Арғытүркілер мен түркілердің рухани мұрасы

103 
алыс қойнауларында қалыптаса бастаған. Көк бөрі туралы аңыздар, Ш. 
Айтматовтың және Ю. Рытхэудің көркем шығармаларында бейнеленген 
тотемдер-Бұғы ана мен Алып балық (кит) мифтің әсерлі белгілері. 
Тотемдік Ілкі тек адам мен табиғаттың ішкі тұтастығын білдіретін 
маңызды дүниетанымдық түйнекке жатады. Зерттеушілер Ілкі Тек жалғыз 
адам әлеміне тән деп есептемейді. Ол бүкіл ғарыштық әлемді, үш дүниені 
(жоғарғы, орталық және төменгі) қамтитын көрініске жатады. Мысалы 
көшпелілер әрбір төлді бір ғарыштық стихиямен байланыстырады: қой -
желден, түйе-сордан, жылқы-оттан, сиыр-судан. Бұл стихиялар (дүлей 
күштер) ғарыштық жасампаздықтың таңбалары: сиыр-өлім мен о 
дүниенің, түйе-жердің, «еш» деген түбірі бар ешкі-хаостың, бостықтың 
таңбасы. Кейін қазақтың дәстүрлі мәдениетінде тотемдік ұғымдар 
қалғанымен, олардың нақтылы көріністері өзгерді.
Сурет. Бұғы тастар 
Мифологияда сакральды (қасиетті) мағынасы бар сарын-адамның 
биологиялық өмірі, оның тууы мен өлімі. Қауымдағы ең бірінші бөлініс-
жыныстық бөлініс. Оның негізінде мифологиялық сана уақыттан тыс 
тұратын алғашқы абсолютті бейнелердің бірі-Алғашқы Ата-Ана туралы 
түсінікті қалыптастырады. Егер діни түсініктегі Адам ата мен Хауа ананы 
құдай 
жаратса, 
мифологиялық 
Арғы 
тек-табиғат 
туындысы. 
Мифологиялық кеңістіктік-уақыттық континиумда адам мен әлемнің 
арасында ешқандай алынбайтын кедергі жоқ. Мифологиялық кейіпкердің 
сөзі мен ісі синкреттік және тұтастық сипатта болады. Оның бірлігін 
жүзеге асыратын күш-салт-дәстүрлердің мызғымас жүйесі. Сонымен, 
мифологиялық кезеңде адам мен табиғаттың арасындағы бірлік ерекше 
жоғары дәріптелді. Скиф-сақ өркениетіндегі «Аң стилі», қытайдың инь, 
ян бастамалары, Египет пен Шумердегі өліп, қайта тірілген құдай туралы 
аңыздар – табиғатпен үйлесімдікке шақыратын рәміздер. Мифологияның
барлық халықтардың немесе этниқалық топтардың көне мәдениетін 
қамтығаны белгілі. Қазақ мәдениеті тарихын зерттеушілер еуразиялық 

104 
далада матриархат ұзақ ғасырлар бойы қоғамдасудың басты түрі болды 
дейді. Археологиялық деректер балалардың аналарының қасында 
жерленгенін дәлелдеуде. Орталық Азияны алғашқы зерттеушілер 
(Иакинф) осы өңірдегі «Әйелдер патшалығы» туралы деректер келтіреді: 
«Онда лақабы Суби, аты Могйе, әйелдің елді 20 жыл билегені 
айтылады. Әйелдер патшалығында 10 мың түтін болған. Еркектер 
бірыңғай аң аулаумен айналысқан. Могйе ханша тау шатқалындағы 9 
қабатты ордада тұрған. Ол бес күн сайын бағынышты ханшалармен 
мемлекет ісі жөнінде кеңес өткізіп тұрған. Әйелдер мұнда өздерін жоғары 
санаған, әрі еркектерді қызғанбаған. Патшалықтың еркек, әйелі беттерін 
күніне бірнеше дүркін опалап, бояп жүргенді ұнатқан. Елдің негізгі 
байлығы-таза мыс, бояу, жұпар, тұз болып есептелген. Патша әйел 
өлгенде оның терісі сыдырылып алынып, сүйегі мен етіне ұнтақтар 
себілген. Осыдан кейін темір табытқа салынып жерленген. Жан иесі-
«Асыла», «Орман тәңірі» болады деп олар сенген. Бұлардың құрметіне 
адам, не маймыл құрбандық шалынатын болған. Патшалық жерінде 
(Тянь-Шань тауының түстігі, Үндістан жағында) өсетін қырғауылға ұқсас 
құстың жемсауынан дән шықса, өнім мол болады, құм, қиыршық шықса 
қуаншылық болады деп жорыған» (Хасенов Ә. Қазақстан мәдениеті мен 
өнерінің тарихы. А., 1987, 18-19 б.). 
Түркі халықтарының мифтері мен сенім-нанымдары, дүние 
суреттемелері туралы жазғанда екі ерекшелікке назар аудару қажет. 
Біріншіден, мифтік дүние бағдарларында үйлесімділік пен реттілік 
ұстанымдарының алдыңғы қатарға шығуын ескеру қажет. Мәдениеттің 
өзі реттеу тетігі болып табылатындығы белгілі. Ежелгі адам табиғатқа 
табыну арқылы оны өзіне жақын етті, ретке келтірді. Адам әлем мен 
құдайларды адамиландырды (антропоморфтау арқасында). 
Жаратылыс алдымен астан-кестең (хаос) сұрапыл күштерімен 
адамды өзіне толық бағындыруға ұмтылады (утопизм). Осы жөнінде З. 
Серікқалиев Гильгамеш дастанынан мынадай суреттемелер келтіреді: 
Жаратылыс адамы Энкиду (әкесі-есек, анасы-антилопа) Құдай 
құдіретімен өзіне адамгершілік қасиеттерін дарытқан: «Жұдырықтай 
жүрегіне жанқиярлық шынайы достық сезімі ұялаған. Дархан пейіл, 
ақылғой ақкөңіл, мейірбан, бір басында бәрі бар. Құдайдай құдіретті, 
көрікті. Әйел жанын, сұлулығын, махаббатын сезіну арқылы оның ақыл-
ес, ұғым-түсінігі де тереңдей түскен бірте-бірте мәдениетке, рухани 
игілікке бой ұсынған» (Дүниетану даналығы. Алматы, 1994.-88 б.). 
Шумер мен түркі мәдениетін салыстырудан туған ұқсастық тегін 
емес. Шумердің де өзіне тән тостаған ұстаған киелі әйелі болды. Бірақ ол 
әйел вавилон жазбаша деректерінің арқасында өзінің тәңірі құдіретін 
сақтап қалды. Вавилонша-Иштор, қайта тірілу тәңіриясы, Иштор оттың, 
көтеріліп келе жатқан күн-Тамуздың анасы. Көне миф Иштор жер асты 
әлеміне түсіп, Тамузды тауып алып тірілтеді дейді. Қолындағы ыдысты 
бауырында қысып ұстаған Иштордың мүсіншелері бар. Жайдақ 

105 
графикалық бейнеден көлемді мүсіндік бейнеге көшкенде еңкейтілген 
тостағанға айналған иероглифі-күннің көзі. 
Өлген адамның қолына немесе басына жақын қайта тірілудің 
кепілдемесі ретінде іші толы тостаған қойылған. Ал тостаған сынса, ол 
адамның бір жылдық өмірі деген ырым. Ұйқыға кететін падишаның жасы 
қанша болса, көріне сонша қыш немесе ағаш ыдыс салады да, күл-
пәршесін шығарып сындырады. Сынбайтын металл ыдыс қайта тірілу 
идеясын бейнелейді. Еңкейтілген тостаған ұстаған қайта тірілу тәңірия 
Иштордың мүсіні зираттың басына орнатылады. 
Өлген адам күн-Тамузға ұқсатылған, Иштор тәңірия оған қайта жан 
бітіруге тиісті болған. Иштордың еңкейтілген тостаған ұстап, көр 
басында тұруы сондықтан. Қазақтарда «тамыз, тамыз, тамыздық деген 
өлең қайырмасы бар. Үйлесу-үйлеспеуіне қарамай-ақ кез келген халық 
әнімен айтыла береді. Маған бұл күн тәңірісі Тамызға мінәжат ретінде 
айтылатын аяттың ең сүбелі тұсының жұқанағы болып көрінеді. Ежелгі 
Алдыңғы Азияның құдайға жалбарынуға арналған дұғаларының кейбір 
нұсқалары осы күнгі тілдерде халық әндерінің қайырмасы түрінде 
сақталып келеді.
Көне шумер жазуында түннің таңбасы: аспан күмбезі мен 
жұлдыздар. Ол сонымен бірге түнек, қараңғылық, өлім. (Таңбаны 
төңкерілген тостаған ұғымының дамуы деп түсіндіруге болады. Жаңбыр 
себезгілейді. Ежелгі диқандардың әдет-ғұрпында өлім мен себезгілеу 
қатар жүреді, сондықтан аспаннан жаңбыр тілегенде құрбандыққа адамды 
шалады, яки өлген адамды жерлегенде бейітке су себеді. Бірінсіз бірінің 
күні жоқ деген философиялық теңдеу шешімін оп-оңай табады: егер 
себепші өлім болса, себезгілеу соның салдары, керісінше Көк перзентінің 
бейіті оның таңбасы секілді күмбез тәрізденіп жасалады). 
Азияға келгесін түркілер көк құдайды-тәңіріге табыну салтын 
монғолдармен бөліседі. Бұл халықтардың ежелден мәдени ортақтастығы 
тілдеріне әсер етті. Ортақ лексикасының көптігі мен кейбір емлелік 
жағдаяттардың ұқсастығы тіл мамандарына монғол және түркі тілдерінің 
тектік туыстығын анықтауға, сөйтіп олардың басын қосатын алтай баба 
тілі деп есептеуге мүмкіндік берді. Тәңірімен ең кейін ажырасқан қыпшақ 
тайпалары болды. Олар өздерін бабаларының өткендегі ұлы істерін 
жалғастыратын өздерінің қыпшақ деген есіміне жансауға желідей 
жармасты. Мұхаммед, Будда және Ғайса ғалиассалам ізбасарларының қос 
жүзді алдаспандары бұл желіні кескілеп бақты. 
Мифологиялық санада сақталған ру басының арғы тегі тотемдік 
жануар немесе оң ғұнмен (фетиш) байланыстырылған. Археологиялық 
зерттеулер, мысалы, ғұндарда оңғұндарға табыну жан-жақты дамығанын 
көрсетеді. Ғұндардың атақты шаньюйлерінің (Шоңлы) бірі Учжулю 
жерленген деп топшыланған Нойан-Ула қорғанынан (1911 жылы 
П.Козлов бастаған экспедиция ашқан) табылған бұқаның суретіне 
қарағанда, оны “ғұн” деп енгізді. Бұдан байқалатын бір ұқсастық, сақ-

106 
массагеттер сияқты ғұн тайпаларының да тотем (онғұн) жануарлары 
болған. “Есік” обасынан шыққан сақ бекзадасының маңдайындағы алтын 
арқардың мүсіні оның онғұны арқар екенінен дерек береді.
Ру басылардың сакральдық билігі тек олардың қоғамдағы орнын 
фетиштендірумен қатар, туысқандық қауымға тән тотемдік сенімдермен 
де нығайтылған. Арғы тек (тотем) тек қауым-фратрияны ғана емес, 
сонымен бірге бүкіл ұлысты біріктіретін магиялық бейнеге жатады. Грек 
тарихшысы Геродот скифтердің тотемдік аңыздарына ерекше көңіл 
бөлген: “Олардың шежіресі бойынша, Зевс құдай мен Борисфен өзенінің 
қызынан Тарғытай, Тарғытайдан Липақсай, Арпақсай, Қолақсай туады. 
Ал эллиндердің әфсанасында Геракл Герион өгізін қуып жүріп, атынан 
айырылып қалады. Атын іздеп жүргенде, қалың орман ішінен Ехидна 
деген жылан-қыз Гераклге тиеді. Жылан-қыздан Агафирис, Гелон, Скиф 
туады-мыс. Келтірілген аңыздың қай-қайсысы да скиф тегін гректермен, 
Еуропа жұртымен туыстастыруының түптің түбінде шындығы бар деп 
қарауға әбден болады” (Хасенов Ә. Қазақстан мәдениеті мен өнерінің 
тарихы. А., 1987, 26 б.). 
Скифтердің арасынан «Жеті ғұламаның» бірі Анахарсис шыққан. 
(Секст Эмпирик. Соч. т.1. М., 1976. С.382). Анахарсис есімі гректің 
данышпан философы Платонның (427-347 б.э.б.) еңбектерінде кездеседі. 
Ол «Мемлекет» деген еңбегінің оныншы кітабында Гомер, философ 
Фалес және скиф Анахарсис туралы айтқан (Платон. Соч. т.3. М., 1971. 
С.427). Осы кітаптың 642-бетінде Анахарсис туралы мынандай 
түсініктеме берілген: «Анахарсис аты аңызға айналған скиф, Грецияға 
саяхат жасағанда Солонмен кездесіп, соның ықпалында болып 
данышпандығымен атағы шыққан. Ол туралы Геродот хабарлайды» 
делінген. Гректер қазіргі біздің территорияны мекендеген халықтарды 
ортақ атпен скифтер десе, парсылар сақтар деген. 
Ендігі жерде әңгімені «тарихтың атасы» Геродоттан бастау қажет 
болды: «Дарийдің жорық жасаған елдерінде, Евкинский понт (Қара теңіз 
– Ғ.Е.) жағалауындағы скиф тайпаларын айтпағанда, тұрпайы тайпалар 
өмір сүрген. Понттың солтүстік жағалауында ешбір мәдениетті тайпа 
болмаған, тек қана атақты скиф Анахарсисті атамағанда». (Геродот. 
История. М., 1972, С.198). Анахарсис есімі Аристотельдің еңбектерінде 
де кездеседі. 
Секст Эмпирик Анахарсиске біршама философиялық талдау жасаған. 
Оның пікірінше, Анахарсис-скептик. Себебі, ол ақиқат өлшемін жоққа 
шығарады. Бір нәрсе туралы бір саладағы мамандар әңгімелессе де, 
әртүрлі мамандар пікір таластырса да ортақ бір қорытындыға келе 
алмайды, себебі өз ісінің маманы бұл істе дилетант, ал сонымен бірге 
біртекті мамандар да келісімге келе алмайды. Оның себебі, бұларға 
төреші болатын адам керек. Айтысқа түскен адам бір мезгілде 
айыптаушы және айыпталушы. Оның әрқайсысының сөзі шындық әрі 

107 
шындық емес. Грекия елінде Анахарсиске қойылған ескерткіш бар. Онда 
«Басқа пәле тілден» деген мағынада сөз жазылған.
Анахарсис гректің атақты заң жүйесінің реформторы Солонмен дос 
болған, олай болса, оның идеяларын скифтердің мемлекеттік тұрмысына 
енгізуге талпыныс жасауы әбден орынды. Сірә, шындығы, Анахарсис өзі 
көріп, оқып, үйреніп келгенін жүзеге асырғысы келген болуы керек.
Анахарсис афиндіктерге былай деген екен: «Сіздер, грек тілі әріптерін 
анық айтпайтын, менің тіліме күлесіздер. Афиндіктер скиф тілінде нашар 
сөйлейтіні сияқты. Анахарсис грек тілінде нашар сөйлейді. Әңгіме адам 
игіліктері болып тұрғанда, мәселе тілге емес, ал бір грек басқа гректен 
ерекшеленетін, олардың көзқарастарына келіп тіреледі. Спартандықтар 
таза аттикалық мәнермен сөйлесе алмағанымен, алайда өздерінің 
ерліктерімен әр жерде данққа бөленген және жаппай құрметтелуге лайық. 
Скифтер қажетті нәрсе туралы айтылған сөздерді жазғырмайды, бірақ бос 
сөздерді құптамайды. Скифтер тек, қашан сөз жаман ойларды 
шақырғанда ғана, оларды теріс бағалай бастайды. Егер сіздер, 
айтылғанды түсінуге қадам жасамай-ақ, бөтен сөздерге тисе 
бастасаңыздар, онда көп нәрсе маңайларыңыздан бос өтіп кетеді. Осылай 
сіздер өздерінізге зәру көптеген тауарларды жеткізуді баяулатып 
қоясыздар. Неліктен сіздер варвар маталарын жоғары бағалай келе, 
олардың тілін ұнатпайсыздар?» (Мәдени мұра. 1–т. Ежелгі көшпелілер 
дүниетанымы.-Астана, 2005) 
Жаңа тас дәуірінен бастап ру басылар басқа қауымдастарынан 
бөліне бастайды және бұл олардың ритуалдық дәнекершілер қызметінен 
де туады. Әдетте, ақсақалдар дәстүр-рәсімдердің тасадағы мазмұнын 
терең меңгергендіктен басқа қандастарының арасында киелі адамдарға 
айналады. Егер әскери демократия батырлардың дараланып шығуына 
әсер етсе, ілкі тектерді антропоморфтандыру ру басыларының мәдени 
функцияларын күрделендірді. Осы кезеңде адам мен дүниенің жаратылуы 
туралы этнологиялық, ру мен тайпаның арғы тектен бергі тарихын 
баяндайтын генеалогиялық мифтер мен арғы аталардың ерлігін 
жырлайтын поэтика қалыптасады. Е. Тұрсынов қауымның жіктелуінде 
бүкіл тайпаға ортақ тотемнің индивидуалдық қоғаушы-пірмен 
(нагуальмен) ауысқанының үлкен рөл атқарғанын атап өтеді. Ғалым бұл 
үрдісті екінші мифологияландыру деп атайды. Ру басылар нагуальдары ең 
мықтылар деп есептелген. Кейін бұл түсінік тектілік ұғымының пайда 
болуына әкелді. Текті адам деп шыққан тегінде атақты аталары көп 
кісілерді айтады. Әрине, алғашқы мифологиялық арғы тектер бірден 
жоғалып кеткен жоқ. Олар, әдетте, жаңа тарихи кейіпкерлермен синкретті 
көріністе болды.
Ата-бабалар рухына сыйыну арғы тектерге магиялық (сиқыр) 
күштердің иегері деп сенумен де байланысты. Мұны Ш. Уәлиханов та 
растап берген. Оның пікірінше, құдіретті адамдар жай тасымен “отты
шақырады». 

108 
Ата-бабалар 
культі ежелгі онғұнға (фетишке) сенуді өз 
мақсаттарына 
пайдалана 
білген. 
Онғұнға 
табынудың 
түркі 
тайпаларындағы бір көрінісі ата-бабалардың жібектен, киізден, ағаштан 
қуыршақ бейнесін жасап, соған сыйыну еді. Х ғасырдағы араб 
тарихшысы Абу-Дулефтің жазуына қарағанда, қарлұқтар ата-баба аруағы 
өлмейді, жебеп-желеп жүреді, өлім өмірдің жалғасы деп білген. 
Сондықтан да 576 жылы Истеми қаған өлгенде, онымен бірге қабіріне 
тұтқындар өлтіріліп салынған, азық-түлік, сауыт-сайман бірге көмілген. 
Магиямен билікке жету мотиві түрік тайпаларының арасында кең 
тараған. Мысалы, араб саяхатшысы Ибн-әл-Факих (10 ғ.) мынадай бір 
аңызды жазып алған екен: «Оғыз елінің ханзадасы Балқиқ Джайбүйұлы, 
кейбір деректерде басқа ханзада туыстарымен араздасып Шығысқа 
кетеді. Ол ауыр жол азабын шегіп, бір асқар тауға жетеді. Бұл таудағы 
сиырлар аузына тістеген тасын күнге қаратса, қайнап тұрған ыстық күн 
көзіне бұлт шығады екен. Сол бұлттың көлеңкесіне жайылады. Мұның 
қасиетті жады тасы екенін білетін ханзада еліне әкеледі, өзі хан болады-
мыс. Таним Ибн Бахр мұндай тастардың тоғыз оғыздар (ұйғырлар) 
патшасында бар екені жөніндегі аңызды келтіреді. Автордың нандыра 
жазуынша, ондай тас Халиф Махдидің (8 ғасыр) заманындағы ұйғыр 
ханы Бұқа тегінде болған-мыс». (Хасенов Ә. Қазақстан мәдениеті мен 
өнерінің тарихы. А., 1987, 126 б.). 
Жоғары келтірілген аңыздардан алғашқы қоғамдастықтарда жеке 
билік тек сакральды, дәстүр мен салттық сананың күші арқылы 
бекітілетінін көреміз. Әрине, ата-бабалар қиын-қыстауда арқа сүйейтін 
тірек бола алады. Бірақ, оларға сай құрмет көрсете алмаған жағдайда арғы 
тектер кесірлі күштерге де айналып кетуі мүмкін. Сол себепті ата-бабалар 
культі жіктеле басталған қауым ынтымақтастығын сақтайтын басты 
фактор еді. 
Алғашқы білім жеткіліксіздігінен миф реалды дүниені қиял, ойдан 
құрастырылған жасанды бейнелер арқылы түсіндіргенімен, ол ақылы 
шарықтаған Жаңа Заман адамынан табиғатқа жақын тұр. Мифологиялық 
тұлға нақтылы уақытты өзінің виртуалды, ішкі, тылсымдық уақытымен 
қабылдайды және ол адамдық дүниемен бірге өтеді. Мифологиялық 
уақыттың дені оқиғалардан, оның мазмұны мифологиялық тұлғаның іс-
әрекеттерінен тұрады. Оқиға да, әрекет те ерекше бір құрастырылған 
хронотоптар арқылы жүзеге асады. Мифологиялық уақыттың есептеу 
нүктесі Ілкі Тектің жаратылуынан басталады. Бұл шексіз кеңістік пен 
уақытты көне санадағы меңгерудің бір тәсіліне жатады.
Мифтік уақытты басқа типтер ауыстырғаннан соң да тотемдік 
түсініктер халық жадында архетиптік қызметін атқарып, басқа бір 
рәміздер мен таңбаларға айналады. Мысалы, Көкбөрі жаугершілік және 
бостандық үшін күрес заманында қайсарлыққа шақырған рәміздік рөл 
атқарған. Мифтің тағы бір ерекшелігін мәдени дисперсия немесе 
синкретизм деп атауға болады. Әр түрлі әлемдер мен мәдениеттердің 

109 
тоғысуы, уақыттық кезеңдердің бір-бірімен араласып кетуі, қиял-
ғажайып оқиғалардың тұрмыс шындығымен бірге жүруі - мифтік санаға 
тән құбылыс. Мысалы, «Қобыланды» эпосы қыпшақ тайпаларының 
сыртқа жауларымен күресін бейнелейтін, нақтылы тарихи хронотопы 
анықталған батырлық жыры. Алайда, бұл эпоста кездесетін Құртқаның 
шешесі Көктен кемпір, Баба Түкті Шашты Әзиз бейнелері исламға дейінгі 
мифтік кейіпкерлер болып табылады. Осындай мысалдарды қазақтың 
рухани мәдениетінен көптеп кездестіруге болады.
Ғұзыхан Ақпанбет түркілік дүниеден табылған археологиялық 
артефактыларға сүйене отырып әлемнің мынадай суреттемесін ұсынады: 
"Әлемнің жоғарыдағыдай түсінігі, дүниетанымның бір бейнесі көнеден 
келіп жеткен ескерткіштерде аз кездеспейді. Солардың бірі тұнжыраған 
тас бейнелер-сымтастардағы тәсім-сызық, суреттер. Кісінің қолына ұстап 
тұрған құс пен құмыра соншама ыждаһаттылықпен салынған. Бұл 
бейнелер терең ойды білдірсе керек. Құс-көк аспан, құмыра-ыдыс, 
сұйыққа арналған (су). Кісі бейнесі-тіршілік. Енді ретімен айтсақ, 
астыңғы, ортаңғы һәм үстіңгі әлемнің бірлігі деген түсінікті білдіретін 
жәдігер екендігі көрінеді. Дүниені құраушы төрт тектің басын біріктіруші 
ғарыши күрсінің геометриялық бейнесі додекаэдр, жұлдыз әлемі-
ғаламшар" (Қазақтардың дүниетанымы, 1993, 34-35 б. б.).
Түркілік мифтерге қазіргі тілдерде түсіндірме бергенде оларды сол 
заман мәдени контекстінде қарастырған жөн. Басқа жағдайда 
герменевтика жаңа мифологиямен ұласып кетуі мүмкін. Бұл, әсіресе, 
кеңістік пен уақыт формаларына қатысты. Мысалы, Күлтегінге арналған 
Кіші жазуда "түн (tãn) жазығы" деген тіркесті сол күйінде қараңғылықпен 
қатысты ала берушілер де кездеседі. Алайда, жоғарыдағы жеті қиыр 
шартараптағы "түн - солтүстік" байланысы басқа мағынаға сілтейді. Осы 
жөнінде М. Семби көптеген топонимикалық дәлелдер келтіреді. Мысалы, 
Қарағанды облысындағы Түндік пен Қостанайдағы Түнтөгер Исламға 
дейінгі ілкі түркілік әлем суреттемелерін сақтардан бастау алатын, ғұн, 
үйсін, қаңлы мәдениеттерінде жалғасын тауып, түркілерде кемеліне 
жеткен тіршіліктің көркем рәмізі "аң стилінсіз" толымсыз болады. 
Мысалы, Орхон-Енисей сағаналарында салынған "Тасбақа" тұйық оюы 
мәңгіліктің, құтты өмірдің, шексіз ізденістің рәмізі болып табылады. 
Немесе Есіктен табылған "алтын адамның" сақинасына арыстан денелі 
бүркіт бейнесі салынған. Бұл қанжарда сонымен қатар жылан мен аңдар 
суреттері бар. Арыстан денелі бүркітті "грифон" деп атайды. Б. 
Байжігітовтың түсіндірмесі бойынша, грифон-жоғарғы дүниенің, 
хайуанаттар жердің, жылан жер асты дүниесінің рәмізіне жатады 
(Бейнелеу өнерінің философиялық мәселелері. Алматы, 1998, 144 б.).

110 
Сурет. Аң стилі 
Ежелгі миф-аңыздар алғашқы адамдардың тіршілігінің маңызды 
белгісіндей, олардың символдық (рәміздік) мазмұны арқылы адамзат 
қоршаған ортаны және уақытты әрі игерді, әрі түсінді. ”Мифология, -деп 
жазады А. Қасымжанов,-алғашқы қауым адамына тән ойлаудың бірінші 
бөлінбеген формасы. Мұнда поэзия мен ғылымның, дін мен моральдың, 
рационалды әсердің элементтері бар. (Духовное наследие казахского 
народа. А., 1986). 
Ғұндар да, скифтер де өздерінің атамзаманнан қалыптасқан көне 
заң-жоралғылары мен дәстүрлерін қадірлеп, берік сақтаған. Мұны мына 
оқиғалардан көруге болады. Скиф патшасы Спаргапифтің шөбересі, 
Ликтің немересі, Гурдын баласы Анахарис ханзада Эллин /Грекия/ елінде 
тәрбиеленіп, өз елінің әдет-салтынан алыстайды. Мұның есесіне грек 
құдайларының құт-бейнелеріне құлшылық жасайды. Анахаристің Эллин 
дінін ұстанып жүргенін сезген бауыры Иданфирс оны өз қолымен 
өлтіреді. Ариапиф патшаның эллин қызы әйелінен туған ұлы Скил де 
эллин әдет-салтын қабылдайды. Бірақ, бұл қылмыс білініп қалады да, ол 
Фракияға қашып кетеді. Скифтердің сол кездегі патшасы Оқтамасад 
Фракияның патшасы Ситалкен оны /Скилді/ қайтартып алып, басын 
шапқызады. Міне бұдан скифтердің көшпелі өмір дәстүрлеріне адал 
болғаны, әрі оны барынша берік ұстанғаны көрінеді. Олардың ұғымынша, 
жалбарыну әдет-салттарымен білдіріп отырған; “Вэйшу” және “Суйшу” 
жылнамаларының деректеріне қарағанда, күн сәулесімен хан ордасына, 
әрбір от басына аса рақымды нұр кіреді деп білген (Хасенов Ә. Қазақстан 
мәдениеті мен өнерінің тарихы. А., 1987). 
Түріктердің ең үлкен құдайы Тәңірі-көк, аспан құдайы болды. Күн 
мен ай, жұлдыздар да көк тәңірінің ең жақын көмекшілері, жер құдайы-
төс, табиғат-жаратылыс иесі-Алтай, “иер-суб” иесі болады деп, оған да 
құрмет көрсетілді.
Түркі тайпаларының тағы бір құрмет көрсететін кереметі ата-бабалар 
аруағы. Олар өздерінің арғы тектері мекендеді-міс деп аңыз етісетін, 
Алтайдағы ерекше үңгірге барып ата-бабалар аруағына құрбандық шалып 

111 
отырды. Ең алдымен Жужанға (ауарға) бағынған, Ашина әулеті Ергене-
көңге қалай тап болып еді, деген сауалға тағыда орта ғасырлар аңызы 
жауап береді. 93 жылы ғұндар Алтай, Тарбағатайдан асып батысқа 
көшкенде, ғұндар шаньюінің біреуі Көк тәңірі құрметіне өзінің сұлу 
қызын қалдырып кетеді. Алтайдың құз-қиялы шатқалында жалғыз күн 
кешкен қызды көкбөрі айналдырады. Сол бөріден қыз ұл табады. Бұл ұл 
күллі телес тайпасының, сол қатарда түріктердің де арғы атасы болып 
саналады-мыс. Көшпелі тайпалар арасында өздерін осындай тамылардан 
тарату, содан жаралдық деп аңызға айналдыру, ең көне онғұн /тотем/ тұту 
сенімін көрсетеді. 
Онғұн да түркілер санасында ұзақ сақталған сенім иесі деуге болады. 
Бұған Иби-ілбіс/ілбіс/, Юигу-Үкі-Көкек хан, Боли-Бөрі хан аттарының о 
бастығы онғұндарды пір тұтудан, соның жебеп-желеуіне үміт артудан 
қойылған есімдер екені белгілі. “Тарихтағы Юкук хан Ташкент 
көгалынан Енисейге дейінгі байтақ өлкені билеген айбынды әмірші. 
Илбіс Дулу хан атағымен таққа отырған Көкек хан Қытайға қарсы 
күштерді біріктіруші, аса дарынды басшы. Ол терістіктегі қырғыз, яғма-
найман, қарлұқ, басмындардың, түстіктегі дулат, түркеш, нушиби, күнгір 
тайпаларының тоғысатын жеріне-Тәңірі тауының /Тянь-Шаньнің/ терістік 
салмауына 
Бешбалық 
қаласын 
салдырып, 
түркілердің 
саяси-
экономикалык кіндігі етпек болады. «653 жылы дүние салған Көкек 
ханның әдебиеттегі бейнесі «Манас» жырының «Көкетай ханның асы» 
деген бөлімінде аса жарқын көрсетілген. Жырда түркештердің ел ағасы, 
айбынды қолбасы Баға тархан-Көкетай ханның ұлы биі-Байдың ұлы 
Бақай аға болып бейнеленеді. Баға тархан 740 жылы Құлан қаласы 
түбінде болған зор шайқаста Шығыстан келген жаулаушы әскерді 
ойсырата женген адам. Бұлармен қоса, батырлық жырында көп 
дәріптелетін Манас, Қосай, Көкше, Бағыс, Үрбі, Бекіт, Шекіш, Алмамбет 
қатарлы адамдар Ташкенттің, Әндіжан мен Тараздың, Бешбалықтың 
өркениетке қол созып тұрған сәулетті сарайларын, айбарлы қорғандарын 
жат-жұрттық басқыншылардан қорғаған ежелгі заман ерлері. 
Жоғарыда сөз болғанындай, тарихта едеуір ізі қалған Ілбіс Дулу хан 
кезінде өзін Көкек атандырып, соны айбар тұтса, мұндай жануарлар 
атымен дақпырттау әдеті кейінгі билеушілер санатынан да түспеген. 
Айталық, Қарахан әулеттері арыслан, боғыра, салжұқ-түрікмендер; 
шағрыл, шанжіл, байғұ, найман ханзадалары-бұқа, тайбұқа, бұғы, керей 
бекзадалары; тоғрыл, қарақұрт т.б. қосалқы аттарын мақтан тұтып 
жүрген. Бұлай атап, дақпырттау ақсұйектердің асыл тектілігін де 
білдірген. Жабайы андар мен құсқа табыну сенім-нанымы түркі 
халықтарында тіпті әріден-ғұн, скифтер дәуірінен басталса керек. Мұны 
кейбір тайпа аттарынан да-Хайбу-хара бұқа, Буо-боғра, сао-саокозы, 
гуси-гүз-өгіз, уга-әкір-найман, саманатлы, ала йонтлы, боз доғанлы, қара 
бағыш, киік найман, құлан қыпшақ, қараман, ақман, гөкмен, т.б. көруге 
болады (Хасенов Ә. Қазақстан мәдениеті мен өнерінің тарихы. А., 1987). 

112 
Түркілердің наным-сенімінің кейбір жақтары өлікті жерлеуінен де 
байқалады. Өлген адам киіз үйге, не шатырға қойылады. Туыстары бір-
бір мал әзірлеп, өлік жатқан үйдің жанына байлап, өздері атпен үйді жеті 
дүркін айналып шығады, жетінші ретінде үйдің есігі алдында пышақпен 
өз беттерін тілгілеп қандайды. Осыдан кейін жылау, жоқтау басталады. 
Көктем не жазда өлгенде шөп жапырақ сарғайған күзде жерлейді, күз бен 
қыста өлсе ағаш бүрлеп, жер көгергенде жерлейді. Моланың басына 
өлген адамның тас мүсіні тұрғызылады, тіршілігінде өлтірген жауларына 
тас балбалдар қойылады. Құрбандыққа әкелген малдардың басын қада-
қада ғып мола басына іліп кетеді. Өлікті жөнелту салтындаңғы көктемде 
өлгенді күзге, қыста өлгенді көктемде жерлеуі, сол ұзақ уақытқа мәйітті 
сақтау тәсілі хақында жылнамалар ештене айта алмайды. Соған 
қарамастан, көшпелілерде оны ұзақ сақтаудың әзіндік тәсіл-тәжірибелері 
болған сияқты 
Түркілер қадірменді адамы өлгенде оның басына сәулетті күмбез, 
биік тас оба тұрғызып отырған. Мұндай аса әйдік ескерткіштердің біздің 
дәуірімізге жеткендері Манас, Қарахан, Алашахан күмбездері. Қозы 
Көрпеш – Баян сұлу тас обасы, т.б.
Сурет. Қозы Көрпеш және Баян Сұлу кесенесі
Шынында, ерте дүние адамдары өздері сеніп, құлшылық ететін 
табиғаттан тыс күштердің қаһарлы да құдіретті кейпін сомдауға ынта-
ықылысын бағыштаған. Сондықтан көне өнер туындыларындағы мұндай 
көркем орындауларды сол кездің наным-сенімінен бөле қарауға 
болмайды. Осыған байланысты сиқыршыға жай жады тасының 
кереметіне сену түркі халықтары санасына ертеден сіңіскен наным екенін 
Фердаусидан бастап, Табари, Саалиби, Балами қатарлы тарихшы, 
жиһанкездердің, шүршіт елінің «Бэйшу» жазба деректеріне қарағанда, 
әйелдер патшалығы 586 жылға дейін Қытай Үндістанмен байланыс жасап 
тұрған. Бұл мысалдан жаңа дәуірінің бастапқы кезіндегі аналық қоғамның 
кейбір әдет-ғұрыптарын 6 ғасырға жалғастырып келген «әйелдер 
патшалығының» саяси-әлеуметтік хәлін анық көруге болады. Мұндағы 
нақты нәрсе, аналық қоғамның ыдырағанына мындаған жылдардың 

113 
өтуіне қарамастан, әйел үстемдігі шартын мемлекет билеу дәрежесіне 
дейін жетілдіруі ғажап құбылыс болса керек. Жаңа тас дәуірінің 
адамдары ру атасына, аншылық, егіншілік құдайдарына сенсе, «әйелдер 
патшылығы» тайпаларында ол сенімдер «жан иесі», «орман тәңірі» 
атрибуттарына айналған. Осыған орай айтқанда, б.з.б. 12-13 мың 
жылдықтарда тіршілік еткен жаңа тас ғасыры адамдары арасында бағып 
мал өсірумен байланысты (Хасенов Ә. Қазақстан мәдениеті мен өнерінің 
тарихы. А., 1987). 
Адам баласының әлем тану аясы дүние құбылысын бірте-бірте 
түйсіну қасиетінің өзінде түбегейлі көп өзгерістерді бастан кешірген. 
Әлсіз жануар, жәндіктерді қорғау арқылы ежелгі дәуірлерден табиғатқа 
жаңаша көзқарас қалыптаса бастаған. 
Біздің бүгінгі тіршілігімізден мындаған жылдар шалғай, сонау бағзы 
заман адамының жер-жаһан жайлы ұғым түсінігі ертегі-аңыз, мифтік 
үлгілермен қатар, әсіресе, өнердің ең көне жанрларының бірі эпоста, кең 
тынысты мәңгілік бейнелер жүйесінде тайға таңба басқандай сайрап 
жатыр. 

жүктеу/скачать 3,53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: