Мәдени код және семиотика

51 
aнықтay, aл eкiншiдeн-мәдeни кoдтың өзгeрмeyiнiң нәтижeсi рeтiндe
ұлттық мәдeниeттiң тұтaстығын сақтау болып саналатындығы айтылады. 
Мәдени кодтың қажеттілігі сигналдар әлемінен мағыналық әлемге 
өту кезінде туындайды. Сигналдар әлемі дегеніміз-ақпараттармен 
есептелетін дискретті бірліктер әлемі, ал мағыналар әлемі-адамды белгілі 
мәдениеттің идеяларымен, бейнелерімен және құндылықтарымен 
байланыстыратын мағыналы формалар әлемі. Басқаша айтқанда, код 
дегеніміз модель, нақты ережелер мен ақпараттық сериялар құрудың 
белгіленген қағидаттары, нақты хабарламалардың жүйелілігі. Барлық 
кодтарды бір-бірімен қарапайым код негізінде салыстыруға болады. 
Мәселен, хабарлама, мәдени мәтін пайдаланылатын кодқа байланысты әр 
түрлі оқылымдарға ашық болуы мүмкін. Код мәдениеттің семантикалық 
деңгейіне енуге мүмкіндік береді, ал кодты білместен, мәдени мәтін 
жабық болады, түсіндірілмейді әрі қабылданбайды. Адам белгілер 
жүйесін көре алады, бірақ мағыналар мен мағыналар жүйесін түсіну 
арқылы ғана игереді. Мәдени код мынадай сипаттамаларға ие болуы 
керек: адам мәдениетін өндіру, тасымалдау және сақтау үшін өзін-өзі 
қамтамасыз ету, өзгеру (мобильділік) және ашықтық, сондай-ақ, уақыт 
талабына сай әмбебаптылық функциясы аса мағызды. Мәдениет 
түрлерінің жіктелуіне сәйкес: мәдениеттің кодтары, жазба мәдениеттердің 
кодтары, экрандық мәдениеттердің кодтары. 
Егер тарихқа көз жүгіртер болсақ, ертеде мәдениетке қазіргі тарих 
жыл санауына дейінгі кезең, оның ішінде «жыртқыштық» пен «тағылық» 
қамтыды (антропологтар Л. Морган және Э. Тайлордың терминологиясы 
бойынша). Мәдени кодтың алғашқы негіздері алғашқы ерте дәуірде (1 
миллионнан 40 мың жыл бұрын) қаланған. Болашақта оның әр параметрі 
жаңа мазмұнмен толықты, ең бастысы, олардың әрқайсысы мәдени өзін-
өзі ұйымдастырудың жаңа деңгейін қамтамасыз ететін жұмысына мәдени 
кодты «енгізетін» қатынастар орнатылды. 
Ертедегі мәдениеттерде басым код мифологиялық мәдени код 
болды: қарабайыр қоғамда миф өмірді түсінудің тәсілі ғана емес, оны 
объективті де, символдық формада да бастан өткеру тәсілі болды. 
Бірқатар ерте мәдениеттерде атау жүйесі ең маңыздысы-мәдени код 
болды. Атау белгілі бір нұсқаулық немесе кітап ретінде қызмет етті, оны 
ақсақалдар есім берушіге берді (Барт Р. Избранные работы: Семиотика. 
Поэтика/Р. Барт.-М.: Прогресс, 1994.-С. 112-130). 
Қарапайым адам үшін есім мен тағайындалған зат арасындағы 
байланыс ерікті немесе идеалды бірлестік емес, өте нақты, нақты шындық 
болды. Заттармен манипуляциялар адамға арналған сөздермен әрекетке 
бірдей болды, сондықтан бұл атау өзі үшін маңызды бөлік болды. 
Қарапайым адамдардың көзқарасы бойынша жеке есімдер қорғалуы және 
құпия сақталуы керек, өйткені аты арқылы жау оның тасымалдаушысына 
сиқырлы әсер етуі мүмкін. Бұл әрбір ру-тайпаның (ер, әйел немесе бала) 
күнделікті өмірде қолданылатын есімнен басқа, ақсақалдар мен 

52 
бастамашыларға белгілі құпия есімдері болған кездегі құбылыс. Қазақ 
мәдениетінде «ат тергеу» дәстүрінің негізі белгілі. Дәл осындай әдет-
ғұрып кейінгі дәуірлерде, мысалы, ежелгі Мысырда сақталған. 
Мысырлықтардың екі аты болды: шынайы және күнделікті. Біріншісі 
терең құпияда сақталды, екіншісі бәріне белгілі болды. Ежелгі Үндістанда 
брахман кастасынан шыққан бала бала туғанда екі ат алды. Атаудың 
мұндай ақпараттық блокадасы (есімдерге тыйым салу) бұл атаудың 
маңызды әлеуметтік-мәдени маңызы бар және адамның қоғамдағы орнын 
көрсететіндігімен байланысты.
Ертедегі мәдениеттерде атау жүйесі затбелгі емес, ақпараттың өзі 
болған кезде мәдениетті кодтау және жаңарту механизмі болды. Бұл 
атаудың айтылуы заттың немесе тұлғаның көмегімен нақты 
манипуляцияларды жүргізуге болатын энергия механизмінің рөлін 
атқарады деп есептелген. Ал жазба мәдениеттердің кодтары біздің 
дәуірімізге дейінгі 3-4 мыңжылдықтың басында пайда болған, (Ежелгі 
Мысыр және Месопотамия) және бүгінгі күнге дейін бар. Әртүрлі 
жергілікті мәдениеттердегі бұл кодтардың тарихи өзіндік және әртүрлі 
формалары бар. Мұндай нысандар көп, және жеке жергілікті 
мәдениеттерде қолданылатын кодтарды анықтау және сипаттау үшін көп 
жұмыс қажет. Жазбаша мәдениеттердің кодтарын сипаттауда түбегейлі 
маңызы бар, әлеуметтік өзгерістердің әсерінен объективтілікпен, 
символизммен және идеализммен ерекшеленетін қарабайырлықтан пайда 
болатын мифологиялық мәдени кодтың үнемі жойылып отыратындығы. 
Бахтин М.М. Эстетика словесного творчества/М.М. Бахтин.-М.: 
Искусство, 1986.-С. 26-48.) Оның үстіне, оның әр параметрі дербес 
әлеуметтік-мәдени білім беру формасын алады, ал оның жеке қызметін 
әртүрлі әлеуметтік топтар орындайды. Сонымен қатар, жаңа вербальды 
(ауызша, жазбаша) мәдени код тек ритуалдық актілерде қайта 
шығарылған мифологиялық кодтан айырмашылығы айқын көрініс 
формасына ие. Оның мазмұны, әдетте, қасиетті деп аталатын кітаптарда: 
Египеттің өлгендер кітабы, Еврей ескі өсиеті, Парсы Авестасы және т.б. 
Онда тек адамдарға, әлемге, құдайларға қатысты адамның мінез-құлқын 
белгілейтін заңдар мен ережелер ғана емес, сонымен бірге белгілі бір 
мағынада маңызы бар және сол немесе басқа адамдардың өткенін 
сипаттайтын тарихи оқиғалар бар. Осылайша, тарих мәдени кодқа енеді, 
яғни өткен – жақын болады, бір халықтың өмірін бейнелейді. Бұл 
оқиғалар біртұтас мағыналы тұтастыққа айналады, өйткені бұл жолы 
оның құдайларымен байланысты. Жазбаша мәтінде ырым сиқырының 
орнына сөздің сиқыры пайда болады. Діни қызметкерлердің және 
бастамашылардың аузындағы қасиетті (сакральды) мәтіндердің сөздері 
басқалардың қолы жетпейтін мағыналардың символы ретінде пайда 
болады, онда барлық нәрсенің құпиясы сақталады-құпия және мәңгілік
(Белый А. Символизм как миропонимание/А. Белый.-М.: Республика, 
1994.-С. 85-91). 

53 
Еуропадағы ауызша мәдени кодтың өзгеруі XV ғасырдың екінші 
жартысында басталады, ол ең алдымен типографияның ойлап 
табылуымен байланысты болды. Басылып шығарылған кітаптар болып 
жатқан әлеуметтік өзгерістердің мәдени жад кодында жаппай көріну үшін 
жаңа мүмкіндіктер ашты. Осындай маңызды өзгерістердің бірі – қасиетті 
латын тілінен неміс, ағылшын және басқа тілдерге аудару 
нәтижесіндебелгілі бір деңгейде Библияны ығыстыру болды, бұл бастама 
мәтінін барлық сауатты адамдарға қол жетімді кітапқа айналдыруға 
мүмкіндік берді. Ғылым жаңа мәдени кодтың қалыптасуына айтарлықтай 
әсер етті. Оның нәтижесі-сенімді, эксперименталды түрде тексерілген, 
ұтымды білім-мәдени жад механизміне еніп, оны қалпына келтірді. XVII-
XIX ғасырларда Батыс Еуропаның мәдени кодының негізі-факт, ғылыми 
теория, сонымен қатар табиғат пен қоғамды практикалық қайта құрудың 
эмпирикалық (эксперименттік тексерілген) әдістері сияқты белгілерге 
негізделген. 
ХХ ғасырда экрандық мәдениеттің кодтары мәдени кодтың негізгі 
компоненттерінің өзара әрекетін жаңа түрде ұйымдастыра бастайды. 
Бұған 
дейін 
табиғаттың 
дамуына 
бағытталған 
пән 
«толық 
субъективтілікпен»-компьютерлермен, ақпараттық коммуникациялық 
жүйелермен, ақпараттық банктермен және т.б. өзгертілді (Библер B.C. 
Культура. Диалог культур/B.C. Библер//Вопросы философии.-1989. -№ 6.-
С. 31-42). Сенімділік, сонымен қатар оның әрекет ету аясын едәуір 
кеңейтеді: экрандағы сөз, модель, символ жаңа тәсілмен жүзеге 
асырылады, бұл сурет-белгі іздеуде шығармашылық белсенділікке 
мүмкіндік береді, яғни, белгілі бір «экрандық жұлдыз» кез-келген 
ақпаратты таратқан уақытта қоғаммен қабылдану сипаты шындыққа 
айналып, «сана манипуляциясы» пайда болады, кейіннен кибермоббинг 
атауына ие болады. Экрандық мәдениетте «идеал» образы да айтарлықтай 
жаңартылуда. Жаңа ойлау логикалық және бейнелі, концептуалды және 
көрнекілік синтезімен, «интеллектуалды бейнені» актуализациялауымен 
және сенсорлық модельдеумен сипатталады. 
Мемлекеттік тілге енген ұлттық «мәдени» ақпарат көбінесе бетінде 
жатпайды, ол сөздің семантикалық құрылымында, ішкі түрінде, 
грамматикалық 
құбылыстардың 
семантикасында, 
синтаксисте 
«кодталған». Осы жасырын ұлттық және мәдени анықталған мағыналарға 
қызығушылық мәдени код ұғымының пайда болуына әкелді. Ең көп 
кездесетіні-В.В. Красных енгізген анықтамға сәйкес: мәдениет кодын 
сыртқы әлемге лақтыратын, оны бөлетін, құрылымдайтын және 
бағалайтын» тор ретінде қарастырылады. Сыртқы нысандар жиынтығын 
білдіретін, қатаң реттелген, жүйелік сипаттағы мәдениет кодтарыадамның 
ішкі жан дүниесін «әлем суреттері объектілерінің сипаттамаларының 
макрожүйесі» ретінде қарастыруға болады, сонымен қатар табиғи және 
адам жасаған заттарды (биофакттар мен артефакттар), сыртқы және ішкі 
әлемдердің (табиғи және психикалық құбылыстарды) біріктіретін әлем 

54 
суретінің элементтерінің таксономиясы)»
(Ермишина Н.Д., Михайлов 
А.Н. Культурология: учеб. пособие для студентов МЭИ (ТУ)/Н.Д. 
Ермишина, А.Н. Михайлов.-М.:Изд-во МЭИ, 2006.-С. 46-58). 
Қазіргі тіл білімінде бірқатар мәдени кодтар бөлінеді: анатомиялық 
(немесе дене), табиғи, өсімдік (вегетативті, фитоморфты), зооморфты 
(жануарлар, териорфты), перцептивті, соматикалық, антропоморфты, 
тақырыптық (материалдық немесе артефакт), гастрономиялық (тамақ), 
жарнамалық (мінез-құлықтық), метеорологиялық, химиялық, түсті, 
кеңістіктік, уақытша, рухани, теоморфтық (құдайшылық), галантерея, 
ойын, математикалық, медициналық, музыкалық, этнографиялық, 
экологиялық, экономикалық және т.б. 
Мәдениеттің негізгі кодтары, яғни мәдениеттің архетиптік 
бейнелерімен байланыстыратын және адамның ғалам туралы қарапайым 
идеялары жазылатындығымен ерекшеленеді. Негізгі мәдени кодтар – 
соматикалық, кеңістіктік, уақытша, тақырыптық, биоморфтық және 
рухани мәдени кодтар. Соматикалық код-ең ежелгі. Оған адам тәжірибесі 
негізінде мән-мағынаны түсіну әрекеттері кіреді. Кеңістіктік код 
кеңістікті бөлумен, ондағы бағдармен де байланысты 
(Лотман Ю.М. О 
семиотическом механизме культуры. - Таллин: Александра, 1993. - С. 
326-344). 
Кеңістіктік қатынастардың түрлері (жоғарғы-төменгі, ішкі-сыртқы, 
орталық-перифериялық, жақын-алыс) материалдық әлеммен өзара 
әрекеттесетін дененің белгілі бір формасы адамға тән болғандықтан пайда 
болады. Уақыт коды уақыт осінің бөлінуін түсіреді және адамның 
кеңістік уақытындағы қозғалысын көрсетеді. Пәннің коды барлық ана 
тілінде сөйлейтіндерге ортақ ақпарат қорына жататын әлемдегі әртүрлі 
нысандар туралы білімді көрсетеді. Биоморфтық код әлемде тірі тіршілік 
иелерімен байланысты, өсімдік әлеміне де осыған жатқызуға болады. 
Мәдениеттің рухани коды моральдық құндылықтардан, стандарттардан 
және мәдениеттің байланысты моральдық базалық қарсыластарынан 
тұрады. Бұл код аксиологиялық болып табылады, ол біздің бүкіл 
болмысымызға сәйкес келеді, біз өзімізді және айналамыздағы әлемді 
бағалайды. Бұл код барлық басқа кодтармен, әсіресе тақырыптық 
кодтармен тығыз байланысты. 
Азық-түлікті тұтыну-қоғамдағы басты акт. Сондықтан барлық 
уақытта және дәуірлерде азық-түлік жүйесінің элементтері белгілі бір 
сәйкестендіру белгілері, гастрономиялық (тамақ) кодтары бар әлеуметтік 
кеңістікті белгілейтін арнайы мәдени кодтың бөлігі болды. Бір қызығы, 
мәдениеттің гастрономиялық коды-бұл санаға енгізілген психикалық үлгі 
ғана емес, сонымен бірге адам бейсаналық, тәбетсіздіктің немесе 
ренжудің бейсаналық, риясыз көріністері ретінде қабылдайтын бірқатар
енгізілген параметрлер. Ендігі жерде қазақ мәдениетінің азық тұтыну 
мәдениетіне мән берсек, ол ғасырлар бойы көшпелі өмір алтын ұстанғаны 
белгілі, сәйкесінше қалыптасқан тағамдар рационы сол өмірге сай 

55 
белсенділік пен табиғи ортаға сай қалыптасты. Егер де, өмір салты белгілі 
жағдайларға байланысты транформацияға ұшыраған болса, онда оған 
байланысты барлық процесс те өзгеруі тиіс, болмаса уақыт ағымына сай 
икемделуі тиіс. 
Мұндай көріністер, сөзсіз, мәдени кодтардың ұлттық анықталған 
табиғатымен байланысты. Гастрономиялық код ерекшелік емес. 
Этномәдени контексте тамақтану мен ырым-тыйымдардың тақырыбы 
көрнекілігі, азық-түлік кодын салыстыру мен түсіндіру үшін 
ашықтығымен ерекшеленеді. Әр түрлі мәдениеттер үшін әртүрлі өнімдер 
жиынтығы өзекті, тағаммен жұмыс істеудің арнайы ережелері, тағамды 
өңдеудің арнайы әдістері және оларды әрі қарай дайындауға болады. 
«Жеуге болатын» және «жеуге болмайтын», «дәмді» және «дәмсіз», 
«дұрыс» және «бұрыс» арасындағы шекараны белгілейтін ұлттық 
мәдениет. 
Түрлі мәдениеттер өкілдерінің тамақтануға қатысты көптеген 
бейсаналық императивтерімен және тыйым салуларымен өмір. Азық-
түлікке арналған преференциялар мен тыйым салулар «шетелдік» 
мәдениеттің ең танымал және таңқаларлық белгілерінің бірі болып 
табылады. 
Әлемдік тарихта, дәуірге, мемлекеттік саясатқа және мәдениет 
деңгейіне сәйкес әлеуметтік-мәдени кодтардың рөлі өзгереді, бірақ 
олардың өзіндік ерекшеліктері мен ұлттық ерекшеліктері сақталады. 
Ұлттың мәдени коды мәдениеттің бұл түрін түсінудің кілті болып 
табылады, өйткені ол халықтардың ата-бабаларынан мұраға қалған 
мәдени сипаттамаларды қамтиды. Бұл мәдениетті анықтайтын кодталған 
ақпарат. 

жүктеу/скачать 3,53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: