Өтемісова гүлмира Жеткергенқызы КӨнерген аталымдар
шошала деп аталған. Пішіні жағынан қарағанда шошала
жүктеу/скачать 2,71 Mb. Pdf көрінісі
|
жыр әдеби тил
- Бұл бет үшін навигация:
- Бастырма, күрке, шошаланы . Бірте- бірте пішімдеп, Тұрғызды адам қаланы [Н.К.ІIт] − деп жырлайды. Мұндағы «бастырма»
- «күрке», «шошала»
| шошала
деп аталған. Пішіні жағынан қарағанда шошала – шаршы етіп, дөңгелек не көп қырлы етіп тұрғызылған бір бөлмелі шошақ төбе үй. «Шошала» деп атауының өзі де «шошақ» деген сөзден шыққан [103, 197 б.]. Нұртуған «Шұбырынды Ақтабан» дастанында шұбырған қазақтардың тіршілігі жайында айта келіп: Баспана етті әуелі Бастырма, күрке, шошаланы . Бірте- бірте пішімдеп, Тұрғызды адам қаланы [Н.К.ІIт] − деп жырлайды. Мұндағы «бастырма», «күрке», «шошала» сөздерінің ортақ семасы ерте кездегі бір бөлмелі кішкене үй. Яғни бұл сөздер ақындарға дейін де, олар өмір сүрген тұста да әдеби тіл құрамында болған. Олардың көнеруі Кеңес дәуірі тұсынан басталған. Қорыта айтқанда, Н. Кенжеғұлұлы мен Е. Көлдейбекұлы шығармаларындағы көнерген аталымдар біріншіден ақын суреттеп отырған дәуірдің тұрмыс-тіршілігін дәл, нақты көрсеткен, екіншіден ақындар шығармалары тілінің лексика-семантикалық қабаттырын байытып отыр. 67 КӨНЕРГЕН АТАЛЫМДАРДЫҢ СӨЗЖАСАМДЫҚ ЖҮЙЕСІ Көнерген аталымдардың фонетика-семантикалық мәні Ендігі мәселе Сыр бойы ақын-жыраулары Нұртуған мен Ерімбет шығармаларының тіліндегі көнерген аталымдардың фонетикалық тұлғалануы жайында болмақ. Зерттеу, баяндау тәсілдеріне, сипатына қарай фонетиканың бір түрі тарихи фонетика. «Тарихи фонетика бір тілдің немесе туыстас тілдердің (қазақ, түрік, қырғыз т.б.) дыбыстық жайларын, заңдылықтарын диахрондық тұрғыдан зерттеп, ортақ белгілерін, өзгерістерін айқындайды» [104, 105 б.]. Қазақтың жалпы халықтық тіліне ертеректен енген араб-парсы сөздері қазақ фонетикасына сәйкестелініп, дыбыстық тұлғасы едәуір өзгеріп қалыптасқаны мәлім. Қазақ тіліне жат дыбыстарды қалдырып кету немесе өзге дыбыспен ауыстыру сияқты жүйелі заңдылықтардың бар екенін Л. Рүстемов дұрыс көрсеткен [105]. Жалпы халықтық сөйлеу нормасында шығыс сөздері осылайша «қазақыланып» өзгерген вариантта қалыптасқандықтан, халықтық қорды пайдаланған қазақ ауыз әдебиеті мен ақындары, негізінен, ол өзгерген түрлерін қолданған. Мысалы, ақындар шығармаларында кездесетін арам, адал, пейіш, пенде, ақыл, азап т.б. сөздерін жатқызуға болады. Әрине бұл заңдылықтар бойынша да барлық жерде түгел бір ғана вариантта қалыптаспағаны тағы түсінікті. Қазақстанның әр өлкесіне тән фонетикалық ерекшелік шығыс сөздерінің жергілікті жерде дыбысталу түріне тікелей әсерін тигізгені байқалады. Ғалым Б. Сағындықұлының «Қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері» еңбегінде: «Түркі тілдерінде, оның ішінде қазақ тілінің сөздік құрамында лексикалық мағынасы бірдей бола тұрса да, түбірлері бірде тіл алды, бірде тіл арты, бірде ашық, бірде қысаң дауыстылармен айтылатын сөздер де бар. Және олар әр түрлі сәйкестік түзеді. б~у: дабыс – дауыс, дардай – дырдай, дарылда – дырылда; а~е: қауақ – кеуек; а~о: жаңқа~жоңқа т.б.» [106, 117 б.], – деп түсіндіреді. Осылайша қолдану ақындар шығармаларының лексикасында да орын алады. Мысалы, Осындай жүктеу/скачать 2,71 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|