Абжалан екі түбірден құралған біріккен сөз. Бірінші компоненті
ап – у, сиқыр, тылсым, екінші сыңары жағымсыз кейіпті бейнелеуде қолданылатын
жылан .
Бір қыз кетіп барады... Алтынды қамшы қолға алып,
Абжыландай толғанып,
Бұралып кетіп барады, Жын соққандай теңселіп
(«Қыз Жібек»). Алтыннан
кемер байланып,
Абжыландай толғанып, Қызыл найза қолға алып, Шұбарға
қарғып мінеді
(Алпамыс). Қаншама жыл болды, балғын өскен тарам-тарам
бұтақтарыңды
абжылан сорып құртты
(Ғ. Сланов). Бұл сөз қазақ тілінде
апжылан, әпжылан түрінде де кездеседі. «Омбыны алдық» деген хабар келген
соң, төңкеріс дұшпандары
апжыланша ысқырып шықты
(С. Сейфуллин). Абыз −
1) қорғаушы, күтуші, сақтаушы (кітаптарды), жадында жатқа сақтаушы; 2) құранды жатқа білетін адам (Шаман дініндегі халықтың молда, сопы, бақсы сияқты адамдарына берген аты); 3) көп ән мен өлеңді жатқа білетін адам. Абыз якут тілінде
абыс, ал мағына жағынан бір-
біріне өте жақын ортақ (ап) түбірлі сөздер. Мұндағы
абыс, ап сөзінің мағынасы:
сиқыр, сиқырлық, тылсым, көз байлағыштық, еліктірушілік
(Пекарский Э. К. Іт.,122). Моңғол мен қырғыздың көне жазу ескерткіштерінде бұл сөз
аңды алдау жолымен ұстау, тор құру дегенді білдіреді
(Малов С. Е. Пам. Др. Тюрк. Письм. Мон. и Кир., М–Л., 1954, 89). Бұл фактілер абыз сөзінің алғашқы түбірі
ап болғандығын дәлелдейді,
-ыз, -із зат есім тудыратын көне жұрнақ.
Ап түбіріне
-ыз жұрнағы қосылғанда кейінгі ықпалдың әсерінен (дауысты ы)
п- ның
б- ға айналып кетуі түркі тіліне, соның ішінде қазақ тіліне тән құбылыс. Ертеде
есімге жалғанып, жаңа есім тудыратын
-ыз, -із жұрнағының болғанына
124
ешқандай күмән жоқ. Бұл пікірлерді қазақ тіліндегі
жауыз сөзі толық дәлелдей
алады.
Жау сөзіне
-ыз жұрнағы жалғану арқылы
жауыз ұғымының жасалғаны
белгілі. «Бисмилла», «Әуелі Алла!» сөз бастаймыз, Зейіліңмен хикаяны
тыңдасаңыз, Ілгергі ақ Расулінің заманында, Сахаба түгел еді шаһарияр,
