Оқулық Алматы, 2012 2 (075. 8) Ббк 32. 81 А 99

102
«Бейнені тарылту» ұғымын енгіземіз. Х жиынының у=f(x) бейнені 
анықтау аймағы бар болады деп алайық. у=g(x) бейне Х
*
 анықтау 
аймағымен, əрбір x 
∈ X
*
 үшін X
*
 
∈ X жəне g(x)= f(x) болған жағдайда 
ғана, f(x) бейне Х
*
 жиынға тарылту болып саналады.
х=L(t) бейнені T 
∩  (t
1
,  t
2
] жиынға тарылтуды, жарты аралыққа 
(t
1
, t
2
] сəйкес келетін, кіру үдерісінің фрагменті деп, бүкіл t’ 
∈ T
L
 
∩ (t
1
, t
2
) үшін (мұндағы, x=L(t’) тəртіпке келтірілген жұптардың 
жиынтығын – жарты аралық (t
1
,t
2
) үшін жүйеге келіп түсетін, 
кіретін хабар деректің үзіндісі деп атайтын боламыз жəне (t
1
, x
L
]
t1, 
t2
-мен белгілейміз.
T
L
 
∩ (t
1
, t
2
] түпкі жиын, мысалы t
1
, t
2
,…,t
k
 үшін кіру хабар дерегі: 
(t
1
, х
1
; t
2
, х
2
; ...; t
k
, x
k
) түрге ие.
Бүкіл мүмкін кіретін хабардың жиынын {(t, X
L
)
T
} деп белгілейміз. 
Ол, жүйенің атқарымдық шарттарымен рұқсат етілетін, x=L(t) 
түрдегі кіру үдерістерінің жиынымен анықталады. {(t, X
L
)
T
} жиынға, 
ол үшін Т
L
=0 болатын, (t, X
L
)
T
 = Æ бос кіру хабарын қосып есептейтін 
боламыз. 
Бұдан өзге, {(t,  X
L
)
T
} жиын, кіру хабарларының буындасуымен 
байланысты, тағы бір талапты қанағаттандыруы тиіс. (t, X
L1
)
T
 жəне 
(t, X
L2
)
T
 хабар {(t, X
L
)
T
} жиыннан деп алайық. Жəне t
1
 < t
2
 < t
3
; t
1
, t
2
, t
3
 
ΠT болсын дейік. (t, X
L1
]
T2, T1 
жəне (t, X
L1
]
T3, T2
 хабарлардың үзінділерін 
түземіз. Тəртіпке келтірілген жұптардың жиынтығы (t
*
,x
*
), мұнда:
 
;
t
,
t
T
t
,
t
T
t
3
2
L
2
1
L
*
2
1
 
,
t
,
t
T
t
t
L
;
t
,
t
T
t
t
L
x
3
2
L
*
*
2
2
1
L
*
*
1
*
2
1
H
H
i
i
 
 
(t,  X
L1
]
T2, T1 
жəне (t,  X
L1
]
T3, T2 
үзінділердің буындасуы нəтижесінде 
пайда болған, кейбір (t,  X
L–
)
T
 хабарды (t,  X
L
]
T1, T3 
үзінді ретінде 
қарастыруға болады. {(t, X
L
)
T
] жиыннан кіру хабарлары үзінділерінің 
кез келген санының буындасуы, осы жиынға жататын, кейбір кіру 
хабарының үзінділері болып көрінеді. 
Жүйе  y 
∈  Y шығу дабылдарын беруге қабілетті, мұндағы Ү – 
жүйенің шығу дабылдарының жиыны. t
i
 
∈ T уақыт мезетіндегі жүйе 
беретін, шығу дабылы у(t
і
)-мен белгіленеді. 
Егер  у шығу дабылы y 
∈  Y
j
,  j = 1..m сияқты y
1
,  y
2
, ..., y
m
 

103
 
сипаттамаларының жиынымен сипатталса, Ү
j
 – берілген жиын бо-
лады, онда Y = Y
1
×Y
2
×...×Y
m
 тура көбейтінді жүйелердің шығу 
дабылдарының кеңістігі деп аталады. 
Кіру үдерісіне ұқсас у=N(t) шығу үдерісі ұғымын енгіземіз, ал 
сондай-ақ шығу хабарын (t, Y
N
)
T
 жəне жарты аралықтағы (t
1
,t
2
] оның 
үзіндісін (t, Y
N
]
t1, t2
 анықтаймыз. 
Ақпарат – басқару элементі жəне басқарылатын еңбек заты 
ретінде, басқарылатын жəне басқаратын жүйелердің есептері мен 
жай-күйі туралы сапалық түсініктерді қамтамасыз етуі жəне олардың 
қажет жай-күйінің мінсіз модельдерін əзірлеуді қамтамасыз етуі 
тиіс.
Ақпараттық қамтамасыз ету – бұл өндіріс элементтерінің нақты 
жəне мүмкін жай-күйі мен өндірістік үдерістің атқарымдық сыртқы 
жағдайларымен өндіріс элементтерін өзгерту жəне түрлендіру ло-
гикасы туралы өндірістік үдерістің атқарамдық сыртқы жағдайы 
туралы деректер жиынтығы болып көрінеді. Басқару жүйесіндегі 
ақпараттарды сипаттау кезінде оның екі бөлігі бөлінеді:
•  ақпараттардың бастапқы элементтері (деректері), белгілі 
бір сыныптағы бүкіл объектілерге тəн болуы мүмкін жəне сандық 
тұлғалануымен ғана өзгешеленеді;
•  жіктелу байланыстарының сұлбалары, өндірістік үдерістегі 
өзгерістердің логикасын көрсетеді жəне ақпараттарды түрлендірудің 
бағытын негіздейді (ақпараттық модельдер).
Олар көбінесе объектінің өзіндік ерекшеліктерімен байланысты. 
Бұл ақпараттық қамтамасыз ету сипаттамаларының екі деңгейін 
бөліп көрсетуге мүмкіндік береді: элементтік, яғни деректердің, 
сипаттамалардың, белгілердің жиынтығы; жүйелік, яғни 
жаңғыртушы өзарабайланыстар жəне ақпараттық модельдер түрінде 
жүзеге асырылатын, ақпараттардың жіктелу топтары арасындағы 
тəуелділік.
Ақпараттардың элементтік сипаттамасы кезінде ақпараттардың 
құрамы, таратушылардың формасы мен түрлері, олардың номен-
клатурасы зерделенеді. Ақпараттық жүйелерді сипаттау кезінде 
ақпараттық ағындардың қозғалысы, олардың қарқындылығы мен 
орнықтылығы, ақпараттарды түрлендіру алгоритмдері мен осы 
объективті жағдайларға сəйкес келетін құжат айналымының сұлбасы 
зерттеледі. 
Басқару жүйесінде тіркелетін, берілетін жəне қайта өңделетін 

104
ақпараттар жиынтығы, басқару жүйесімен бақыланатын жəне 
реттелетін, нақты жəне мүмкін жай-күйлердің бүкіл алуандығын 
көрсетуі тиіс. 
Ақпарат пайдалану үшін дайындалуы қажет. Оның дайын-
далғандық дəрежесіне қатысты: үдеріс пен оның элементтерінің же-
келеген жақтарын сипаттайтын деректердің, көрсеткіштердің жиы-
ны ретінде, бастапқы ақпарат; мақсатқа сай өндірістік ақпараттар 
алу үшін белгілі бір тəртіпке келтіруден жəне жіктеуден өткен 
қайталама ақпарат; объектінің статикалық жай-күйін сипаттайтын, 
жекелеген элементтер мен жергілікті үдерістердің ақпараттық 
модельдері; жекелеген элементтер мен үдерістердің өзгеруін сипат-
тайтын динамиканың ақпараттық модельдері; белгілі бір шешімді 
сипаттайтын жəне белсенді бағытталушылыққа ие, біріктірілген 
ақпараттық модельдер болып бөлінуі мүмкін. 
Кəсіпорынның (бірлестіктің) өндірістік-шаруашылық қызметін 
дайындау мен оның үдерісі жəне осы қызметті басқаруда туындай-
тын ақпарат, экономикалық ақпараттар болып түсіндіріледі.
Экономикалық-ақпараттың мынадай бірқатар ерекшеліктері бар:
• негізгі массада ол дискреттік көрсету формасына ие; цифрлық 
немесе цифрлық-əліпби түрінде көрсетіледі;
• материалдық таратқыштарда (құжаттарда, магниттік таспалар-
да, табақшаларда жəне т.б.) көрсетіледі;
• ақпараттың үлкен көлемдері, оның нақты атқаратын қызметіне 
тəуелді болып белгіленген уақыт шектерінде өңделеді, көбінесе бұл 
– циклдік үнемі (регулярно) өңдеу болады;
• бір жерде туындайтын алғашқы ақпарат басқарудың əртүрлі 
атқарымдарынан өз көрінісін табады жəне осымен байланысты 
бірнеше рет əртүрлі өңдеулерге ұшырайды, сондай-ақ бұл айтылғандар 
деректерді көп қайтара қайта топтастыруды қажет етеді;
• алғашқы ақпараттардың көлемдері оның өңдеу операцияларының 
салыстырмалы түрде саны аз болған кезде үлкен өлшемдерге жетеді;
• алғашқы деректер жəне есептеу нəтижелері, ал кейбір уақытта 
аралық нəтижелері ұзақ сақтауға жатады.
Экономикалық ақпараттарды өңдеуді ұйымдастыру кезінде 
бұлжытпай орындау көзделетін, уақыттылық, толықтық пен 
дұрыстық талабы, өндірісті басқару жүйелеріндегі экономикалық 
ақпараттарға қойылатын айрықша маңызды талаптар болып са-
налады.

105
 
Ақпараттық қамтамасыз етуді жасау басшылар мен мамандардың 
ақпараттарға деген орташа қажеттіліктеріне бағдарланады. Мұнда 
басқаруды ұйымдастырудың ілгерінді тəсілдері мен əдістері 
көрсетілетін басқару туралы ақпарат ерекше орын алады.
Ақпараттарды ұйымдастыру үдерісінде, оны нормативтік-
анықтамалық рөл атқаратын шартты-тұрақтыға жəне айнымалыға 
бөлу принципті маңызға ие болады. Ақпараттардың осы екі түрі де 
жіктелу байланыстарын талдау негізінде, сипаттаушы, яғни белгілі 
бір типтік жағдайды көрсететін компоненттермен статикада немесе 
динамикада үдерісті суреттеуі мүмкін, өзара байланысты блоктарға 
(модельдерге) ұйымдасады. 
Ақпараттық қамтамасыз етуді қалыптастыру үдерісіне бірнеше 
кезеңдер кіреді (3-кесте).
3-кесте. 

жүктеу/скачать 8,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: