Оқулық. 2-басылым. Астана: ф олиант, 2013

энергиясын мол алады. Оңтүстік беткейлерде солтүстік 
б етк ей л ер ге  қ а р а ға н д а   ж а р ы қ   тасң ы н ы   м ол.  Б ү л т 
ж ары ң  ңарңы нды лы ғы н  төмендетеді.  Тау  өсімдіктері 
жемісі ерінің реңі өте аш ық болады.
Жеміс дақылдарының көбісі, әсіресе оңтүстік аймаңта 
ө сір іл етін   д а қ ы л д а р   мен  сорттар  ж а р ы қ т ы   ж ақ с ы  
көреді.  Ж а р ы қ т ы   ты м   ж ақ сы   көретін   өсім діктерге 
субтропиктік дақылдар -  інжір, зөйтүн, жаңғаңты жеміс- 
тілер  — ж аңғаң,  пісте  ағаш ы ,  бадам  ж атады.  Өрік  пен 
шабдалы да ж ары қ сүйгіш дақылдар болып табылады. 
Төтті шие, алмүрт, алма, алхоры ж арыңты олардай көп 
қаж ет  етпейді.  Қалы пты  ж ары ң  қара  ңарақат  үш ін, 
ал  цитрустілерден  лимон  үш ін  қаж ет.  Қ анш а  күн 
жарығы мол дегенмен ол өсімдікке үнемі жетісе бермейді. 
Сондықтан да қазіргі заманғы интенсивті бақтарда ағаш 
бөрікбастарының биіктігі де,  ені де 2,5-3  м-ден аспауға 
тиіс.  Ж ем іс  дақы лдары н  өсіру  кезінде  бақ  аумағы на 
түсетін  күн  энергиясы ны ң  бары нш а  пайдаланы луы н 
ескеру  керек.  Ол  үш ін  ағаш ты  отыргызғанда  орынды 
орналастыру,  бөрікбастың  іш кі  ж ағы нан  бүтақтарды 
кесу жөне ию жолымен жары ңтың түсуін реттеу ңажет.
Ж ы лу өсімдіктің өсіп-жетілу процестерінде жетекш і 
энергиялың  фактор болып  табылады.  Ол өсімдік  жасу- 
ш алары  мен  тіндеріндегі  түрлі  заттардың  басңа  затқа 
айналуы   мен  қозғалы сы на  өсер  етеді.  Ф енологиялың 
фазалардың өтуі ең алдымен ж ы лу мөлшеріне байланы- 
сты. Қолайлы жылу жағдайында өсімдік жақсы жетіледі, 
ү за қ   ж асай д ы ,  өнім ді  де  мол  береді.  Әрбір  өсім дік 
түріне,  соның  іш інде  ж ем іс  өсім діктеріне  де  белгілі 
бір  температуралық  ж агдай  керек.  Ол  белсенді  темпе­
ратура  ж иы нты ғы нан,  аязсы з  кезеңнің  үзаңтығынан, 
температураның абсолютті белгілері мен ауытқу ампли- 
тудасынан  түруға  тиіс.  Қ азақстанда  өсірілетін  жеміс
дақылдарының көбісі үшін белсенді температура 8,5-10 °С 
болып  табылады.  Ал  фенофазаларды ң  көбісі  (гүлдеу,
жемістердің  өсуі,  өркендердің  жетілуі)  үш ін  15  °С-тан 
жоғары температура қажет. Ж ы лу жетпесе, өсімдік пісіп 
үлгермейді,  соның  салдарынан  ағаш   сүрегінің  қысты
3-0127
33

күнгі суыңңа төзімділігі төмендейді.  Ж ы лу тым артық 
болса, бүкіл тірш ілік процесі бүзылады, ал температура 
тым  жоғары  болса,  жеміс  даңы лдары ны ң  бүтақтары , 
жапыраңтары  мен  жемістері  күйіп  кетеді.  Температу­
ра  55  градустан  асса,  өсімдіктің  солып  қалуы   мүмкін. 
Ж ем істердің  іш інде  ж ы луды   көп  ң аж ет  ететіндерге 
субтропиктік және цитрусті даңылдар жатады. Олардың 
өсіп-даму кезеңіне 15 градустан астам температурадағы 
кемінде 180-200 күн керек. Ж ылуды қажетсінуіне қарай 
келесі орынды жаңғаңты жемістер және шабдалы, өрік, 
беке  алады .  А лм а,  алм үрт,  алхоры ,  ш ие,  таң қ у р ай ,
ңараңат жылуды жоғарыда аталған даңылдардай қаж ет 
етпейді. 
Щ
Ж азғы   ж ылуға  ңаж еттілік  даңылдардың  сорттары- 
на  байланысты.  Мысалы,  алма  мен  алмүрттың  ңысқы 
сорттары үшін 15 градустан астам 115-125 күн, ал жазғы 
сорттары үшін тиісінше 80-90 күн керек.
Су  өсімдік  агзасының  қүрамдас  бөлігі  болып  табы- 
лады.  Фотосинтез  процесінде  органикалың  заттардың 
ңүрылуына  қаты сады .  Б арлы қ  биохимиялы ң  процес- 
тер  өтетін  орта  болып  табылып,  ж асуш алар  тургорын 
ңамтамасыз етеді.  Өсімдікте түрақты түрде су айналып 
түрады.  Соның  нөтижесінде  еріген  заттар  оның  түрлі 
бөліктеріне  ж ы лж и   алады.  Су  өсімдікті  ж апы раңты ң 
ты ны с  алаты н   саң ы л ау ы   ар ң ы л ы   булану  ж олы м ен  
ңызып кетуден сақтайды. Бүл процесс транспирация деп 
аталады.  Жемістерді сумен түраңты  түрде ңамтамасыз 
етіп  отырмаса  транспирация,  фотосинтез,  зат  алмасу, 
фенологиялың  фазалардың  өтуі  бүзылады.  Өсімдіктің 
өнімділігі  төмендеп,  суыңңа  төзім ділігі  наш арлайды , 
ау р у л ар   ж ән е  зи я н к е сте р м е н   за қ ы м д а н у   д өреж есі 
үлғаяды .  Топыраң  ы лғалы н ы ң   ж етіспеуі  өсім діктің  
м езгілсіз  қурап  қалуы на  себеп  болады.  Су  ж етіспесе 
өсімдік тірш ілігіне кері өсер етеді.  Су тым арты қ болса 
да жеміс өсімдіктерінің өсуі мен өнімділігіне жағдайсыз 
болады. Өйткені топырақта ылғал көп болған соң тамырға 
ауа  жетіспейді.  Үзаң  уақыт  ылғалда  қалса  ағаш   өледі.
Мүндайға шие, өрік, бадам шыдай алмайды, ал беке болса 
шыдамды келеді.
34

Ж ем іс-ж и д ек   ө сім д ік тер і  ү ш ін   ң олай лы   ж ағд ай  
топыраңтың  ы лғалды ғы   75-85%  болған  кезде  туады. 
Ж еміс-жидектердің  суды  қажетсінуіне  қарай мынадай 
ретпек орналасады (суға қаж еттілігі өсе беретіндей рет- 
пен): бадам, өрік, шие, шабдалы, алмүрт, алма, алхоры, 
қара қарақат, таңңурай, бүлдірген.
А уа  ы л ғ а л ы н ы ң   ж е м іс -ж и д е к   ө с ім д ік т е р і  ү ш ін  
маңызы зор. Ауа ылғалы әсіресе алхоры мен алмүрттың 
е у р о п а л ы ң   с о р т т а р ы   ж ә н е   ц и т р у с т іл е р   ү ш ін   өте 
қажет.  Ауаның салыстырмалы  ылғалдылығы  40% -дан 
төмендеген  кезде  қара  қараңат,  бүлдірген,  алма,  беке, 
жаңғаң секілді дақылдардың өсу жағдайы күрт нашар- 
лайды. Ал шие, алма, тәтті шие, өрік, бадам топырақ пен 
ay а ылғалын ондай ңажет ете ңоймайды.
Ауа фотосинтез процесінің ж үруі үшін қаж етті көмір 
қы ш қы л газының және өсімдіктердің тыныс алуы үшін 
оттегінің көзі болып табылады.
Көмірқышңыл газы -  өсімдіктердің жапырақтарында 
ф отосинтез  процесі  к езін д е  тү зел етін   о р ган и к ал ы қ  
заттарды ң  қүрамдас  бөлігі.  Оттегі  мен  көм ірқы ш қы л 
газы  жеміс-жидек  даңылдарының  ңалыпты  тірш ілігін 
ңамтамасыз етеді.
Оттегі жетімсіздігіне тамыр ж иі үшырайды. Өйткені 
топыраң ауасында ол атмосфераға ңарағанда аз болады. 
Ауыр топыраңта тамырға оттегі жетіснейді.  Шие, өрік, 
шабдалы, бадам топыраңтағы оттегі жетімсіздігіне шы- 
дамсыз. Баң отырғызбас бүрын топырақты терең жырту, 
органикалы ң  ты ңайтңы ш   енгізу,  қатараралы ңтарды  
ңопсыту  бақ  топы рагы ны ң  ауа  реж им ін  ж аң сартуға 
м ү м кін д ік  беріп,  ж ем іс-ж и дектердің   өсін-ж етілуіне 
қолайлы эсер етеді.
А тм осф ералы қ  ауаға  ж ел  түріндегі  қозғалы с  төн. 
Қ алы пты   ж ел  кезінде  өсімдік  көм ірқы ш қы л  газымен 
ж аңсы   қам там асы з  етіледі.  Ф отосинтездің  қалы нты  
процесі  үш ін  ж апы раңтағы   ауа  үнемі  ж аңары п  түруы 
қаж ет.  Ты м ы қ  кездерде  ауадағы  оттегі  қүрамы   азая- 
ды.  Алайда  қатты  ж ел болса,  өсімдік  гүлдеп  жатңанда 
а р а л а р д ы ң   ү ш у ы   ң и ы н д а п ,  г ү л д е р д ің   т о за ң д а н у
35

жағдайы нашарлайды. Ж азды  күнгі ыстық қүрғақ жел 
ағаштардың  өсуін  өлсіретіп,  өнімнің  көлемі  мен  сапа- 
сын  төмендетеді,  ал  жас  баңтарда  ауаның  тым  қүрғап 
кетуі  салдарынан  ағаш тардың  солып  ңалуы  ықтимал. 
Қысты  күні  қатты  ж ел  соқса,  жеміс  ағаш тары  аяздан 
көп  зақы м д ан ад ы .  Қ атты   ж ел   тү р аты н   аудан дарда 
баң  отыргызғанда  жасанды  қорғаныш ы  бар  учаскелер 
таңдау керек.  Бақты зиянды жел әсерінен ңорғау үшін 
қорғаныш  агаштар  мен  бүталар  отырғызыл ады .  Аласа 
бойлы баңтарда ңадалар мен сымдардан тірек аспалары 
жасалады. Сондай-аң баңты ой жерлер мен түйықталған 
аңғарларға  оты рғы збау  керек.  Себебі  оларда  ж елдің  
соңпауы салдарынан ауа тымырсың болады.
Минералды қорек элементтері пайдалану мөлшеріне 
ңарай макроэлементтер мен микроэлементтер болып 
бөлінеді.
Макроэлементтердің қүрамына азот, фосфор, калий, 
кальций, магний, күкірт, темір кіреді. 
1
Микроэлементтердің ңүрамына бор,  марганец,  мыс, 
мырыш, молибден, кобальт кіреді.
Азот -  органикалық заттардың ең басты материалы. 
Азот жетіспеген жағдайда өсімдіктердің өсуі тежеледі, 
жапырагының түсі солғынданып, кейде тіпті сарғайып, 
түсіп ңалады.  Ж емістер азот жетіспесе кеш  піседі,  реңі 
кірмейді.  Азот  артың  болса,  өркендердің  өсуі  наш ар­
лайды,  ағаш   сүрегі  жетілмейді.  Сойтіп  ңысңы  суы ққа 
төзімділігі төмендейді.
Фосфор -  органикалың қосылыстар ңүрамына енеді. 
Фосфордың  тыныс  алу  ж әне  фотосинтез  процесіндегі 
рөлі зор. Ж емістердің пісуіне жөне жетілуіне мүмкіндік 
береді. Фосфор жетіспесе өркендер мен ж апы рактарды ң 
есуі өлсірейді, жапырақтарда жасыл жөне қы зы л дақтар 
пайда болады. 
;  ‘
К ал и й   pf  о р ган и к ал ы ң   заттар   қ ү р ам ы н а  енбейді.
Өсімдікте ион түрінде кездеседі. Калий протоплазманың
сүйыңтығын арттырады, көмірқыш қыл газының ассими-
ляциясы  мен заттардың өсімдікте ж ы лж у процестеріне 
ңатысады.
36

К али й   ж етісп еген   ж а ғд а й д а   ф отосинтез  процесі 
өлсіреп,  кө м ір су д ы ң   к ө л ем і  к ү р т  к ем и д і,  оларды ң 
ж ап ы рақтан   бөлінуі  кід ір ед і.  Ж ем іс  ағаш тары н  ка- 
лиймен  орынды  ңамтамасыз  еткенде  олардың  суы ққа 
төзімділ ігі артатындыгы аны қталды .
М агний хлорофилл молекуласы ны ң ңүрамына кіре- 
ді.  Қышңылдандыру  нроцесіне  қатысады.  Магний  же- 
тіспесе  ж апы рақтар  шүбарланады  және  уақытысынан 
бүрын түседі.
К ү к ір т   ф е р м е н т т е р д ің ,  к е й б ір   д ө р у м е н д е р д ің , 
нәруыздардың жөне басңа да қосылыстардың қүрамына 
енеді.  Топырақта  күкірттің  жетіспеуі  сирек  кездесетін
жағдай.
К альций  хлорофилдің  ңүрылу  процесіне  қатысады 
және  азот  алмасуымен  байланысты  болады.  Кальций 
ж етіспесе  там ы рларды ң  үш тары   зақы м данады   ж әне 
сүйекті жемістілер ш айыр ағу кеселіне үшырайды.
Темір  жетіспесе  хлорофилл  түзілмейді.  Өсімдіктер 
ө р к ен д ер ін ің   өсуі  те ж е л е д і,  ж а н ы р а ң т а р   х л о р о зга 
шалдығады  (ж апы рақтар  аңш ыл  сары  немесе  тіпті  аң 
түске енеді).
Б ор  гү л д ер   мен  тү й ін д е р д ің   қ ү р ам ы н д а  болады  
жөне  тозаң дан у  мен  ү р ы қ тан у ,  ж ем істердің   ж етілу 
процестерінде  маңызды  рөл  атқарады .  Бор  жетіспесе 
өркендердің пішіні өзгереді, жемістердің тіндері қатаяды 
жөне  олар  мерзімінен  бүрын  түсе  бастайды,  ал  алхоры 
мен өріктің  бүтаңтарының үштары қурайды.
М ар ган ец   х л о р о ф и л л   ң ү р а у ға   қ а ж е т .  М арганец 
жетіспесе ж апы рақтарда хлороз ауруы байңалады жөне 
жап ыраңтар д ы ң піш ін дері өзгеріске үшырай ды .
Мыс  тоты қты рғы ш   ферменттер  қүрам ы н а  кіреді. 
Х лорофилл  қүрауға  қаты сады .  Мыс  ж етіспесе  жеміс 
дақы лдары н ы ң   кө п ш іл ігін іц   бүтақтары ны ц  үш тары  
қурайды ,  хлороз  ауруы на  ш алды ғады ,  өркендерініц 
піш іні өзгереді жөне жемістері түсе бастайды.
Мырыш кейбір ферменттердің ңүрамында болады. Ол 
агаштардың ыстыңңа төзімділігін арттырады, өсімдіктіц 
а у р у л а р ғ а   деген   ң а р сы л ы ғы н   к ү ш е й т е д і.  М ы ры ш
37

жетіспесе жеміс дақылдары маида ж апы рақты лы қ ауру- 
ына ұшырайды, бүл кезде бүтаңтардың үш тарында бір- 
біріне иін тіресе ш ыққан үсаң жапырақтар шоғыры пайда 
болады, өсімдіктер хлорозға шалдығады, жапыраңтары 
түсе бастайды. 
.■-щ 
, 
'Я
Молибден  органикалың  заттар  синтезінің  жылдам- 
дығын  артты рады .  Молибден  ж етіспесе  ж ап ы р ақтар
сар ғаяд ы ,  ж а п ы р а қ т а р д ы ң   өсуі  н а ш ар л аи д ы   ж ән е
өркендердің үштары қураиды.

жүктеу/скачать 17,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: