Оқулық. 2-басылым. Астана: ф олиант, 2013
жүктеу/скачать 17,71 Mb. Pdf көрінісі
|
b2006
| ша өсу және өсуінің баяулау фазасы.
Бары нш а өсу фазасы - өсіп-даму кезеңінің ж ылдық цикліндегі маңыз ды сатысы. Бүл фазада жапырақтардың 80-90% -ы қүралады. Бүл фаза 20 күннен 30 күнге дейін, кейде одан да кепке созылады. Осы кезде өсімдік суды да, ңоректік заттарды да коп қаж ет етеді. Оның үстіне жеміс салатын ағаш тарда бүл фаза ж емістің өсу жөне гүл бүрш іктерінің дифференциациялау фазасына сай келеді. Егер агротехника нашар болса, өркендер үзарып есе алмайды, жапыраңтары май да болады. Бүл жағдай фотосинтез процесіне кері өсер етеді. Соның салдарынан өнімі төмендеп, есімдіктің жалпы жағдайы нашарлайды. 27 3. Ті/йін са лу жэне жемістердің ж ет ілуі Бұл ф аза үры қтан ған ж ы ны с ж асуш асы н ы ң пай- да болуымен басталы п, тү қы м д ар мен ү р ы қ қ а п ты ң пісіп-жетілуімен аяқталады . Ж ас түйіндер өсу кезінде маңызды іш кі жөне сыртңы өзгерістерге үш ы райды . Т ү ң ы м д ар ү р ы қ т а р ы н ы ң д ам у ы к е з ін д е өр т ү р л і биологиялық белсенді заттар - ауксиндер, гибереллиндер жөне цитокининдер түзіледі. Түйіндердің өсіп-жетілуі мен олардың жемістерге айналуы жеміс өсімдіктерінде 1-5 айға созы лады . Осы ф азаны ң бас ж ағы н да түрлі кем істіктері бар гүлдер жөне үры қтанбаған түйіндер шашылып қалады. Бүл ңүбылыс бір уаңытта біркелкі жүрмейді. Түйіндердің ш аш ылуының бірінші толңыны гүлдеудің артынша өтеді. Бүл кезде ауксиндер және де басңа биологиялық белсенді заттар жетіспейді. Түйіндердің ш аш ылуының екінш і толқыны гүлдеп болғаннан 1-2 апта өткен соң өтеді. Б үл кезде ж ар- ты л ай ү р ы ң тан ған тү й ін д ер ш аш ы л ад ы . Т ү й ін д ер ш аш ылуының үш інш і толқы ны гүлдеу аяңталғаннан кейін 15-40 күннен соң өтеді, бүл кездегі түйіндердің шашылуын маусымдық тазару деп атайды. Бүл ңоректік заттар мен судың жетіспеуінен болады. Қалған түйіндер жетіле келе жемістерге айналады. Ңалған түйіндердің өзі (барлық пайда болған түйіндердің 5-10% -ы) алм а мен алмүртта жоғары өнім алуды қамтамасыз ете алады. 4. Г улд і бурш ікт ердің д и ф ф е р е н ц и а ц и я м Бүл фаза ж азды ң ортасында басталып, 2,5-3 айға со зылады. Ж еміс салатын бүтаңш аларда болашаң гүлді бүршіктердің өсіп-даму кезеңі жүреді. Бүрш іктерде ме ристема жасуш аларының бөлінуі үлғайып, өсу конусы анағүрлым ш ы ғы ңқы болып, оларда дөңестер пайда болады. Осы дөңестерден гүл ж үрнағы қүралады. Дифференциация процесінде бірінен соң бірі бүкіл гүл бөліктерінің үры қ жүрнағы ңалыптасады. Гүл бө ліктері дегеніміз — гүл түғыры, үрыңқап, аталың ж әне аналы қ. 28 5-сурет. Алма мен алмцрт буршіктерінің дифференциациясының негізгі фазалары: 1 - қабыршақтар мен жапырақ нышандарының қалыптасуы; 2 - өсу щктесінің конус тэрізді томпаюы; 3 - тостаганшаныц пайда болуы; 4 - кцлтенің пайда болуы; 5 — аталықтар мен тозаңдықтардың пайда болуы; 6 — аналыңтың пайда болуы Гүл бүршіктері дифференциациясының 7 кезеңі бар: 1) өсу конусы үшында өсіңкі пай да болатын кезеңі; 2) гүл дөңесінің байқалу кезеңі; 3) гүл тұғы ры ны ң ң үралы п , онда үры қң ап үры ң жүрнағының байлану кезеңі; 4) тозаңңап пен жеміс ж апы рақш алары ны ң салыну кезеңі; 5) тозаң үяш ы ңтары мен дөн бүрш іктерінің қүралу кезеңі; 6) тозаң мен үры қ ңабыңтың қүралу кезеңі; 7) гүл тостағанш асы ны ң қ ү р ал ы п , гүлдің аш ы лу кезеңі. А лғаш қы 4 кезең ж азда басталып, суың түскенш е аяқталып бітеді. Қалған кезеңдер (5-7) көктемге сай келеді. Гүл бүршіктерінің салыну мерзімі өсімдіктің түріне, сор- ты н а, ж асы н а, агр о тех н и к аға байланы сты болады. Ш екілдеуіктілерде гүл бүрш іктерін ің дифференциа- циясы ерте басталады. Мысалы, Алматы қаласы жағда- йында 15-20 маусымнан басталады да, тынығу кезеңіне дейін болашаң гүлдердің негізгі бөліктері ңалыптасып үлгереді. Сүйекті жемістілерде гүл бүршіктері маусым айының басында салынады. 8||:Щ Гүл б ү р ш ік тер ін ің д и ф ф ер ен ц и ац и ясы көптеген пластикалы қ заттар ш ы ғы ны н қаж ет етеді. А ғаш тар ж асы н а, оларды ң ф и зи о л о ги ял ы қ ж ағд ай ы н а ж ән е өнімнің мөлшеріне қарай гүл бүрш іктерін салу неме- се реттеу ңаж еттілігі тууы м үм кін. Ж ас өсімдіктерде бүтақтардың еңкеюі, сақиналануы немесе ш иратылуы гүл бүршіктерін салуды тездетеді. Ж еміс беріп жүрген ағаш тарды қы сқарты п кесу, азот ты ңайтңы ш ы н беру және гүлді бүршіктердің дифференциациясы фазасының алғашқы кезінде суару ағаш бөрікбасының өсу процесіне м ү м к ін д ік беріп, гүл б ү р ш ік т е р ін сал у ң ар ң ы н ы н төмендетеді. Бүл кейбір себептермен өнім болмай қалған немесе өнімі өте аз жылдары болады. Соның салдарынан жеміс түйіндерінің өте көп мөлшері ңүралады. 5. Тіндердің пісіп-жепгілуі және жапырақтпардың т усуі Ж апырақтардың түсуі бүтаңтар әбден өсіп болып, төбе бүршіктер қүралған соң басталады. Бүл фенофазаның өсімдіктің қыстап шығу үш ін дайындығындағы маңызы зор. Өркендер мен ңаңқа бүтаңтардың тіндерінде, діңі мен тамырларында қоректік заттардың қоры осы мезгіл- Де жинаңталады. Ңоректік заттар өуелі крахмал түрінде жиналады. Өсімдіктердің жапыраңтарының түсуі ңысқы қолайсыз жағдайлардан аман ңалуға табиғи қалыптасу болып табылады. Ж апы рақтар түсер алдында олардан өркендер мен ірі бүтақтарға ңоректік заттардың біраз бөлігі (азот, калий, т.б.) өтеді. Ж апы раңтар түсіп болған соң, өсімдіктер тіндеріндегі крахмалдар ңанттарға ай- налады, азотты, майлы және илік заттардың мөлшері үлғаяды. Осының бөрі протоплазма қасиетін өзгеріске үшыратып, оның белсенділігін төмендетеді. Сөйтіп жа- суш алар өбден тынығу кезеңіне көш еді. Бүл уақы тта 30 өркендердің тін дері ли гн и н , суберин, т.б. заттарды с ің ір е д і де, сон ы ң н әти ж есін д е б ү таң тар ң атай ы п ағаш танады ж әне серпім ділікке ие болады. Бүтаңтар иген к езде ж ары лады . Т ы ны гу кезеңі Тынығу кезеңі күзде ж апы рақ түскеннен басталып, көктемде өсіп-даму кезеңі басталғанга дейін созылады. Тынығудың екі фазасы бар: тперең т ыныгу немесе органикалық тыныгу жөне еріксіз тыныгу. Бүл кезеңде өсу процестері тоқтайды. Тіндер мен жа- сушаларда ингибиторлар жинаңталады, олар өсу процес- терін тежейді. Соның нәтижесінде өсуге ңолай лы жағдай болған кезде де өсімдіктер өсуге қабілетсіз болады. Органикалық тыныгу өсімдіктерде жапырақтар түсіп, ауаның температурасы 0 °С-тан төмендеген кезде баста- лады. Органикалық тынығу фенофазасының үзақтығы телітушіге, даңылдың түріне, сортына, өсімдіктің ж а сына және клим атқа байланысты. Мысалы, аласа өсетін телітуш ілерге үласты ры лған алма ағаш ы биік өсетін тел іту ш іге ү л асты р ы л ған алм а ағаш ы н а қ ар аған д а тынығу кезеңіне ертерек енеді. Сүйекті даңылдардың тынығу кезеңінің үзаңтығы шекілдеуіктілерге қарағанда ң ы с қ а б о л ад ы , ал ж а с а ғ а ш т а р д а к е р і а ғ а ш т а р ғ а қарағанда үзағы рақ болады. Е р ік с із т ы ны гу о р ган и кал ы қ ты ны ғу ф азасы нан кейін, қы сты ң екінш і ж арты сы нда немесе көктемнің басында басталады. Өсімдік бүл кезде өсіп-дамуға да- йын болады. Бірақ сыртқы орта жағдайларына (ауаның температурасының томен болуы) байланысты тынығу кезеңін жалғастыра береді. Бүл фенофазада ж ылымық ауа райы өте ңауіпті. Өйткені мезгілсіз ауа райының жылуы салдарынан өсімдік тіндерінің суыққа төзімділігі күрт төмендейді. Соның салдары нан күн суы тңанда сүйектілер мен ж аңғақ жемістілердің гүлді бүршіктері үсіп кетеді. 31 |