Оқу құралы Қостанай 2016
жүктеу/скачать 368,75 Kb.
|
Суюндикова Ж.Т. Адам экологиясының негіздері
- Бұл бет үшін навигация:
- 4-тарау ҚОРШАҒАН ОРТАҒА АДАМНЫҢ БЕЙІМДЕЛУІ
| Бақылау сұрақтары
Антропоэкожүйе қандай бөліктерден тұрады? Антропоэкожүйенің дамуы мен өзгеруіне уақыттың рөлі. Демографиялық мінез-құлықты сипаттайтын процестер. Адамның қоршаған табиғатпен өзара әрекеттесу нәтижесінде қандай мәселелер туындайды? Антропоэкожүйенің кеңістіктегі шекараларының өзгеруі қалай әсер етеді? 4-тарау ҚОРШАҒАН ОРТАҒА АДАМНЫҢ БЕЙІМДЕЛУІ Н.Ф. Реймерстің анықтамалық сөздігі бойынша бейімдеу үш медициналық бағыты бар (биологиялық, медициналық және экологиялық қоршаған ортаны қорғау): 1) эволюциялық организмдердің қоршаған ортаға бейімделуі, олардың сыртқы және ішкі ерекшеліктерін талдау; 2) кез келген органның бейімделуі немесе организмнің функциялары (соның ішінде адамның) өзгерту жағдайлары; 3) кез келген тірі жүйенің жиынтық реакциялары (организм, қоғам, экологиялық бірлестік) қоршаған орта жағдайындағы ұлттық тұрақтылық жүйесі. Мысалы, бейімделушілікті жоғалту бейімсіздік деп аталады. Ғылымда қалыптасқан адаптация ұғымы - бейімделу шарттарын оңалту деп аталады. Адамның дене қабілеттері қоршаған ортаға бейімделу еді. «Қоршаған орта жүйесі және адамның өзара қарым-қатынасын түсіну үшін - қоршаған ортаның механизмдерінің бірлігі туралы және экологиялық мүмкіндіктері, қоршаған ортаның қолайсыз әсерінен бұзушылықтар және жергілікті факторлар туралы түсінік болуы керек. Организмнің тұрақтылығын сақтап қалу қабілеті ұзақ уақыт бойы құпия болып келеді. Бірінші, бұл мәселе дамуына үлкен үлес қосқан Француз ғалымы Клод Бернар. Ол былай деп есептеген: «бұл өмірді, тек қана дәстүрлі химиялық және физикалық-химиялық процестер негізінде түсіндіруге болмайды». Қоршаған ортамен тірі ағзаның тығыз қарым-қатынасына бейімделуі туралы түрлі пікірлерді француз ғалымы К.О.Бернар білдірді.Тіпті қоршаған ортаның күрт өзгерістері адамзаттың тіршілігі тоқтар емес. К.Бернар бірінші ішкі ортамен байланысты адам жасушалары және қоршаған орта мүлде өзгермейді деп түсіндірді. Тірі ағзаның екі ортасы бар: сыртқы, ол өмір сүретін ортасы және ішкі орта - олар тіндік элементтерде өмір сүруі. Ішкі орта қанды қамтиды, соның ішінде тіндердің сұйықтығы, лимфа. К.Бернарге тиесілі афоризмі: «ішкі ортаның тұрақтылық шарттары: еркін және тәуелсіз өмір». Егер Клод Бернар кең биологиялық көлемді мағынасын берген болса мәселен, американдық ғалым Уолтер Кэннон (43) организмнің ішкі ортасын тұрақтылығы туралы айтқан. Физиология тұрғысынан У.Кэннон гомеостаз тұжырымдамасын ойлап тапты. (Gr Homoios - ұқсас, тең және – stasis органның ішкі ортасы). Ол бірінші салыстырмалы күрделі тірі ағза, сондай-ақ ұсынылған айналасындағы сілтемелер бар көптеген жабық жүйе - орта. Бұл байланыстар мүшелер арқылы жүзеге асырылады. Тері және шырышты рецепторлары, ас қорыту жолдарының, жүйке-бұлшықет және өзге де органдар. Әрекет факторлары қоршаған ортаны қорғау арқылы беріледі физиологиялық жүйелерді тиісті белгілі бір шектерде еңбекпен, оның функциясын өзгертпейді. Мысалы, келесі қандағы қант деңгейін төмендету арқылы гомеостатикалық механизмі, ол бауыр жұмыс істейді анықтау үшін қандағы қант деңгейін арттыруға болады. Қазірдің өзінде инсулин асқазан гормондар арқылы протеин гликоген ақ уыз және май тінінің глюкоза мен инсулин ықпалымен өнімдерін арттырады. Адам геномын «үнсіз» гендер бөлігі үлкен құрамында деп болжайды. Неге осы гендер жұмыс істеп тұрған жоқ? Бұл мәселеге зерттеушілер әр түрлі жауап береді. Бірнұсқасы бұл гендердің стресстік жағдайларда, яғни денеге қосымша күштер қажет болған жағдайда көмектеседі деп болжайды. Ағза бауырдың 3/4 бөлігін және толықтай көкбауырдың жойылуына шыдайды. Әрбір бүйректің 2/3 бөлігінің жойылуы бүйректің функцияларына қатты зақым келтірмейді. Белгілі жайт, бүйрекүстінің 1/10 бөлігі өмір сүруге әбден жарамды. Тірі ағзаның беріктік қорына әртүрлі жолдармен жетуге болады: ағзаның резервтік мүмкіндіктер, ағзаның басқа жүйелерінің іске қосу, жасуша құрылымын өзгерту (гипертрофия, регененрация) және т.б. арқылы. Эволюция арқасында энергия мен қор тиімді әрі үнемді пайдалана басталды. Органдардың жұптық принципі, функциялардың қайталану принципі, бауырдың детоксикалық функциясы, жүйелі және өзін-өзі реттеу ағзаның қоршаған орта факторларына бейімделуінің ең алғашқы сатылары. Бірақ кез-келген қорғаныш және бейімделгіш ұйым-салыстырмалы тұжырымдама, осылай атқарушы фактор ағзаның бейімделгіш мүмкіндіктерінен көбірек сұрауы да мүмкін. Адамның бейімделгіш мүмкіндіктері қоршаған орта факторларының әсерлеріне сәйкессіздігінен сандық мінез көрсетуі мүмкін. Себебі ағзаның ішінде әлі қорғауыш - бейімделгіш механизмдер орнатылмаған. Бұндай сәйкессіздік ұзақ уақыт ағзаның қолайсыз ритмде өмір сүруіне әкеп соқтырады. Ағзаның қоршаған ортаға индивидуальдық сезімталдығына жеке көңіл бөлуі қажет. Ағзаның қандай да бір фактордан алған әсері үш түрге бөлінеді. 1. спринтер-қысқа уақыттағы күшті жүктемелерге шыдап, бірақ ұзақ уақыт әрекет ететін әлсіз тітіркендіргіштерге қарсы тұра алмайды. 2. стайер-ұзақ уақыт бойы әлсіз тітіркендіргіштерге шыдап, қысқа алайда күшті тітіркендіргіштерге өте тұрақсыз болып келеді 3. микст-екі түрдің араласқан жауаптық әсері Адам географиялық жағдайларға байланысты бейімделеді. Оның ең көне түрі (генотиптік) Homo Sapiens бейімделу - географиялық бейімделу туралы айтатын болсақ контраст шарттары арқасында нәсілдердің қалыптасты - еуропоид, монғол, негроидтық және оған жақындар. Қазіргі заманғы адамзат нәсілдерінің будандастыру процесі қарқынды жүруде. Нәсілдік айырмашылықтар кейбір екінші-реттік көрсеткіштертері, шаш, көз түсі, мұрын пішіні, ерні, көз қимасы, өсуі мен дене пропорциясы мен қан топтарының және кейбір ферменттердің белсенділігі сипаттамасында көрінеді. Әрбір осы белгілерге географиялық бөлу, оқшаулану, климат және азық-түлік әдеттер әсер етеді. Сонымен, дене пропорциясы - аласа немесе биік, салыстырмалы аяқ-қолдың ұзындығы, тері асты майының орташа қалыңдығы, әсіресе бет қаңқасы мен басқа да белгілері орташа жылдық температура деректерімен өзара байланысты. Сондай-ақ, жануарларға арналған Бергман және Аллен ережелері адамға олардың энергетикалық айырмашылығы да бірдей екені көрсетілген. Нәсілдік айырмашылықтар ақыл-ой дамуы мен ұрық деңгейлерімен байланысты емес. Көп жағдайда олар сырқаттанушылық және өлім деңгейіне әсер етеді мысалға, климаттың өзгеруі сияқты өлім белбеулері өзгерген кезде. Дененің бейімделуі – акклиматизация. Адамда заттардың алмасуы дененің жай ырғағы арқылы жүзеге асады. Ол зат алмасудың жүйесі мен сапасына байланысты. Сондықтан адамның денесі кең ауқымды өзгерістер арасында және физиологиялық өзгерістер кезінде бейімделелуі мүмкін (әсіресе белгілі бір ауық-ауық бейімдендіргіш физиологиялық қалып-күйде – дене жаттығуында) – температураға, ауа қысымын, оттегінің шоғырлануында, тамақ құрамына, бұлшық етке түсетін ауыртпалыққа, шапшаң қимылдау тәртібіне және т.б. Адамдардың салқын температураға бейімделуі зат алмасу, дененің ашық тұрған мүшесінің және тыныс алу жүйесіндегі температураның өзгеруі, ас құрамындағы заттарға байланысты калорияның көбеюі арқылы жүзеге асады. Периферикалық (жүйке тамырларына арналған) керуеттерінің және тері астындағы май қабаттарының ұлғаюынан организмнің жылулық шығармайтын қабығы (теплоизоляция) жақсарады және бұлшық еттердің жылу қабаттарында ауырлық азаяды: әлсірейді, сосын тоңғаннан дірілдеу жоғалады. Оған биохимиялық өзгерістер де қабілетті: қышқылдандырғыш ферменттер белсенділігінің өсуі, басым тотығудан май қышқылына айналуы, еркін тотығуға артық реакцияның болуы. Салқынға бейімделген адам дене температурасын физиологиялық өзгертуге қабілетті. Ыстық ауа райына бейімделу қанайналымының өзгеруі арқылы жүзеге асады, тұз алмасуымен, қан қысымының төмендеуімен, бүйректің және тері бездерінің үйлесімді жұмыс жасауымен, кейбір заттардың алмасуының төмендеуімен. Кейбір этностардың ұлттық тағамдары генетикалық шартты сақтамайды, олар әртүрлі бейімделгіш адамдардың қол жетімді тағамға деген бейімделгіштігін көрсетеді. Салыстырмалы түрде ажыратылатын барлық калориялық диеталар әр түрлі жолмен- көмірқышқыл, май және ақуыз дәстүрлі қарым қатынаста жетіледі, ал толық қанды тамақтану – көптеген өнімдердің жинағынан, нақты айтсақ көк өнімдерден тұрады. Жеке адамның климатқа бейімделуі оның бойының ұзындығына және макроэтникалық ерекшеліктеріне, жынысына, жасына және жалпы денсаулығына байланысты қабілетті болып келеді. Бірақ көптеген жағдайларда, бір топтың адамдарының қандай да бір климатқа бейімделуі, тамақтану ережелері сәйкестендіруі - психологиялық мотивацияның, бейімделуге әрекет жасауының және ол адамның ортадағы тектік сапасына (кондиционирования) байланысты жүреді. Психологиялық-әлеуметтік бейімделу. Психологиялық-әлеуметтік бейімделу – бұл өте күрделі, көпдеңгейлі тұлға және әлеуметтің ортадағы өзара сатылы процесс, белгілі бір топтың және тұлғаның құндылықтары мен мақсатына дұрыс әкелетін процесс. жүктеу/скачать 368,75 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|