Ірі  қараның  туыстас  түрлері

қызыл  немесе  таңбалы  болады.  Зебу  көбіне  Индияда,  Ауган- 
станда, Түркияда, Иран, Қытай, Жапон, Африка елдерінде, Араб, 
Онтүстік  Америка  жерлерінде  көп  тараған.  Соңғы  жылдары 
зебудің  кейбір  биологиялық  ерекше  қасиеттерін  пайдалану 
мақсатымен  Украинада,  Мәскеу  түбінде,  Алтайда,  Заполярье 
(Мурманск)  да  өсіріп  жүр.  Зебудің  таза  қанды  бүқалар  мен 
гибридтері Қазақстанға да әкелінді. Біздің елде Әзірбайжан зебуі 
швиц жөне лебеда түқымы сиырлары будандарының қайсыбірі 
3000-3500  кг дейін  (майлылығы  4,2%)  сүт береді,  салмағы  400- 
450 кг.  Мәскеу түбіндегі «Снегири»  атгы ғылыми тәжірибе  ша- 
руашылығында  сүттілігі  4000-4500  кг  (майлылығы  4,4%)  бола- 
тын  будан  табьпш  шығарылды.
Зебудің  биологиялық  ерекшелігі  оның  сүтінің  майлылығы- 
ның  5-6%  жететіндігі  және  сиыр  малында  кездесетін  көптеген 
жүқпалы  аурулармен  ауырмайтындығы.  Зерттеулердің  қоры- 
тындысьша қарағанда ірі қара малында көп тараған аусыл, бру­
целлез,  туберкелез  және  қан  аурулармен  зебудің  мүлде  ауыр- 
майтындыгы, ауырсада жеңіл ауыратындығы анықталды. Зебудің 
осы  қасиетгерін  пайдалану  үшін  соңғы жылдары  сиыр мен зе- 
буден  будан  алу  жолға  қойылып  отыр.  Мысалы,  Америкада 
шығарылган  етгі  бағыттағы  санта-гертруда,  брангус,  бифмас- 
тер,  брафордчарбрей  түқымы  сиырларында  зебудің  қаны  бар. 
Ал,  Куба жерінде  өсіріліп,  күніне  110  л  шамасында сүт берген 
(майлылығы 3,8%)  «Ақ желін»  атгы сиырдың тегінде зебудің де 
қаны  бар.
Қодастар:  қодас Алтай,  Памир тауларында және  Байкал  ма- 
ңында  өседі.  Ең  көп  тараган  жерлері  Монголия,  Қытай  жөне 
Ауганстан. Жабайы қодас тибет тауларында кездеседі. Терісінде 
кылшык  жүн  мен  түбіт  болганы  оның  ызгырық  суыққа  шы- 
дамдылыгын  арттыра  түседі.  Бауыр  жүнінің  үзындыгы  70- 
90 см.  Бауыр жүнінің  қалың  болгандыгы,  қодастардың демалу 
үшін жер тандамайтындыгын білдіреді. Басы үлкен, мүйізі үзьш, 
өрі  жүмыр,  таза қанды  қодастың  шоқтығының  биіктігі  120  см, 
бүқасының  салмағы  350-400  кг,  ал  аналыгының  салмагы  300 
кг. Қодастың еті күрең қызыл, тарамыстау болып келетіндіктен, 
оны  шүжық,  консерві  жасау  өндірісінде  пайдаланады.  Сойыс
____________________________ __________  
31
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

32
шығымы орта есеппен 45%  мөлшерінде.  Терісі қальщ болғаны- 
мен  босаң,  көбінесе  ұлтан  жасалынады.
Қодасты  180-220  күндей  сауып,  майлылығы  6-8,5%  дейін 
келетін  650-700 кг сүт алады,  суалар  кезде  сүтінің  майлылығы 
12-15% жетеді. Қодастың сүтінде майдан басқа белок, сүт қанты 
жөне  қүрғақ  заттар  мөлшері  де  өте  көп.  Қодас  пен  ірі  қара 
будандаса  алады.  Бірінші  будан  еркек  мал  түқымсыз  болады, 
ал  үрғашы  мал  үрпақ  бере  алады.  Будан  мал  қодастан  үлкен 
келеді. Сойыс шығымы 62% шамасында.  Будан сиырлардың сүті 
3000-3600 кг-ға жетеді.  Қырғызстандағы  «Аламедин»  атты  асыл 
түқым  мал  өсіретін  совхозда  қодас  пен  сиыр  будандары  сауын 
маусымында  майлылығы  6,4%,  3100 кг сүт  береді.
Бантенг,  Гаур,  Гаял  -   айыр  кеуде,  сом  дене,  алды  биіктеу 
келген  мал.
БАНТЕНГ.  Үнді  Қытай  жерлерінде,  Кіші  Азия  архипелага 
аралдарында жабайы түрін де,  қолға  үйренгендері де  кездеседі. 
Олар  явалық,  бирмалық  жөне  манипурлық  деп  үш  түрге 
бөлінеді.  Бір-бірін түлғасы мен түр-түсіне қарай ажыратуға бо­
лады.  Көбінесе  ет  малы  немесе  күш-көлік  түрғысында  пайда- 
ланады.  Бантенг  ірі  қарамен  будандаса  алады.
ГАУР. Джунгли,  қалың орман малы. Жабайы түрінде  Индия 
тауларында  болатындығы  белгілі.  Үлкен  мал  (шоқтығының 
биіктігі  150-160  см).  Шаруашылықта  пайдасы  аз.
ГАЯЛ.  Бирма жерінде ертеден үй шаруашылыгында ет малы.
күш-колік  есебінде,  жоғары  майлы  сүт  алу  үшін  өсіреді.  Ірі 
қарамен  будандаса  береді. 
і
ЕНЕКЕ.  Зоологиялық  классификациясы  бойьппиа  еуропа- 
лық жөне азиялық болып екі топқа бөлінеді.  Олар Үнді елінде, 
Қытай,  Болгар,  Румын жерлерщце өсіріледі.  Енекенің әлемдегі 
жалпы  саны  2  млн-ға  тарта  болғанымен,  ТМД  елдерінде  500
000  шамасында.  Енекені  сауады  және  күш-көлік  ретінде  пай- 
даланады.  Шоқтығының  биіктігі  125-130  см,  сүйегі  ірі,  жоны 
түзу, кеуделі, салмағы 450-500 кг. Түсі өр түрлі — қара,  қарабу- 
рыл,  қарасүр.  Терісінің  салмағы  26-32  кг,  жас  енесінің  сойыс 
шығымы  40-50%.  Енеке  сауым маусымында  1500-2000 кг (май- 
лылығы  7-8%)  сүт  бере  алады.  Буаздығы  300-305  күн.  Енеке
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ 
' 
“------------------------

б үэау л ағыш,  өте  сире к  кьісыр  қалады.  Енеке  күтім  талғамай- 
ды,  әр түрлі  ауруларға төзімді.
БИЗОН  (зубрлар)  американдық бизон жөне  еуропалық зубр 
болып  екіге  болінеді.  Біздің  елде  еуропалық  зубр  мекендейді. 
Жабайы  түрі  Ресейдің  батысында,  Литва  жерінде,  Украинада 
және  Кавказда кездеседі.  Қазіргі кезде зубрлар тек қорықтарда 
өсіріледі  (Кавказ  сатылы  ока  және  Аскания  нова  қорықтары). 
Зубр  өте  ірі,  салмақты  жануар.  Басы  үлкен,  мойны  қысқа, 
жүмыр, сом денелі, кеудесі жүндес.  Бүқаларының салмағы  1000 
кг-нан  жоғары,  аналықтарының  салмағы  600-700  кг.  ТМД-да 
қазіргі  кезде  800-ден  астам  зубр  өсіріледі.
Украинада (Аскания нова) зубр мен ірі қара будандары алын- 
ған.  Зубрдың  буаздық мерзімі  260-280 күн.  Сауын  маусымы  5- 
6 ай. Зубрлар орман өсімдіктерін пайдалануға бейімделген, кара- 
гай,  қайың,  үйеңкі  жапырақтарымен  азықтана  алады.  Олар 
қыстағы — 30 С келетін аязда да төзімді. Зубр тебін малы, қарды 
аяқпен сфінып, кдр астындағы былтырғы шөппен азықтана ала- 
ды.  «Сатылы  Ока»  қорығы  еліміздегі  жануарлар  паркіне  және
баска  да  қорықтарға  зубрлар  жібере  алатын  репродуктор  бо­
лып  саналады.
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

3 4 _________ _______________________________________
III  Т А Р А У  
~
Ірі  қараньщ  сырт  ігішіні  және  дене  бітімі
І
рі  қараның  конституциясын,  экстерьерін  және 
интерьерін  білудің  ірі  қара  шаруашылығын  да- 
мыту  үшін  маңызы  зор.  Тек  қана  конституциясы 
мықты, ал экстерьері мен интерьері жақсы мал ғана 
өнімді  мол  береді.  Ірі  қараның  конституциясы, 
интерьері және экстерьері оларды түқымына,  өскен 
ортасына,  шаруашылық  бағытына,  дүрыс  жоне 
толық  азыктандыруына  байланысты.
Сьфт  ігішіні  (экстерьері)
Э
кстерьер  малдьщ  сыртқы  дене  қүрылысы.  Ол 
малдың  биологиялық  ерекшеліктеріне  және 
шаруашылықтағы  өнімділік  бағыттарына  байланы­
сты. Малдың экстерьерін зерттеу арқылы, оның ден- 
саулығы жөнінде жөне қандай түқымға жататынды- 
ғын білеміз. Сүтті жөне етгі ірі қараны сыртқы күры- 
лысына  қарап  айырады.  Асыл  түқымды  мал  өсіру 
жүмысымен айналысқан уақытта малдьщ өнімділігін 
зерттеумен  қатар,  сырткы  дене  қүрылысын  да 
зерттейді,  әсіресе  сүры птау  ж әне  жүптау 
мезгілдерінде  малдың  экстерьерін  ерекше  ескереді. 
Малдың  экстерьері  оның  түқымына,  жынысына, 
жасына,  бағып-күтуіне  байланысты.  Малдарды 
экстерьері  бойынша  іріктегенде  оның  өнімділік  ба-
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

ғытына,  сүйегінің  мықтылығына,  дене  етінің  жетілуіне  жөне 
дене  қүры лы сы ны ң  әрбір  мүш есіне  баға  береді.  Дене 
мүшелерінің  кемістігін  дүрыс  анықтау  қажет.  Себебі  дене 
мүшесінің  кемістігі  оның  денсаулығының  нашар  екендігін 
көрсетеді. Ал денсаулығы нашар малдың өншді аз беретіні мөлім.
Ірі қара экстерьерін жете зерттеген ғалымдарга М.И.  Придоро- 
гин,  Е.А.  Богданов,  П.Н.  Кулешов,  Е.Ф.  Лискун,  И.Ф.  Иванов 
т.б. оқымыстылар жатады. М.И. Прцдоропш Ресейде шыққан (1904 
ж),  экстерьер жөніндегі оқулықтьщ бірінші авторы.  Осы оқымы- 
стыньщ  көп жылдық зерттеуі  арқасында алғашқы рет ірі  қараны 
кешенді бағалау көзделген.  Оған: көзбен, дене мүшелерін өлшеп, 
суреті және  графикалық анықтау төсілдері жатады.
Әр түкымның өзіне төн стандарты болады, бағалағанда түқы-
мына және оніміне қарайды,  әрі әр малдың жасын тісіне карап
айыру,  ал  тірідей  салмағын  дене  өлшемі  арқылы  анықтау  т.б. 
төсілдер  үсынылған.
Ірі  кдраның  сырт  пішінін  бағалау  тәсілдері
Ірі  кара малдың сырт пішінін бағалай келіп,  одан алынатын 
өнімді  жәнс  оның  асылдығын  білуге  болады.  Малдың  сырт
пішінін бағалау үшін зоотехник-селекционердің төжірибесі мол 
болу  керек,  әрі  ол  бағаланатын  малды жақсы  білуі  қажет,  со- 
нымен  қатар  оның  күтімі,  азықтануы  жөнінде  мәліметтер  бол- 
ганда  ғана  малдың  сырт  пішіні дұрыс  бағаланады.
Көзбен  бағалау  тәсілі. 
Малдың  дене  пішінін  бағалаудағы  ең 
негізгісі больш саналады. Тәжірибелі мамандар осы тәсілді пай- 
дал анып малдың дене бітімін  (конституциясын),  өрі денсаулы- 
ғын т.б. анықтайды,  өрі малдьщ онімділігін жөне асылдығын да 
анықтауға болады.  Козбен бағалау екі түрге  болінеді:  біріншісі 
малдың  мүшелерін  жеке-жеке  сипаттап,  оның  мүшелерінің 
жетістігін  және  кемістігін  анықтаса;  екіншісі  мүшелерін  бал- 
мен  бағалау,  сосын  жалпы  корытындысын  шығарады.
Өр  мүшені өлшеу.  Малдьщ  әр мүшесін олшей бағалаудьщ да 
маңызы зор.  Жалпы малдың  70 дене өлшемі бар.  Соның гылы-
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

ми  зерттеуінде  52 дене өлшемі, жалпы  зерттеу үшін — 11,  орта­
ша  дене  өлшемі  —  18.  Бірақта  дене  өлшемі  дүрыс  болса  да, 
малдың сырт пішіні жөнінде толық түсінік бере алмайды.  Сон- 
дықтан  бүл  төсілді  көзбенен  бағалағанда  қосымша  мөлімет 
ретінде  қолданады.
Графикалық  тәсіл.  Бүл  төсілдердің  негізі,  мысалы  бір  дене 
өлшемін  100  пайыз  деп  есептейді  де,  қалған  өлшемдердің  ай- 
ырмашылығын  соған  пайызбен  шаға  аныктайды.  Содан  кейін 
график  сызады.  Ал  100  пайыз деп  алған  дене  өлшемі  түзу  ли­
ния болады.  Нәтижесінде екі-үш топтың дене пішінінің салыс- 
тырмалы  бағалары  анықталады.
Фотографиялық тәсілмен бағалау. Әсіресе, асыл түқымды мал- 
дарды фотосуреттермен бағалаудың маңызы зор. Дене  өлшемін 
толықтыруда  фотосуретгің  әсері  ерекше.  Әсіресе,  өте  жоғары 
бағалы  асыл  түқымды  малдарды  бағалағанда  да  фотосуретгің 
маңызы  зор. 
_
Зооинженерлер  малдардың  сырт  пішінін  бағалағанда  олар- 
дың  әр  мүшелерінің  жетістіктері  мен  кемшіліктеріне  де  көңіл 
бөледі. 
'  ■
 
■'> 
! 
?
Малдың  жеке  мүшелері
Басы.  Малдың  басының  қүрылысына  және  бітіміне  қарай 
мал сүйегіне  бага беруге  болады.  Көпке  белгілі,  жалпы бастың 
көлеміне,  үзындығы  мен  еніне  және  басының  пропорциялык 
қүрылысына қарай, малдың қандай конституцияға жататынын, 
әрі  шаруашылық  үшін  маңызын  анықтаймыз.  Әр  түқымға,  әр 
жынысты  малға,  эр  бағытына  қарай  лайықты  бастың  қүрылы- 
сы болады. Сүтгі бағытгағы сиырлардың басы үлкен емес, жеңіл, 
ықшамды,  үзынырақ,  ал  ені  кішкентайлау.  Бүқалардын  басы 
сөлекет.  Етті  бағыттағы  сиырлардың  басы  ауырлау,  ені  үлкен, 
үзындығы қысқалау. Мандайы өте енді. Мүйізі жуан, басы ауыр, 
дөңкиген, дене  бітімі сөлекет түрге жатады.  Басы  үзын,  мойын 
терісі  қыртысты,  сүйектері  арбиған  мал  дене  бітімі  нәзік  типті 
сүтті  түқымға жататын  сиырларға тән.
11:  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

Мойыны.  Малдың жынысына байланысты,  өрі тұқым  бағы- 
тына карай олардың мойындары да ерекше болып келеді. Сүтті 
тұқымға  жататын  сиырлардың  мойыны  жіңішке,  терісі  қыр- 
тысты,  ал  етгі  түқымға  жататын  сиырлардың  мойыны  қысқа, 
жуан,  өрі  мойыны  басына түтас жалғасып жатады,  кеуде  ойы- 
мы  сүтті  сиырларда  нашар  жетілген,  ал  етті  сиырлардікі жақ- 
сы  жетілген. 
\ 
\
Шоктыгы. Сүтті бағытгағы сиырлардікі шоктық біртегіс кей- 
де шошақ, ені орташа. Шоқтығынын шошақ көрінуі, оның етінің 
нашар  жетілгенін  көрсетеді.  Етті  бағытгағы  сиырлардың  шок­
тыгы  енді,  біртегіс  жөне  жазық.  Қосшоқтық  етінің  нашар 
жетілгенінің  белгісі,  ондай  малдарды  түқымдыққа  қалдыр-
________________________________________ 37
K J
маиды. 
і
Кеудесі.  Кеуде  қуысында өкпе,  жүрек  орналасқан.  Олардың 
демалу,  қан айналуы  үшін маңызы зор.  Өкпесі жақсы жетілген 
малдың кеуде куысы өте көлемді келеді. Кеуденің көлемі оның 
үзындығына,  кендігіне  жөне  еңдігіне  байланысты.  Ал  қуши- 
ған, терең емес, жауырын сырты ойлы болса, ол кеуде мүшенің 
өте  үлкен  кемшілігі.  Аса  сүтті  бағытгағы  сиырлардың  кеудесі 
кең,  терең,  енді  әрі  үзын  болады,  ал  етті  бағыттағы  сиырлар- 
дың  кеудесі  енді  және  терең.  Кеуденің  кеңдігін,  малдың 
биіктігіне  қарап  та  айтуға  болады.  Егерде  шоқтығының 
биіктігінің  50%  болса,  ондай  кеуде  терең  болып  саналады.
малдың
болады
Аркцсы. Арқа дененің бір бөлімі,  алдыңғы жағында
артқы жағында  белмен,  бүйір жақтарында
енді
келеді,  әрі  ол  малдың  сырт  пшішінщ  қүрылысына  көп  өсер 
етіп,  оның  дене  бітімінің  мықтылығын  анықтайды.  Арқаның 
мықтылығы  оның  омыртқа  сүйектеріне,  оның  етінің  дамуына 
байланысты.  Арқа,  малдың  өте  мықтылығын  көрсетеді.  Арқа- 
ның ойлылығы немесе бүкірлігі дене пішінінің кемістігі болып 
саналады.
Белі. Малдың арқасының жалғасы, өрі онымен бір тегіс жөне 
түзу.  Осы  түзу  қалпында  артқы  бөксемен  жалғасады.  Белдің
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

38
мықтылығы,  оның  бел  омыртқа  мен  етінің  жетілуіне  байла-
нысты.
Бөксенің  көлемі  жамбас,  ортан  жілік  жөне  құймышақ
қалыптасады
алды
еттілігі  көбінесе  бөксенің  көлеміне  байланысты.  Барлық  мал 
үшін  мықыны  кең,  сауыры  жалпақ,  тегіс  болғаны  қолайлы.
Қушиған  немесе  тым  қысқа,  әдце  түсіңкі  бөксе  қай  мал  үшін 
де  өте  үлкен  кемістік.
Іші.  Малдың  іші  аумақты,  ықшамды  болғаны дүрыс,  ал  бо- 
саңқы жөне  салбырап түрса,  ол  оның  үлкен кемістігі.  Іші сал- 
быраған малдардың белі қайқы келеді.  Әсіресе бүқалардың іші 
ықшамды,  тартыңқы  болғаны жөн.
Аякщары. Табиғи жайылымда малдар жайылғанда төзімді бо- 
луы керек. Малдың аяқтары, әрі буындары жақсы жетілуі қажет. 
Түяқтары  мықты,  ал  түсі  көмескі  болмағаны  жөн.  Малдың 
аяқтарына  төн  кемшіліктерге  —  қайшы  аяқтылық,  ортақ
жатады
т әсш Индекс  -   дегеніміз  екі дене  өлшемінің  бір- 
біріне пайыздың байланыс  қатынасын айтамыз.  Мысалы,  кеу-
де  енінің  кеуде  тереңдігіне  пайыздың  қатынасын  кеуделігінің
индексі
биіктігіне  пайыздың  қатынасын  — салмақтың  индексі т.б.  сол
сияқты  түсінеміз.  Индекс төсілінің  маңызы  зор,  себебі  ол тек
кана  бір  белгіні  ғана  анықтамай,  қатарынан  екі-үш  белгіні
анықтайды.  Индекстің, әсіресе малдардың тобын бірі мен бірін
салыстырғанда  маңызы  зор,  ол  үшін  10  шақты  индексті  қол- 
данады.
Малдың  дүрыс  өсіл  жетілгенін  анықтау,  дене  қүрылысы- 
ның  сыртқы  сымбатын  бағалау,  өрі  малдың  дене  бітімінің  си-
- -  
__________ __________ g " ?   Щ  _
 
*
индексш
і  анатомиялық 
болады.
Дене  қүрылысы  индексін  есептеу  арқылы  малдың  типіне 
толық сипаттама беріледі,  оның жасының өзгеруіне  карай дене 
қүрылысындағы  өзгерістер  анықталады.
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

39
2-сурет.
I  — Бас:  1  — бет  өлбеті,  2  — маңдайы,  3  — тұмсығы,
4  — муйіз  арасы,  5  — мүйіз,  6  — көзі;
II  — Мойны:  7  — әукесі;
III  — Алдыщы  белімі:  8  — тестік,  9  — шоқгығы,
10  -   жауырыны,  11  -   иығы;
ІУ  — Аддыңғы  аяғы:  12  —  шынтағы,  13  — тілерсегі,  14  — тізе  буыны, 
15  — алдыңғы  сирақ,  16  — бакдй,  17  — түяғы,  18  — түяқша;
V  — Денесінің  орта  бөлімі:  19  — аркдсы,  20  — белі,  21  — кдбырғалары,
22  — іші,  23  — шабы,  24  — желіні,  25  — аш  бүйірг 
VI  — Артқы  бөлімі:  26  -f  сауыр,  27  — артқы  сан  буыны,  28  — сербегі,
Г 
29  -   күйымшағы,  30  -   құйрық түбі;
VII  — Артқы  аяғы:  31  — тізесі,  32  — артқы  саны,  33  — сауыры,
34  — балтыры,  35  — тобығы,  36  — тобық сүйегі,
3 /  — артқы  сирағы,  38  — өкшесі,
39  — түяғы,  40  — тұяқша,  41  — күйрығы.
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

Ең 
маңызды  индекстер  мыналар:
Д ене  бітімінің  индекстері
1-кесте
Рет 
Ісаны
Индекстщ  аты
Индексті  есептеу  жолы
Индекс
көрсеткіпіі
Созылың- 
қылық
Мығымдық
Денесінің  қиғаш  үзындығы  хЮО 
Шоқтығының  биіктігі
Кеудесінің  орамасы  хЮО 
Денесінің  қиғаш  ұзындығы
Кеуделік
Кеудесінің  кендігі  хЮО 
Кеудесінің  тереңдігі
Кеуделік 
(бөкселілік)
Сүйектілік
Өскелеңдік
Сирақтылық
Кеудесінің
•  
•
тереңщгі
Кеудесінің  тереңдігі  хІОО 
Сербек  аралық
Жіліншігінің  і 
Шоқтығының
Қүймышағының  биіктігі  хЮО 
Шоқтығының  биіктігі
Шоқтығының  биіктігі 
Кеудесінің  биіктігі  хЮО
Кеудесінің  тереңдігі  хЮО 
Шоқтығының  биіктігі
Кең  кеуделік
алғандағы
кендігі
Шоқтығының
Кең  бөкселік  |  Сербек  аралығы  хІОО
Шоқтығының  биіктігі
Шомбалдық
алғандағы
кеңдігі
Шоқтығының  биіктігі
Т үл ғал ық
үзындығы
+  шоқтығының  биіктігі  ХІОО
кеңдігі
аралығы
түқымды
индексі сүтп ірі қара түқымдарымен салыстырғанда
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

болеа,  ал  дене  қүрылысының  сирақтылық  индексі  керісінше 
с ү п і ірі  қара  түқымында  көбірек  болады.
Малдың  дене  күрылысының  индексі  мал  жасының,  бағып-
күтудің  жеке  азықтандырудың  өзгеруіне  байланысты  өзгеріп 
отырады.
________________ ______________________  
41
Сиырдың  желіні
Сүтті  бағыттағы  ірі  қара  шаруашылығын  өндірістік  жолға 
ауыстыруға байланысты қазіргі кезде оларды машинамен сауу- 
ға  бейімділігін  анықтау  ерекше  орын алады.
Желіннің басты көрсеткіштерінің бір — түрі.  Оның машина­
мен саууға бейімділігін анықтау үшін ғана емес, сүтгілігін анық- 
тау да  негізгі  белгілерінің  бірі.
Сиырдың  желінін  бағалағанда  оның  түріне  (формасына), 
көлеміне  және  қүрамына,  дамуьша,  емшектерінің  орналасуы- 
на,  әрі сүт тамырларының білінуіне қарайды. Желіннің түрі  әр 
түрлі  болып  келеді,  сиырдың  жасы  үлғайған  сайын  желіннің 
түрі де  өзгеріп түрады.
Желінді  астау,  тегене,  дөңгелек,  шошақ  (ешкі  желін)  деп 
төрт  түрге  бөледі.  Ең  тәуірі  сүт  бездері  жақсы  жетілген  астау 
немесе тегенеге  үқсағаны,  яғни  үлкен,  өр  бөлігі тең және  кең, 
әрі  тең  орналасқан  цилиндрлі  емшегі  бар желін.
2-кесте
Кдра  ала  тұқымды  сиырлардың  сүг  өнімі  жөне  желін  түрлері
Көрсеткіштері
Желін  түрлері
тегене
дөңгелек
шошақ
(ешкі
желіні
тәріздес)
Сиырлардың  саны
816
812
755
305  күнде  сауылатын  сүт,  кг
5164
4527
4114
Сүттің  майлылығы
3,77
3,81
3,84
Сүт  майы,  кг
195 
173
158
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

42
Дөңгелек желіннің денеге  бітіскен  жерлерінің  көлемі,  астау 
немесе  тегене  төріздестерге  қарағанда  аздау.  Сондықтан  олар- 
дың  арасында  салбыраңқы,  сиырдың  жүріс-түрысына  ыңғай- 
сыз  түрлері жиі  кездеседі.
Желіні  жүмсақ,  әрі  жүқа  болса,  онда  ол  сиырдың  аса 
сүттілігін  көрсетеді.  Астау жөне  тегене тәріздес  сиыр желіндері 
сауар  алдында өте  көлемді,  ал  сауып  болғаннан  кейін  көлемі 
тез  тартылады,  ол  да  оның  аса  сүтті  екенін  көрсетеді.  Сүт 
қүдықшасы  сүт  тамырларымен  жалғасып  жатады,  қолмен 
үстағанда оны жақсы байқауға болады.  Желіннің артқы және 
алдыңгы болімдері  біркелкі дамығаны жон,  ол  әсіресе  маши- 
намен  сауу  үшін  оте  қолайлы,  әрі  сүттің  желіннен  және  ем- 
шектен  шығуына  қолайлы.  Ал  егерде  желіннің  4  болімі  тең 
дамымаса, әр болімнен әр түрлі сүт алынады, әсіресе желіннің 
алдыңғы  болімдері  тез  сауылып,  артқыларынан  әлі  де  болса 
сүт  болініп  жатады.  Осы  жагдай  сиыр  үшін  оте  қолайсыз, 
себебі  алдыңғы  желін  болімдерін  маститке  шалдықтыруы 
мүмкін. 
ШМр
Сиыр  желінінің  гистологиялық  қүрылысына  қарай  оның 
сүтгілігін  білуге  болады.  Сүт  желінінің  қалыптасуына  сиыр- 
дың  түқымы,  жасы,  сауу  маусымы,  буаздығы,  азықтануы,  ба- 
ғып-күтуі  коп  эсер  етеді.
Сүтті  сиырлардың  сүт  бездері  тканы  70-80%  дейін  жетеді. 
Сиырлардың  желінінің  салмағы  мен  беретін  сүтінің  арасында 
тікелей байланыс бар.  Мысалы,  сауын сиырдан сауу мезгілінде 
1000 кг-нан  2000 кг дейін сүт сауылса желінінің салмағы оның 
тірідей  салмағының  0,5%  болады.  Сиырдың  желіні  4  болімнен 
түрады:  екеуі алда,  екеуі  артта.  Желінді жүқа терісі  қаптап жа­
тады, ал тері жүні сирек, әрі жүмсақ. Желінді арт жагынан кара- 
ганда,  әйнек  сияқты жалтырап түрады.  Ал  гистологиялық  зер- 
ттеулерге  қарасақ,  сиыр  желіні  коптеген  болімдерден  түрады, 
оны  альвеолдар  деп  түсінеміз.  Осы  альвеолдарда  сүт  түзіледі 
де,  алдымен  жіңішке,  сосын  кең  арнага  түсіп,  кейін  сүт  және 
емшек  цистернасына  түседі.  Цистерна-дегеніміз  озінше  бір  ре­
зервуар,  онда  сүт жиналады.  Емшектің  сфинктері  болып,  оны 
доңгелек  сияқты  ет  қоршаган,  ал  сол  доңгелек  еттің  маңызы

жүктеу/скачать 23,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: