқан [4]. 
Төлеген  әулиенің  жерасты  мешіті.  Ескерткіш  Шайыр  ауылынан 
солтүстік-батысқа  қарай  20  шақырым  қашықтықта  Қаратау  етегіндегі 
тасжол бойында орналасқан. Жазба деректерде мешіт алғаш рет Гаспар 
Насибьянцтың  1990  жылы  осы  жерлерде  жүргізген  топографиялық 
зерттеулерінде  кездеседі.  Ол  былай  деп  жазған-“Тас  жолдың  етегінде 
көлемі үш шаршы аршын болатын үңгір бар. Бұл үңгірдің жарлары мен 
төбесі  әртүрлі  бояулармен  сырланыпты.  Кіре  беріс  жерде  темір 

268 
 
байланған  ағаш  тұр.  Бұл  Төлеген  әудиенің  моласы  екен”.  Өлке 
мамандарының  бұл  жерді  анықтап,  зерттеулеріне  соғыс  және  еңбек 
ардагері Қылыш Өтетілеуовтың көп көмегі тиді    Бұрын  түбек  аумағы 
республикалық  археологиялық  картада  ақ  дақ  күйінде  көрсетілетін. 
Алғашқы  археологиялық  экспедиция  көптеген  қызықты  заттарды 
тапқан.  Маңғыстау  мәдениетінің  көптеген  ескерткіштері-өткеннің 
куәлері.  Олардың  ішінде  жартастан  шауып  жасалған  жер  асты  төрт 
бөлмелі Шақпақ ата мешіті бар. Маңғыстаудың таулы ауданында жарты 
ғасырлық Қызылқала қамалы табылған. Түпқараған түбегінің солтүстік 
тілмесі бөлігінде теңіз жағалауында өте сирек кездесетін ежелгі кешенді 
ғимараттар  табылған.  Халық  шығармашылығының  салт-дәстүрі 
сақталған.  Шеберлер  үй  аспаптары  мен  киімдерді,  зергерлік 
бұйымдарды  безендірген,  өрнектері  сақталған.  Республиканың  басқа 
аймақтарына  қарағанда  Маңғыстау  сәулет  ескерткіштеріне  өте  бай. 
Әрбір  зиратты  халықтық  сәулетшілік  өнердің  мұражайы  деп  атауға 
болады.  
Сейсем  ата.  Сейсем  ата  қорымы  Өтес  елді  мекенінің  солтүстік-
батыс  беткейінде  35  шақырым  қашықтықта  орналасқан  қорым  1982 
жылдан  бері  республикалық  дәрежеде  мемлекет  қамқорлығына 
алынған.  2000-ға  жуық  ескерткіш  бар,  олар  бір-біріне  өте  тығыз 
орналасқан.  Сейсем  ата  миф  емес,  өмірде  болған  адам.  Мовзолейінің 
қирандысы  әулиенің  оңтүстік-батысында.  Адамдар  бірінші  сол  жерге 
барып  зират  етеді.  Сейсем  атаны  мамандар  пантеон  деп  атайды. 
Пантеон-грек  тілінен  аударғанда  ру  басы  деген  сөз.  Бұл  жерде 
Маңғыстаудың  атақты  байлары,  сахи  мырзалары,  елді  жаугершіліктен 
қорғаған  батырлары,  адай  тайпасының  ру  басылары  жерленген  Әйгілі 
Ер  Шотан,  Қонай  батыр,  Әнет  батыр,  Төлеп  батыр,  Сүйінғара,  жаңай 
Қожаназар  тәрізді  ел  жайсаңдарының  мәңгілік  мекені.  Аралап  келе 
жатып,  күмбез  там,  сағанатам,  сандықтас,  арқартас,  қойтас,  бестас, 
құлпытастардың  небір  сұлу  пішіндерін  көріп,  таңдай  қағыстық. 
Маңғыстаудың  дәстүрлі  сәулет  өнерінің  не  бір  кереметі  осы  Сейсем 
атаға  шоғырланған  деуге  болады.  Қорым  туралы  алғашқы  деректер 
1825-1826  жылдары  осы  өлкеге  келген  орыс  әскери  экспедициясының 
басшысы, полковник Бергтің күнделігінде жазылған. Онда:  “Бұл  конус 
тәрізді тас және құм үйінділерінен тұратын қасиетті қорым. Қорымдағы 
ескерткіштердің  бүгін  сақталғанына  қарағанда  түркмендердің  немесе 
осы  түбекке  алғаш  табан  тіреген  қырғыздардікі  (адайлар)  болуы 
мүмкін”  делінген.  Сейсем  ата  қорымындағы  ескерткіш  белгілер  әр 
кезеңнің  өз  дәстүріне,  салтына  лайықтылып  тұрғызылған.  Түбектегі 
барлық ескерткіштердің үлгісі осы жерде, сандықтас, қойтас, құлпытас, 
сағанатамдар.  Ерекшілігі  осы  жасалуы  жағынан  әрқайсысы  әртүрлі. 

269 
 
Мавзолейлер алты қырлы, төрт қырлы, сегіз қырлы және күмбездері де 
бір-біріне  ұқсас  емес.  Түбектегі  тас  өнерінің  дамуын  тастан  қашап 
істеген  шеберлердің  қолтаңбасынан  анық  көресіз.  Жәдігерлердің 
барлығы  300  жылдың  бер  жағындағы,  оғыз  заманынан  келе  жатқан 
дүниелер.  Ал  үлкен  тастардан  қашап,  әдемі  етіп  салу  Маңғыстауға 
адайлардың келген уақытынан басталады. Ескерткіштің ең бір қызықты 
жері  Азербайжанның  Баку  қаласындағы  тарихи  ескерткіштерге  өте 
ұқсайтындығы. Әсіресе, кесененің ішіндегі нақышты оюлар аумайды.  
Қосмола  (Қостам)  қорымы.  Сейсем  ата  қорымынан  солтүстікке 
қарай  Қосмола  қорымы  орналасқан.  Әулие  Сейсем  атадан  он-он  бес 
шақырым  аулақта,  теңіз  жағасындағы  үлкен  шыңның  басында 
орналасқан.  Жергілікті  жердің  адамдары  оны  Қосмола  немесе  Қостам 
деп  атайды.  Қосмоладағы  кесене  пирамида  тәрізді.  Осы  өлкедегі 
алғашқы  салынған  кесене  деуге  болады.  Алдыңғы  беті  ою-өрнек 
түрлерімен  безендірілген.  Төменгі  сақталған  бөлігіне  қарағанда  негізгі 
формасы  сегіз  қырлы  тамға келетін сияқты.  “Қосмола” кесенесі ертеде 
салынған  құрылысқа  ұқсайды.  Себебі,  қаланған  плита  тастары 
өңделмеген, өте үлкен әрі көлемді. Сондықтан Қосмола кесенесін Орта 
Азияның  архитектурасына  сәйкес  десек,  ол  XII-XIV  ғасырларға  тұстас 
келеді.  Бұл  Қосмола  кесенесінің  осы  өлкедегі  ең  ежелгі  екендігін 
айқындайды.  Бірақ  қабырғаларындағы  плита  тастардың  әуелі  тігінен, 
сонан соң қабырғалық тастардың көлденеңінен қойылғанына қарағанда 
“Қосмола”  кесенесін  XIV  ғасырдың  бірінші  жартысына  жатқызуға 
әбден  болады.  Осы  үлгіде  салынған  там  Сейсем  ата,  Үштам 
қорымдарында, Ақшора мен Белтұран тамдарында кездесті. Ерекшелігі 
кіре  берістегі  оң  жақ  қабырғаның  ішкі  бетінде  жоғары  шығатын 
баспалдақ 
бар. 
Осындай 
баспалдақтар 
Үштам, 
Кентібаба 
қойылымдарында  да  кездесті.  Кесененің  сыртқы  қабырғалары  кесілген 
тастардан  тұрғызылған.  Сыртқы  көрінісі  Түркістандағы  Қожа  Ахмет 
Иссауи  ескерткішіне  ұқсас.  Маңғыстау  мен  Үстірт  үстіндегі  тарыдай 
шашылып, бір-бірінен шалғай орналасқан киелі орындардағы тамдарды 
қайта  қалпына  келтіру  оңай  шаруа  емес.  Өлкенің  табиғаты,  жергілікті 
жердің материалдарын таңдап алу, судың тапшылығы, саздың құрамын 
анықтау, мұның бәрі төзімділік, шыдамдылықты, ғылыми ізденуді талап 
етеді.  
Сағанатамдар.  Қазақ  даласында  бой  көтерген  мемориалдық 
құрылыстардың ішін де сағанатамдар салыну, көркемделу жағынан өте 
ерекше.  Сағанатамдар-орта  ғасырдан  бастап  белгілі  болған  мәдени, 
тарихи имандылық ескерткіштері. Тек XIX-XX ғасырлардың бас кезінде 
салынған сағанатамдар өзіндік үлгісі жағынан екі түрге бөлінеді. Олар: 
тұтас  тұлғалы,  қабырғалары  оюлармен  нақышталған.  Мұндай 

270 
 
мемориалдық 
құрылыс 
ескерткіштерінің 
қалың 
елге 
белгілі 
Маңғыстаудағы  Нұрмағамбеттің  (Асанқожа  қорымында),  Үстірттегі 
Жәмира  бәйбішенің,  Уәлінің,  Жем  бойындағы  Қойлыбайдың 
сағанатамдары. Сағанатам құрылысындағы ерекшелік; шаршы жобамен 
тұрғызылуы,  төбесінің 
ашық  болуы,  алдыңғы  және  артқы 
қабырғаларының  көтеріңкі  қалануы,  4  бұрышында  бағана  тіреу 
пішінінде төрт құлақтың орнатылуы, және де сағанатамдардың көбісінің 
қабырғасы жалпақ ойынды қуыс жүйесімен бөлшектеп әшекейленген. 

жүктеу/скачать 2,81 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: