Оқу құралы Қостанай 2016
Ерекше техногенді экопатологиялар
жүктеу/скачать 368,75 Kb.
|
Суюндикова Ж.Т. Адам экологиясының негіздері
| Ерекше техногенді экопатологиялар.
Жедел уланудан ерекшелігінде, техногенді ластанудың аз, субқауіпті және кәдімгі сезілетін дозаларының созылмалы әсері нәтижесінде дамиды. Экосфераның бүкіл биотасы сол немесе басқа дәрежеде өнеркәсіптік улармен уланған. Мысалы, бірінші мыңжылдық ортасындағы Мексика аборигендерінің сүйектеріне қарағанда, қазіргі американдықтың сүйектерінде 1000 есе көп қорғасын бар екендігі анықталған. Өнеркәсіптік аудандардағы адамдардың шаштарында, тырнақтарында қорғасын, кадмий және басқа да элементтер бар. Көптеген жағдайда бұл «симптомға дейінгі» улану деп аталады. Бүгінгі күні қазіргі заманғы адамдар популяцияларының жалпы аурушаңдығына үлесі қандай және оның қаншалықты үлкен екендігі әлі анық емес. Алайда көптеген заттардың бір уақытта адам организмінде жинақталу тенденциясы болады. Организмде қандай да бір агенттің биоаккумуляциясының қауіпті мәніне жету ауруға әкеледі. Алайда, көп жағдайда қандай да бір немесе одан кем патологиясының спецификалық симптомдар айқындалады. Бұл іс-әрекет зиянды заттарды организмнің сыртқы ортасынан ішкі ортасына көшіруімен тығыз байланысты. Мұндай биоаккумуляция қандай да бір агенттің коэффициентімен бағаланады. Кав = Сорг / Сср , Сорг—ағзадағы агенттің концентрациясы, Сср—қоршаған ортадағы агенттің концентрациясы. Жинақтау коэффициенттері биофильностік элементтер немесе олардың қосылыстарымен байланысты және фазалық күйінің сыртқы және ішкі ортасы ұқсастықтарына немесе айырмашылықтарына қатты тәуелді болып келеді. Ауыр металдар - бұл, негізінен, политропті улар. Олар салыстырмалы түрде шағын жиналады, әртүрлі органдарда жинақталады және кең патологиялық симптомдарды береді. Әсіресе қауіпті ауыр металдардың ерте онтогенезінде ағзаға түсірілді. Қорғасын - Қорғасын және оның қосындылары политропты әсерлері бар уларға жатады. Қорғасынмен уланулардың патогенездік механизмдеріне гем және порфириннің биосинтезінің бұзылыстары жатады. Қорғасынның әсерінен порфиринді алмасу жағдайларын оқыған кезде «қорғасынды анемиясы» дамуы мүмкін. Қорғасын гемнің биосинтезіне қатысатын сульфгидрил топтарына бөгет жасай отырып, ферменттердің белсенділігін тежейді. Осының нәтижесінде зәрде копропорфирин және δ-аминолевулин қышқылының құрамы жоғарылайды және эритроциттерде гем синтезінде қолданбаған протопорфирин және темір жиналады. Олардың утилизациясы оның қан сары суындағы деңгейімен сидероциттердің (эритроциттер, темір құрамы) пайда болуына әкеледі. Гипохромды гиперсидеремиялық сидероахрестикалық сидеробласты анемия дамиды. Әсіресе қорғасыннан улануы балаларда қауіпті неврологиялық бұзылыстар түрінде көрінеді, психомоторика және деконцентрация бұзушылықтары болады. Сынап – қоршаған ортада кеңінен таралған. Дүние жүзіндегі сынаптың өндірісі жылына 10 мың т. астам. Ол негізінен электротехникада, медицинада және химия өнеркәсібінде қолданылады. Металдық (элементарлық) сынап іс жүзінде ағзаға зиянды емес. Бірақ бу түріндегі сынаптың әсері қауіпті. Ағзаға тамақпен не тері арқылы енген сынап тұздарының қауіптілігі жоғары. Сынаптың металлорганикалық қосылыстары (әсіресе метил сынап) ағза үшін өте улы және қауіпті. 1950-жылдардың ортасында Жапонияда қойнаужағасында Минамата ауруы туындады, сезім және мінез-құлық бұзылушылықтары пайда болды (Минамата ауруы). Ол орталық жүйке жүйесін зақымдайды, сөйлеу қабілетін бұзады, көру мен есту қабілеттерін нашарлатады. 60-қа жуықадам бұл аурудан қайтыс болды. Кейін бастапқы себеп метилосынап болғаны анықталды. Кадмий - Ауыр металдардың ішіндегі ең улы элемент. Ортаға кадмийдің шығарылу себептері тас көмірдің шаңы, химиялық тыңайтқыштар, пластмассалардың қалдықтары мен жану өнімдері, темекі түтіні. Қорғасынға қарағанда кадмий топырақтан өсімдікке жеңіл өтеді (70%-ға дейін) де, ағзадан баяу шығарылады. Негізінен бүйректі (бүйректе жиналады), жүйке жүйесін, жыныс мүшелерін зақымдайды, тыныс алу жүйесіне зиян. “Итай-итай” ауруын туғызады. Мышьяк- мыс және қорғасын кендерін балқытқанда пайда болады. Мышьяк қосылыстарының улылығы оның химиялық, физикалық түрлеріне байланысты. Сіңірілген мышьяк мөлшері адамдардың шашында байқалуы мүмкін. Ауыз судағы 0,2 мг мышьяктың шоғырлануы терінің қауіпті ісігі дамуының 5 % әсер етеді. Мышьяк суда мышьяктың немесе мышьякты қышқылдардың тұздары түрінде кездеседі. Италия 1960-шы жылдары"чизолла" атты ауру пайда болды. Мышьяктің созылмалы шағын дозалы қосылыстар өкпе және тері iсiгінің (рак) ауру туындауына ықпал етеді. Мышьяк қатты сезімталдығын арттырады. Асбест -талшықтары тағамдық өнімдермен, сумен, сусындармен жұтылады және де деммен кірген асбесттің қомақты бөлігі тыныс жолдарынан қайтып шығып, ол да жұтылады. Асбест тыныс алу жолдарына түседі. Тәжірибе жүргізілген егеуқұйрықтардың асқазанына асбестті тура енгізгенде ол ішек қабырғасынан өтіп қаңға, іш майға, миға және басқа ұлпаларға тараған. Нитраттар мен нитриттер. Өнеркәсіпте, әсіресе ауыл шаруашылығында көп қолданылатын азот қышқылының тұздары. Аммоний нитраты, сілтілік және сілтілік жер металдарының нитраттары селитра деп аталады. Белгілі бір мөлшерден артық пайдаланғанда нитраттар тамақ өнімдерінде жиналады да, адамды уландырады. Нитрат тұздарын металдарды, негіздік оксидтерді, негіздерді және аммиакты азот қышқылымен әрекеттестіріп алады. Басқа оттекті қышқылдардың тұздарымен салыстырғанда нитраттардың ерекше қасиеттері бар. Техногендік органикалық ксенобиотиктер. Тірі ағзалардың табиғатына, құрамына және зат алмасуына қайшы әсерін тигізетін заттар. Бұл топқа әр түрлі қауіпті заттар кіреді. Жергілікті әсері салыстырмалы түрде жоғары концентрацияға байланысты авариялар немесе әскери іс-әрекетімен, адамдардың улануын және жойылуын тудыруы мүмкін (диоксиндер, полихлорбифенолдар, кейбір фосфорорганикалық қосылыстар). Сонымен аталған супертоксиндерден басқа осы топқа пестицидтер, полицикликалық ароматикалық көмірсутектер (ПАУ), хлорланған және фенолдар ПАУ, хош иісті аминдер, кейбір мономерлер пластмасс, полимерлік материалдар мен басқа да синтетикалық органикалық заттар жатады. Пестицидтер мәдени өсімдіктерді зиянкестерден, паразиттерден, арамшөптерден, аурулардан және микроорганизмдерден қорғау үшін қолданатын барлық химиялық қосылыстар. Пестицидтерді пайдалану ауылшаруашылық өнімдерін 18-20% сақтайды. Қазіргі кезде оларды көп қолданатын болғандықтан биосфера мен адамдарға зияны тиіп жатыр. Оларды пайдаланбай өнім алуға мүмкіндік жоқ, себебі зиянкестер өте көбейіп кетті. Бунақденелілер пестицидтердің бір түріне тез бейімделетін және ол қасиетін ұрпағына бере алатын қабілеті бар. Сондықтан пестицидтерді қолданарда зиянкестердің түріне қарай таңдап алу керек. Аллергендер. Атмосфераға көптеген техногендік ластаушылар, соның ішінде жоғарыда аталған, сондай-ақ микроэмиссилар бірқатар полимерлік және басқа да материалдарды тұрмыста жаппай аллергиялық аурулар, жиі-жиі ауысатын, созылмалы астма, бронхит, ринит, дерматит тудыруы мүмкін. Кейбір химиялық кәсіпорындар шығындылары, шекті нормалардан аспайды. Ұзақ әсері кезінде басқа текті патологиясы шиеленісуіне әкелуі мүмкін. Осылайша, әлсіз ластанған ауаның аммиакпен және ароматты көмірсутегімен полиноз және микоздарды аллергиялық аурулары салдарынан пайда болған өсімдіктердің тозаңы немесе микроскопикалық саңырауқұлақтарды күшейтеді. жүктеу/скачать 368,75 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|