Оқулық Алматы, 012 удк
жүктеу/скачать 0,59 Mb. Pdf көрінісі
|
Erdembekov-Kazirgi-kazak-adeb
| Ана деген
ұғымның өзі оның көптеген күнəсіне араша болады. Алты ұлы келіп, тамұқ отынан арашалап тұрғанын көрудің өзін бақыт деп зарлаған Марауға Нұрила «Ана біткеннің бəрі өз өзегін жарып шыққан перзентіне осыншама пəруана берілсе, Жер беті былғаныштан тазарар еді. Тозақ оты бəсеңсір еді. Ей, күнəһар да бейкүнə ұрпақ! Біз кешкен қасірет теңізін сен кешпе», - дейді. Осылайша ұрпақ амандығын тілеп өткен Нұрилəнің тілегі барша ананың тілегі болмақ. Əбіш Кекілбаев драматургия жанрына үлкен үлес қосқан қаламгер. Əлем əдебиетіндегі классикалық драматургия үлгілерін қазақ тіліне аударумен бірге өзі де осы жанрда төл туындыларын дүниеге əкелді. Тарихи-өмірбаяндық «Абылай хан» атты халықтық-қаһармандық сахналық дастаны еліміз тəуелсіздік алған кезде жазылды. 1998 жылы М. Əуезов атындағы академиялық драма театрында қойылды. Жазушының прозасында көтерілген ғасырлар бойы халық аңсаған тəуелсіздік, азаттық идеясы осы драмалық туынды арқылы сахнаға шықты. Пьеса үш көріністен тұрады. Бірінші көріністе тарихи аңыздардан мəлім, Абылайдың Сабалақ атанған жас күні сурет- телген. Ұрыс даласында қалмақтың батыры Шарышты өлтіріп, батырлығымен көзге түскен сабалақтан Көмей əулие кім екенін сұрайды. Сөйтіп Абылайдың тегі анықталады. Оның азан шақырып қойған аты – Əбілмансұр. Жауға атасы Абылайдың атымен ұрандап шабады. Əдебиеттануда эпос болмысты белгілі бір ауқымда, көлемде, уақыт пен кеңістік аясында жəне оқиғалар шеңберінде, сюжеттік желі негізінде қамтыса, лирика жеке адамның ішкі дүниесін сезімнің қалыптасып, өзгеруімен, мұң-қиялымен, көңіл ауанымен, қайғы-қуанышымен ашып көрсетеді. Ал, драма, сөздік əрекеттерді эмоционалды ерікті ұмтылысымен, əлеуметтік-психологиялық сипатымен, ішкі еркіндігімен жəне сыртқы шектеулілігімен, қысқасы екі жақты экспрессивті-сюжеттік қатынастарымен та- 125 ны та тындығы айтылады. Сол арқылы əдебиеттің бұл тегі өз бойында лирика мен эпостың сипаттарын ұштастырады. Драма - адам мінезін мүмкіндігінше терең ашып, жан-жақты танытатын іргелі, күрделі жанр. Пьесаның екінші бөлімінде аң аулап жүріп, қапыда қал- мақтардың тұтқынына түседі. Абылайдың жан арпалысы арқылы мінез бітімі ашылған. Ерекше қаһарман туған жас Қалданды да ойға қалдырған. Тұтқынға көңілі кетіп, көмекке келетін Күлпаш сұлу, олардан туған Əмір Сана оқиғалары пьесадағы тартысты күшейте түседі. Абылай зынданнан шешендігімен, тапқырлығымен құтылады. Драматург бұл тұста сөз құдыретіне ерекше мəн береді. Əйгілі жыраулардың Абылай ханға қарата айтатын «үш ауыз сөзбен құтылдың» дегенінің мəнісін ашады. Сондағы үш ауыз сөз Əбіш Кекілбаев туындысында былайша беріледі: «Қалдан: Тауда тарлан ойнай ма, бағлан ойнай ма? Əбілмансұр: Тарлан ойнаса – жəріместігінен ойнайды, Бағлан ойнаса білместігінен – ойнайды. Қалдан: Тар жерде теке тіресе ме? Əбілмансұр: Теке тіреспейді, текешік тіреседі. Қалдан: Тірессе не болады? Əбілмансұр: Екеуі де бөріге бұйырады». Қалданның астарлы сұрағына Абылай осылайша шешендікпен жауап береді. Абылайдың айбатынан сескенген Қалдан басына азаттық беріп, іргем тыныш болар деген оймен қызы Топышты қосып, еліне аттандырады. Үшінші көріністе тартыс күшейіп, оқиға ширыға түседі. Ел ішіндегі лаң, бітпес дау суреттеледі. Қазақ шонжарлары қалмақ шапқыншылығынан қорқып, Əмір Сананы қайтаруды талап етеді. Хан баласын Ресейге өткізіп жіберуге мəжбүр болады. Бір жағынан орыс, бір жағынан қалмақ, бір жағынан қытай қысқанда, оған ел ішіндегі дау қосылып, Абылай сан сауалға жауап іздеп аласұрады. Абылайдың мұндай кезде кеңесшісі, ақылшысы Көмей əулие – тарихтағы Бұқар жыраудың бейнесі. Ханға өктем сөйлеп, кеңес беріп, керек жерінде түзетіп отырған данышпан қарт жалпы қазақ даналығының жиынтық бейнесіндей. Күлпаш пен Топыш, кейуана мен дуана бейнелері бас қаһарманның мінезін танытуда өзіндік роль атқарған. 126 Пьесада ұлттық мінез бен болмыс айқын танылады. Жал қау лық пен кертартпалық, аяқтан шалу сияқты қазақи мінездерді драма- тург кейіпкерлердің əрекеттері мен пиғылдары арқылы көрсеткен. Ə. Кекілбаевтің драмасындағы оқиға тізбектері көп жылдарды қамтып, хроникалық тұрғыда беріледі. Абылай хан (1711-1781) - өз уақытының ірі мемлекеттік қайраткері, реформатор, Ресей мен Қытай ортасында жатқан қазақ хандығының тəуелсіздігін сақтау үшін үлкен еңбек сіңірген, басқару ісінде жаңа ұстанымдарға сүйенген тұлға. Пьесаға негіз болған Абылайдың алғаш таққа отыруы мен оны паналап келген Əмірсана тағдыры. Осы оқиғаның төңірегінде хан тұқымдарының билікке таласы, хан өмірі мен оның саяси жолы, арман-мақсаты, өкініш-наласы бейнеленген. Бір жағынан Ресей қыспағы, екінші жағынан Қытай империясының қазақ еліне көз алартуы, енді ғана тұйықталған Жоңғар жорығы, осылардан сақтану, елді бірлікте ұстау, ағайынның дау-дамайын басу осының бəрі Абылай үшін ауыр жылдар еді. Ханның алғаш аты шыққан кезі пьесаның прологі сияқты да, қалған екі бөлімі оның тұтқынға түскен, одан таққа отырған кезеңдері, осы екі желіде Абылайдың саяси мұраттастары мен қарсыластарының бет-бейнесі айқындалады. Екі бөлім - екі кезең. Соның астарында қазақтың іргелі ел болудағы ежелгі арманы жатыр. Абылай өз халқы үшін зор еңбек атқарды, үлгермей, тиянақтай алмай қалғандарын болашаққа аманаттады. Драмадағы тартыс осыны меңзейді. Ə. Кекілбаевтің «Абылай хан» пьесасы – қазақтың кешегісі арқылы бүгінін меңзейтін туындысы. Əйгілі прозашының драматургия жанрын еркін игергеніне осы пьеса мысал бола алады. Ə. Кекілбаевтің осы идеялары операға да өзек болды. Композитор Е. Рахмадиевтың “Абылай хан” атты операсының либреттосын жазған да қаламгер Ə.Кекілбаев еді. Драматург М. Байсеркеновтың «Абылай ханның ақырғы күн- дері» пьесасында айналасы үш күннің ішінде өтетін оқиғада сол замандағы аласапыран қоғамдық қайшылықтардың тарихи болмысы ашылып, талай дүбірлі күндерді басынан кешірген Абылай сырқатының сыр беруі үлкен толғанысқа, ішкі күйзеліске əкелгендігі шебер өрілген. Автор хан өмірінің осы бір көңіл-күйі арқылы оның бүкіл ғұмырын, қазақ халқының тұтас бір кезеңін 127 қамтитын əлеуметтік өмірін, келер ұрпаққа арнаған аманатын жеткізіп тұр. Оны алаңдататын – төніп келген ажал емес, артында қалып бара жатқан жалпақ елінің тағдыры, соның бүгіні мен ертеңі. Пьесадағы əрекет барлық оқиға мен ішкі тартыс желісі Абылай мен Бұқар жырау арасында кейде монолог, кейде диалог арқылы өрілген. Жиырма жасында тəж киіп, бар ғұмырын билікпен өткізген Абылайдың да төрт құбыласы тең емес екен. Ет пен сүйектен жаралған пендеге тəн арман мен мұң, сүйініш пен күйініш, іштей мазалайтын көңіл-күй арпалысы оған да жат емес. Абылайды алаңдататын меңдеген сырқат пен тақап қалған ажал емес, артында қалып бара жатқан жалпақ елінің тағдыры, соның бүгіні мен ертеңі. жүктеу/скачать 0,59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|