Оқу құралы I бөлім Қостанай, 2016 2

 
 
63 
 
1 тірек кесте. Ортағасырдағы  идеализм  мен  материализм 
 
 
 
Идеалистік тенденция
 
Материалистік  тенденция
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Жалпы 
ұғымдардың 
  (универсалилер) 
табиғаты 
 
Шынайы білім 
 
Реализм: жалпы  ұғым 
шынайы  және санадан 
тәуелсіз өмір сүреді
. 
 
Номинализм: ұғым-заттардың 
аты ғана, шын өмірде заттар 
ғана өмір сүреді. 
 
 
 
оо  
 
 
 
 
Дунс Скотт (≈1265-
1308жж
) 
 
 
 
Дінде,діни уағызда 
Діни уағыздан тыс,болуы 
мүмкін 
Дунс Скотт (1265-1308.ж) 
Уильям Оккам (1300-1350жж)
 

 
 
64 
 
          2 тірек кесте. Номинализм, реализм, концептуализм 
 
 
 
 
 
 
 
 
Универсалиялар туралы тартыс – қайда және қалай жалпылық өмір сүреді, деген 
сұраққа әкеледі 
Шеткері реализм – 
универсалиялар шынайы және 
адам санасынан тыс өмір сүреді 
– Гильом (Шамподан XII ғ.) 
Шеткері номинализм – жалпының ешкандай 
болмыстық мағынасы жоқ; тек жеке заттар ғана 
шынай объективгі өмір сүреді. Жалпы – тек 
сөздер немесе атаулар ғана – Росцелин (XI
 
ғ.) 
Компьениден (1050-1210)
 
Орынды номинализм – концептуализм; жеке 
заттарда қандай да бір жалпылық бар соның 
негізінде сөзбен берілген ұғым (концепт) 
пайда болады – Абеляр (1079-1142); Жаңа 
дәуірде - Локк 
Шеткері реализмнің өзегі –
заттардан тыс тұратын, ерекше 
идеалдық әлемді құрайтын, 
Платонның идеялар туралы 
ілімі 
Номинализм XIY ғ. (Оккам, Никола Орем, 
Буридан, Иоанн Дунс Скот) – шынайы 
табиғатты зерттеуде эмпирикалық бағытқа 
бетбұрыс 
Орынды реализм – 
универсалиялар шынайы, бірақ 
жеке заттармен бірге өмір 
сүреді 
Ф.Аквинский реализмі (XIII ғ. 
1225-1274): универсалиялар 
үш түрлі өмір сүреді: 
1. «Заттарға дейін» құдай 
ойында-оның «идеясы», 
мәңгілік бейнесі ретінде. 
2. «Заттар ішінде» олардың 
мәні ретінде. 
3. «Заттардан кейін» адам 
ақыл-есінде ұғымдар, дерексіз 
(абстракция) нәтиже ретінде 
Номинализм – заттарды жарату барысындағы 
құдай еркінің ақыл-естен басымдылығы. 
Идеялар заттардан кейін ақыл-есте пайда 
болады 

 
 
65 
 
3 тірек кесте. Неоплатонизм 
 
 
1 сатыда – Бір Игілік арнадан шығып эманациялайды (ағып, тасады) да; 
2 сатыда – Ақыл (нус) – дүниеге таза болмыс келіп, ол да ақыл шеңберінен 
шығып 
3 сатыда – Жан-дүниені (псюхе) тудырады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                                                                     
Жан (псюхе) 
 
 
 
 
Плотиннің – дүние жүзілік ақыл-ойы—Платонның «идеялар әлеміне» тең, ұқсас 
келеді. 
Жан – бүкіл тіршілікті дүниеге әкеледі. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Бір Игілік
 
Ақыл (нус) 
 
 
 
 
 
                  Бір игілік 

 
 
66 
 
4 тірек кесте. Орта  ғасыр  Еуропиялық   философия 
                                                                                                                       
 
 
                                                                                                                   
                                                                                                  
Негізгі ерекшеліктері: 
           
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
-теоцентризм; 
-креационизм; 
-теодицвя; 
-эсхатология; 
-провиденциализм; 
-сенім ақылдан жоғары: 
3-кезең 
Негізгі тезисі – сенім ақылдан 
жоғары 
Негізгі сұрағы – жалыпының     
жалқыға қатынасы 
Концептуализм (ұғым)-
ақыл-оймен қорытылған 
заттардың жалпы 
қасиеттерін бейнелейді 
 
Номинализм (затты аты)                               
'' универсалиялар'' жалпы 
ұғымдардың болмыстық 
мағынасын мойындамайды, 
олар тек қана ой-өрісте,  
адамнан  тәуелсіз шынайы 
өмір сүремейді. Ол жалпы атау 
ғана. 
 
    
 
Реализм (шынайы зат)     
''универсалиялар'' (жалпы 
атау)- адам ойынан тәуелсіз 
шынайы өмір сүреді. 
Құлдырау кезеңі (XIV-XV ғ) 
У.Оккам, Ж.Буридан 
 Кемелденген   схоластика 
(XIII ғ) 
Ф.Аквинский, Д.Скотт 
 
Балауса схоластика (IX-XII ғ.ғ.) 
-ақыл-ойға діни сенімнің 
үстемдігін жүргізу 
П.Абеляр,А.Августин 
 
Схоластика 
(IX-XVғ.ғ) 
Басты сұрақғы – білімнің сенімге 
қатынасы 

 
 
67 
 
Орта ғасырлық арабтық - мұсылмандық  философия.
 
 
1.
 
Аль-Кинди – араб философиясын бастаушы ұлы тұлға. 
2.
 
Әл-Фарабидiң онтологиялық 

болмыстық

 ілімі. Аль-Фарабидің әлеуметтік-
саяси, этикалық көзқарастары. 
3.
 
Ибн-Сина және Ибн-Рошд философиясы  
4.
 
Ибн-Халдунның мемлекеттің пайда болуы мен өмір сүруі жөніндегі ілімі  
 
Дүниежүзілік философия тарихында Шығыстағы Көне Қытай, Үнді, Парсы 
т.с.с.  елдеріндегі  пайда  болған  философиялық  көзқарастардан  тыс  Орта 
ғасырларда  дүниеге  келіп  өзінің  ерекше  болмысымен  тарихта  танылған  Орта 
Азия мен Араб елдеріндегі ұлы философиялық ой-пікірлерді айтуға болады. 
Көне заманның аяғында құл иеленушілікке негізделген   қоғам сарқылып, 
Орта  ғасырларда  “тарихи  белсендік”  Шығыс  халықтарының  үлесіне  тиеді. 
Оның негізгі себебі 

  тайпалық-рулық, соғыс демократиясының  негізінде өмір 
сүріп  жатқан,  көпқұдайлыққа  табынған  Араб  тайпаларының  басын  біріктіру 
қажеттігі  еді.  Осы  қажеттіктің  негізінде  Ислам  дүниеге  келіп,  сол  діннің 
негізінде  Арабтар  империясы  дүниеге  келеді.  Ол,  Индтан,  Антарктикалық 
мұхитқа шейін созылған мемлекет болды. 
Көшпенді  Араб  тайпаларының  бастарының  бірігуі  олардың  арасындағы 
қақтығыстарды  тоқтатып,  жаулап  алынған  Батыс  пен  Шығыс,  Орта  Азиядағы 
халықтардың  мәдениетімен  танысуға,  бейбіт  жағдайда  өндіргіш  күштердің 
дамуына, сауда-саттық пен теңіз арқылы байланыстырдың өсуіне әкелді. 
Араб  империясы  Батыста  Испанияға  шейін  жетіп,  өзінің  мәдениетін, 
дінін,  философиясын  жаңа  елдерге  таратты.  Мысалы,  бүгінгі  таңда 
дүниежүзілік  сөздікке  кірген  “арсенал”,  “адмирал”,  “тариф”,  “авария”, 
“медицина”, “алгебра”, т.с.с. сөздер-араб сөздіктерінен шыққан. 
Аз  уақыттың  ішінде  арабтар  мемлекетті  басқару,  соғыс  жүргізу, 
мәдениетті  дамыту  салаларында  үлкен  жетістіктерге  жетті.  Оның  бәрі  басқа 
халықтардың мәдениетіндегі жетістіктерді өз дүниетанымен ұштастыру арқылы 
келсе керек. 
Дүниежүзілік  мәдениетке  қосқан  арабтардың  үлесі  көп.  Соның  ішінде 
философияға  келетін  болсақ,  олардың  өшпес    еңбегі-  Антикалық  дәуірінде 
пайда  болған  философиялық  ілімдердің  бәрін  ұқыпты  зерттеп,  өз  тіліне 
аударып, оны әрі қарай дамытуы. 
Бұл  үлкен  “аудармашылық  қозғалыс”  ретінде  тарихта  қалды.  Эвклидтің 
еңбектері 
мен  Плотомейдің 
“Альмагестінен”  бастап,  Платон 
мен 
Аристотельдың  шығармаларының  бәріне  дейін  араб  ғалымдары  өз  тіліне 
аударып  халықтың  рухани  өмірінің  ажырамас  бөлігіне  айналдырды.  Бұл 
қозғалыс VII ғасырдың аяғынан бастап ХI ғасырға дейін созылды. 
Ал  арабтардың  өздерінің  ғылымға  қосқан  үлесіне  келер  болсақ,  Абу-
Миамардың  “Зидж  Абу-Миамар”  деген  еңбегі  сол  кездегі  астрономиялық 
ілімнің биік шыңы болды. Аль-Батанидің жасаған астрономиялық таблицалары 
латын тіліне аударылып Европалық астрономиялық оқұлығына айналды. Синус 
пен косинустарды астрономиялық есептеулерге алғаш енгізгенде сол кісі. Ибн-

 
 
68 
 
Юнус  уақытты  өлшейтін  маятник  ойлап  шығарды.  Джабир  Ибн-Афьян 
алғашқы обсерваторияның негізін қалаған адам, ал Абу-Муса Джабирді “химия 
ғылымның әкесі” деп атайды. Закария Разидің “Барлығын қамтитын кітабы” да 
латын тіліне аударылды, ол заманының ең ұлы дәрігерлерінің бірі болған. 
Арабтардың философия саласына енгізген еңбектері-ерекше әңгіме. Оны 
осы тарауда талдайтын боламыз. 
ХI – ХII  ғасырларда арабтардың барлық игерген мәдениет құндылықтары 
Батыс Европа халықтарының тілдеріне аударыла бастайды. 
Араб  мәдениеті,  әрине,  Орта  Азия  халықтарының  тағдырына,  мәдени 
дамуына  өзінің  зор  әсерін  тигізді.  Негізгі  нәтижелердің  бірі-Орта  Азия 
халықтарының  бірқұдайлыққа  көшіп  Ислам  дінін  қабылдауы  болды.  М.Вебер 
уақытында  айтқандай,  ислам  көшіп-қонған  жауынгер  халықтарының  діні. 
Біздің жартылай жерде отырған, жартылай көшпелі өмір салтын ұстаған қазақ 
халқының  дүние  сезіміне  бұл  дін  сай  келіп,  оның  бергі  тарихы  осы  дінінің 
аясында өмір сүріп және бүгінгі таңға дейін дамып келеді. 
   Аль-Кинди    болмыс  мәселелеріне  тоқталған  кезде  екі  субстанция  жөнінде 
айтады.  Бірінші  субстанция-ол  сезімдік  заттар,  оларды  сан  мен  сапалық 
жақтарын зерттеу арқылы білуге болады. Субстанцияның сандық жақтарын сан 
жөніндегі ғылым зерттейді; екінші ғылым-сапалық үйлесімдіктерді, заттардың 
мөлшерлік қатынастарын салыстырады. 
Адам  дүниетанымының  екі  түрі  бар.  Біріншісі  бізге  жақын  бірақ  мән-
мағынадан  алыста.  Ол  –  сезімдік  тану.  Ол  үне  бойы  өзгерісте,  тұрақты  емес, 
уақытша ғана өмір сүретін заттарды танумен байланысты. Осы өзгеріп жатқан 
дүниедегі  заттардың  бітімі  қабылданады  да  оны  адам  есіне,  ақыл-ойына 
жеткізеді. 
Екінші  таным  түрі  мән-мағынаға  жақын  болғанымен  бізден  алыс  –  ол 
ақыл-ой танымы. 
Жеке материалдық заттар сезімдік қабылдауда ғана болады. Қос тұрақты 
мен  текті  алатын болсақ, оларды  түйсіктер  арқылы  қабылдай  алмаймыз,  бірақ 
оларды  ақыл-ойдың  елегінен  өткізе  алуға  болады.    Қорыта  келе,    Аль-Кинди 
адамның  дүниетану  мүмкіншілігін  мойындап,  жағалай  ортаны  зерттеп 
ғылымды дамытуға шақырады. 
Аль-Фарабидің    философиялық  еңбектері  көп.  Солардың  ішінен 
“Ғылымдарды  іріктеу  жөнінде”,  “Игі  қаланың  тұрғандарының  көзқарасы 
жөнінде”,  “Азаматтық  саясат”,  “Мемлекет  қайраткерінің  нақыл  сөздері”, 
“Бақытқа жету жөнінде” деген еңбектерін атап өтуге болады.            
 
Онтологиялық 

болмыстық

 ілімі 
 
Аль-Фараби    онтологиялық  ілімінің  негізінде  неоплатонизмнің 
“эманация” 

тасу,  ағу

  ұғымы  жатыр.  Бұл  ағымның  негізін  қалаушы  Плотин 
Дүниежүзілік Бірмен материялық өмірдің екі ортасында Дүниежүзілік ақыл-ой 

nous

  және  Дүниежүзілік  жан 

psychі

  бар  деп  есептесе,  Аль-Фараби  бұл 
көзқарасты анағұрлым күрделейді. 

 
 
69 
 
Өзінің  “Iзгі  қала  жөніндегі”  еңбегінде  Аль-Фараби  дүниені  тудырған 
“Бірінші Барлық” дейді. Ол бүкіл барлықтың өмір сүруінің алғашқы себебі, ол 
кемеліне келген, ешқандай мінсіз

 одан басқалардың бәрінің де ең болмаса бір 
ия бірнеше кемшіліктері, міндері болады. 
Бірінші барлық материя емес. Сондықтан ойшыл оған “белсенді ақыл-ой” 

активті интелект

 деген ат қояды. 
Бірінші  Барлықтан  бүкіл  Болмыс  пайда  болады.  Өйткені  ол  өз-өзіне 
сыймай тасып ағады 

эманациялайды

. 
“Ай астындағы Болмыс”, яғни біз өмір сүріп жатқан Дүние. Сонымен, ол 
бірінші  “Бірінші  Барлықтың”  тудырған  Болмысы  болып  шықты.  Бұл 
болмыстың  ерекшелігі-ол  көптік  әлемі,  оның  негізінде  төрт  табиғи  нәрсе 
жатыр-ол  жер,  от,  су,  ауа.  Олардың  әр-түрлі  қосындылары  жер  бетіндегі 
заттарды  тудырады.  Тіршілік  әлеміне  келер  болсақ,  Аль-Фараби  оны  үшке 
бөледі - өсімдіктер, ақыл-ойы жоқ жануарлар, ақылды жануар 

адам

. 
 
Аль-Фарабидің әлеуметтік-саяси, этикалық көзқарастары 
 
Жоғарыдағы  көрсетілгендей,  дүние  Алғашқы  Барлықтан  саты    -саты 
болып  төмендеп  өмір  сүретін  болса,  онда  қоғам  өмірі  де  соған  ұқсас.  Тек 
мұндағы “Бірінші Барлық” – ол Халиф имам. 
Қоғамның қажеттігін Аль-Фараби адамның жалғыз өзі өзіне керектерінің 
бәрін  жасай  алмайтындығынан,  екінші  жағынан,  басқарларсыз  өзін  жетілдіре 
алмайтындығынан  шығарады.  Сондықтан,  адамдар  бірігіп,  өзара  бір-біріне 
көмектесіп, қажетті заттармен бөлісіп өмір сүрген. 
Қоғамды Аль-Фараби толық және толық емес қылып екіге бөледі. 
Бүкіл  жер  бетіндегі,  қоғамдық  дәрежеде  ұйымдасқан  адамзат-ол  белгілі 
халықтың  өмірі,  кіші  –  ол  белгілі  бір  жерде  орналасқан  кешен-қала,  ауыл  – 
сондағы тұратын адамдар. 
Ал  толық  емес  қоғамға  келер  болсақ,  ол  белгілі  бір  ауылда,  ия  болмаса 
қаланың  бір  көшесінде  тұратын  адамдар.  Олар  өз-өздеріне  жеткіліксіз-
сондықтан, оларды ол толық емес деп атайды. 
Ойшыл  ондай  адамның  12  қасиеті  болу  керек  дейді.  Сонында  олардың 
бәрін  6  тұлғалық  қасиеттерге  әкеліп  тірейді.  (дана,  білім,  тапқыр,  көреген, 
қайраткер, батыр) 
 
Ибн-Сина мен Ибн Рошд 
 
Келесі  Шығыс  философияның  ұлы  тұлғасы  -  Ибн-Рошд  (1126-1198жж.). 
Латынша  аты  -  Аверроэс.  Өмірге  Испаниядағы  Кордова  қаласында  Дүниеге 
келеді.  Жас  кезінде  Мұсылман  құқын,  араб  әдебиеті  мен  поэзиясын,  соңынан 
дәрігерлік  ғылымды,  математика  мен  физиканы  оқиды.  Содан  кейін 
философиямен айналыса бастайды.  
 Ибн-Рошд  көп  жылдар  Севилья  мен  Кордовада  қадилық  (соттың)  қызмет 
атқарады.  Өмірінің  кейбір  кезеңдерінде  өзінің  көзқарастарына  бола  діни 

 
 
70 
 
қуғындауға 
ұшырайды.  Ибн-Рошд  ғылыми 
еңбектерінің  көпшілігін 
Аристотельдің  еңбектеріне  түсініктемелер  жасауға  арнайды.  Еуропа 
философиясында “Ұлы Комментатор

 (түсініктемеші) деген атаққа ие болған.  
Негізгі  еңбектері  “Терістеуді  теріске  шығару

,  “Аспандағы  денелердің 
қозғалысы  жөнінде

,  “Алғашқы  қозғаушы  жөнінде

,  “Жан-дүние  ғылымы 
жөнінде

 т.с.с. Соңынан оған Данте “Білетіндердің мұғалімі

 деген ат береді.  
Өзінің философиядағы көзқарастарында Ибн-Рошд Дүниенің мәңгілігі мен 
шексіздігі  жөнінде  айтады.  әрине,  ол  -  өз  заманының  туындысы  болды, 
сондықтан  ол  Құдайды  мойындады.  Құдай-  шындықтың  мәңгілік  қайнар  көзі 
болса,  материя  -  Дүниенің  мүмкіндігінің  мәңгілік  қайнар  көзі,  өйткені,  “егер 
Жаратушы  мәңгілік  болса,  онда  жаратылған  Дүние  де  -  мәңгілік

.  Құдай  - 
қажетті барлық, ол Дүниенің мүмкіндігі - материяға бітім беріп, оны шындыққа 
айналдырады. Дүниедегі ешнәрсе пайда болып, я құрымайды, ол өзгеру арқылы 
басқа  затқа  айналады.  Материя  заттың  ішкі  мүмкіндігін  құраса,  бітім  (форма) 
оның сыртқы іске асуына, өмірге келуіне әкеледі.  
 Ибн-Рошд  Аристотельдің  философияның  негізгі  қағидасының  бірі 
“материя ешқашан бітімсіз, ал бітім материясыз өмір сүре алмайды

 деген ойын 
толығынан  қолдап,  оны  әрі  қарай  тереңдетеді.  Егер  материя  мен  бітімді  біз 
ажырата  алмасақ,  онда  мүмкіндік  пен  шындық  та  -  бірегей,  олардың 
айырмашылығы салыстырмалы ғана. Дүние мәңгілік болғаннан кейін қайсыбір 
мүмкіндік ертелі-кеш шындыққа айналуға тиіс.  
 Ибн-Рошдтың таным ілімінде ақыл-ой негізгі орын алады. Әрине, Құранда 
да  Дүние  жөніндегі  белгілі  қағидалар  берілген.  Бірақ,  олар  қалың  бұқараға 
бағышталғаннан  кейін,  соларға  түсінікті  болуы  үшін  тұрпайы  түрде 
көрсетілген.  
Ал  философияны  алатын  болсақ,  ол  ақыл-ойы  терең,  білімді  адамдардың 
айналысатын нәрсесі. Бұл пәннің негізінде зерделі дәлелдемелер жатыр.    
Философия  мен  дін  адамды  ақиқатқа  жетуге  үйретеді.  Онда  олардың 
алдына  қойған  мақсаттары  -  бір.  Бірақ,  кейбір  мәселелер  бойынша 
қайшылықтар пайда болуы мүмкін. Олай болған жағдайда діннің қағидаларын 
философиялық  ой-елегінен  өткізуіміз  керек,  өйткені  ақиқат  біреу  және  ол 
зерделі.  
Өзінің  таным  ілімінде  Ибн-Рошд  бүкіл  адамзатты  құрайтын  жеке 
адамдардың  ақыл-ойының  бірегейлігін,  потенциалдық  интеллект  құрайтынын 
айтады. Расында да, адамдар шектелген, Дүниеге уақытша келген пенде ретінде 
универсалияларды,  потенциалдық  ақыл-ой  болмаса  жасай  алмас  еді.  Жеке 
адамның танымдық мүмкіндіктері шындыққа айналуы үшін оған Дүниежүзілік 
белсенді  ақыл-ой  (Құдай)  түрткі  болуы  керек.  Ол  потенциалды  ақыл  ойға 
тікелей емес, оның сезіміне, қиялы мен елестетуге әсерін тигізіп, мән-мағнаның 
ашылуына, оның шындыққа айналуына әкеледі. Сол сәтте жеке адамның ашқан 
ғылымдағы  жаңалығы  адамзаттың  потенциалдық  интеллектінің  ажырамас 
бөлігіне  айналуына,  оның  бірте-бірте  Құдайдың  белсенді  актуальды 
интеллектіне жақындап, соңында қосылуына жеткізеді.  
Сонымен,  Ибн-Рошдтың  потенциалдық  интеллекті  -  ол  қазіргі 

 
 
71 
 
философиядағы қоғамдық сана деген ұғымға жақын. 
Ойшыл 

адам  -  өтпелі  пенде,  оның  денесімен  бірге  жан  дүниесі  де 
келмеске кетеді

- дейді. Бірақ, адамзаттың потенциалдық интеллекті - мәңгілік, 
ол  Құдайдың  ақыл-ойымен  қосылуға  тырысады,  ал  ол  орындалған  кезде 
Дүниежүзілік адамзат тарихы сонымен аяқталады,- деген көзқараста болған. 
 Бұл  тұжырымнан  екі    қорытынды  шығуы  мүмкін.  Жеке  адам  мәңгілік 
болмаса да, адамзаттың рухы потенциалдық интеллект ретінде өмір сүргеннен 
кейін адам мистикалық-аскетикалық өмір салтын ұстауы керек. 
Екінші  қорытынды  оған  қарсы  -  егер  адамның  өмірі  біреу-ақ  болса,  онда 
неше түрлі қызықтардан ләззат алып, осы Дүниеде бақытқа жетіп, ойнап-күлу 
керек. 
 
Ибн-Халдун 
(1332-1406жж.) 

 
Шығыс 
философиясының 
жұлдыздарының бірі, сонымен қатар – тарихшы, мемлекет қайраткері. 
Енді  Ибн-Халдунның  философиялық  көзқарасына  келер  болсақ  ”Дүние-
ретке  келтірілген,  жетілген,  бір-бірімен  үйлесімге  келген  заттардан  тұрады. 
Барлық заттардың негізінде алғашқы 4 элемент жатыр (су, от, ауа, жер). Олар 
әртүрлі  бөлшектік  өлшемде  бір-бірімен  қосылғаныменен,  біреуі  басым  болуы 
қажет 

 әйтпесе зат өмір сүре алмайды.  Заттың өмір сүруінде шешуші орынды 
”туа біткен жылу” алады, ал оның қайнар көзі 

 отта. 
Ибн-Халдун  қоғамдағы  дамудың  негізгі  екі  сатысын  көрсетеді.  Оны  ол 
екі  ұғым  арқылы  береді:  бірінші  сатысы  –  Бидави,  екіншісі  –  Хидари.  Бұл 
сөздердің этимологиясын 

алғашқы берілген мағынасын

 қарасақ, онда Бидави 
көшіп-қону, ауылдық, алғашқы деген мағналарды береді. Ал Хидари болса, ол 
қалалық, астаналық  деген мағынасын береді. 
Егер  бидави  сатысында  адамдар  мал  бағу  мен  егін  егумен  айналысса. 
Хидари сатысында оларға қолөнерлік, сауда, ғылым мен өнер ұсынылады. 
Алғашқы  бидави  сатысынан  Хидари 

цивилизациялық

  сатысына  өтудің 
негізгі  себебі  өндіріс  дамып  қажеттіктен  артық  заттардың  пайда  болуы. 
Сонымен қатар, молшылық ой еңбегінің кәсіби түрін тудырады ғылым тез дами 
бастайды, кітаптар шығарыла бастайды т.с.с. 
 
Ибн-Халдунның мемлекеттің пайда болуы мен өмір сүруі жөніндегі 
ілімі 
Ибн-Халдун бойынша, әр мемлекеттің өзінің өмір сүру ғасыры бар. Оның 
ұзақтығы  орташа  алғанда  3  ұрпақтың  өмірінің  ұзақтығына  тең. 

Кеңес 
мемлекетінің  пайда  болып  күйреуін  алайық,  ол  үш  ұрпақтың  шеңберінде 
болды. С.М.

 Бірінші буын сол мемлекеттің негізін қалап, өздерінен гөрі жалпы 
мемлекеттік  мәселелерді  шешуге  тырысады.  Екінші  буын  жаңа  пайда  болып 
берілген мемлекеттің жинаған байлығын пайдаланып рахатқа батуға тырысады. 
Төртінші буын сол мемлекетті әлсіретіп оның титығына дейін жеткізеді. 
Сонымен, мемлекет пен цивилизацияның дүниеге келуінің негізгі себебі-
бір.  Ол  өндірістік  дамудың  негізіндегі  байлықтың,  артықшылықтың  пайда 
болуы. 

 
 
72 
 
Қайсыбір  мемлекет  пен  цивилизацияның  әлсіреп  құруының  алғы  шарты 
ел  басқарған  адамдардың  аса  қымбат  заттарға  ие  болуға  ұмтылуы,  өмірден 
барынша ләззат алуға тырысуы өйткені, ол қымбатшылықты туғызып, салықты 
өзіріп  экономиканы  күйретеді.  Мемлекеттің  соңғы  сатыларында  мораль 
саласында  азғындаушылық  ашық  көрінеді.  Адамдар  бұзылады,  бірін-бірі 
алдайды, бір-біріне жау сияқты қарайды, қулық-сұмдық кең етек алады. Соның 
бәрі- тек байлыққа жетуі үшін жасалады, 

 дейді Ибн-Халдун. 
“Егер  адамдар  үйлерінің  алдына  жеміс  ағашын  отырғызбай  Кипарис 
отырғызса, онда ол болашақ күйреудің нышаны. Өйткені Кипаристің жемісі де, 
жақсы исі де жоқ, оның тек әсем түрі ғана бар деп ой салады Ибн-Халдун. 
 

жүктеу/скачать 2,04 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: