Оқулық Алматы 2021 Барлық оқу формаларындағы «Мәдениеттану»

188 
Бұлардың үлгiлерi халықтың дүниетанымы өркендеген сайын жаңа 
қасиетке ие болып, жаңа бөлiктермен толығып күрделене түседi.
Қазақтың ертеден дәріптеп, қастерлеп келген ұлттық сахналық 
бұйымдардың халық өнеріндегі тегін тектеп, болмысын айқындау 
театртануда аса қажет. Олай болса алдымен ұлттық театрдың басты өзегі 
болған қазақтың ескіден келе жатқан көне ауыз әдеби мұраларынан театр 
элементтерін іздестіруге болады. Мәселен, «Жар-жар» мен «Беташар», 
«Айтыс» өлеңдерін М.Әуезов ешқандай қоспасыз театр деген. «Жар-
жарда» екі топқа бөлініп, яғни қыз бен жігіт болып топтасып, алма-кезек 
орындағанның өзінде сахналық әрекетті, астарлы тартысты, тіпті 
әлеуметтік мазмұнды аңғару қиын емес.
Қазақ қызының жанкүйер жақындарымен, ел жұртымен қоштасу 
сәтін сахналық үлгіге жақын сипаттайтын салт жырларының бірі – 
«Сыңсу». Мұнда біздің сахналық өнерімізге, актерлік ойынымызға жақын 
ерекшеліктерді байқауға болады. «Жар-жардың» осындай сахналық 
ерекшелігін ең алдымен танып, өзінің театр туралы алғашқы зерттеуінде 
талдап берген ұлы суреткер М.Әуезов болатын. «Шынында, ерте күнде ас 
пен тойда, ұлы жиында ізденіп келіп өлеңмен, әнмен айтысатын көп 
ақындар, өз заманында театр жасамай, не жасады? Солар жасаған сауық 
елдің құр қуанып, құр көңіл көтергеннен басқа, кәрі жастың сай сүйегін 
босатып, әруағын шақыртып, барынша қыздырып, желіктірген жоқ па 
еді? Онан соң ұзатылатын қыздың тойында еркек пен әйел қақ жарылып 
алып тайтысатын «Жар-жар» мен «Беташар» бүгінгі заманның сахнасына 
қою үшін ещбір қосымша керек қылмайды. Солар сияқты толып жатқан 
айтыс өлеңдерінің қай-қайсысы болса да, қалай болса, солай қоюға 
болады»,-деген сөзінде мұндағы сахнаға қатысты театрлық элементтердің 
барлығын, оның сахна төрінде актер арқылы орындауға ыңғайлылығын, 
ондағы сахналық құрылымды, мизансценалық қалыптарды, актерлік 
ойынды көрсетіп отыр. «Жар-жар» мен «Беташардағы» театр мен 
драматургияға жақын сипат қатысушылардың характерлерінің жасалуы 
кейіпкерге тән кейбір ерекшеліктердің ашылуында. Қатысушылардың 
ойын үстінде өз міндеттерін сахнадағы актер сияқты нақты орындауында 
алғашқы актерлық өнердің элементтерін толық байқауға болады. 
Сонымен, ұлттық сахналық элементтер халық шығармашылығының 
көптеген түрлерінде дами қалыптасып, бүгінгі актерлық өнердің табан 
тірер негізін қалаған.
Театрлық сипатты «Айтыс» өнерінен де көруге болады. Сөз 
өнерінің ең биік шыңы болуымен қатар айтыс табан астында суырып 
салып айтуға, сахнаға жақындық жағынан импровизациялық және 
орындаушылық тәсілімен тікелей байланысты. Мұнда сөзбен қатар 
қимыл-қозғалыс, бет-әлпеттегі өзгеріс, психологиялқ толғаныс бейнелеу 
құрал ретінде тұтастықта көрініс табады. Халқымыздың әдебиетіндегі 
ақындар айтыстарының сөз ерекшеліктеріне зер салсақ, олардың көркем 
табиғатында актерлық өнерге етене жақын драмалардағы диалогтар мен 

189 
сөз қақтығыстарының әрқилы сипатын байқауға болады. Екі ақынның 
мазмұнды да қызық айтысының өзі сахналық қойылымдай әсерлі. 
Осы аталған ауыз әдебиетінің көптеген дайын үлгілері «ешбір 
қосымшасыз» өзіміздің ұлттық драматургиямыз бен сахнамызда орнымен 
пайдаланып, көркемдік үйлесім тапқаны белгілі. Эпостық жырлар мен 
дастандарды музыкалық аспаптардың сүйемелдеуімен айтатын ақын-
жазушылардың орындаушылық өнерінде театрға жақын ажырамас 
ерекшеліктерді көруге болады. Бұларды түрлі жиындарда, шаршы топтың 
алдында орындау. Қазақ арасында кеңінен тараған өнердің түрі. Және 
эпостық шығармалардағы дайын сюжет пен шиыршық атқан тартыс 
желілері драма жазуға дайын үлгі болса, сахнада тұрмыс-салттық һәм 
этнографиялық бояуды, халықтық орындаушылық тәсілді қолдануға мол 
мүмкіншілік туды. Эпостағы хикаяларды жырлау үстінде ақын-жырау, 
сан алуан кейпікерлер мінездерін, оның өн бойындағы тарам-тарам 
оқиғаларды шебер жеткізу жолында кәдімгі актер сияқты ойнап 
отыратыны белгілі. Кейіпкерлердің әр психологиялық толғанысын дауыс 
үн-ырғағымен әртүрлі қимыл-қозғалыстармен роль орындаушы актер 
тәріздес бейнелей білген. Қазақ театры мен актерлық өнерінің тууы мен 
дамуына эпостық дастандардың әсері мол. Бұл үрдіске тереңірек үңілсек, 
эпостық сюжет негізінде жазылған пьесаларды сахналаудың алатын орны 
бөлек. 
Ел ішінде ойын-сауықты көркем қызықтырып, асқан тапқырлықпен, 
табиғи дарынымен дүйім жұрттың ішек-сілесін қатырып, күлкі ләззатына 
бөлеп, халық арасынан жарып шыққан өнер шеберлері болған. Олар 
өлмес өнерлерін жұрттың көп жиналатын жерлерінде, ас пен тойларда, 
жәрмеңкелерде, тіпті ауыл-ауылды аралап жүріп те көрсете берген. Олар 
әжуа-мысқыл, әзіл-оспақ сияқты сатиралық тәсілдермен ел арасында 
көрініс беретін келеңсіз қүбылыстарды, байлардың сараңдығы мен 
пасықтығын, әлдінің әлсізге зорлығын күлкінің найзасына іліп отырған. 
Зерттеушілер қулар өнерін сипаттай келіп: «бұлар кезегі келгенде 
домбыраға қосылып, ағыта сөйлеп кететін ақын, жылата да, күлдіре де 
білетін әнші» болып кететін қабілеттерімен бірге, «күтпеген жерден 
күлкі шақыратын құбылыстар жасау, лезде басқа бейнелерге айнала қалу 
қулар деп аталушылардың басты қарулары»-дейді. (Қалиев С., Оразова 
М., Смаилова М. Қазақтың салт-дәстүрлері.-Алматы: Рауан, 1994.-23 б.) 
Қулардың күлдіргі репертуары негізінен аттары аңызға айналған 
Алдар Көсе, Жиренше, Айдарбек, Торсықбай, Қантай, Тантай, Мауқай 
т.б. төңірегінен өрбіп, асқан шеберлігімен, ақыл-ай лакерлігімен қоғам 
тірлігіндегі әлеуметтік құбылыстарды күлкі нысанасына айналдырып, 
жан-жануар хайуанаттардан бастап, сан қилы адамдардың естен кетпес 
комедиялық бейнелерін жасаған. Шабытқа мініп, қазақ даласын дүр 
сілкіндірген ұлт өнерінің қайталанбас майталмандары Қалыбек 
Қуанышбаев, Серке Қожамқұлов, Иса Байзақов, Елубай Өмірзақов, 
Құрманбек Жандарбековтер болып табылады. Жоғарыдағы өздері өнеге 

190 
тұтқан ортаның дәстүрін жалғастырушы, өнердің мұрагерлері, бүгінгі 
театрдың классиктері. Қайталанбас мысқыл, әжуа, сықақ бұлардың басты 
бейнелеу тәсілдері болып, сатиралық өткірлікке, күлдіргінің сойқан 
гротескісіне барған. Кейде сөйлемей-ақ пластикалық икемділік, жанды 
мимикалық тәсілмен бет әлпетін құбылтумен де тамаша сахналық 
күлдіргі суреттер салған. Мәселен, «Алдар Көсе» спектакліндегі
Қ.Қуанышбаев Шораяқтың бір ғана тамақ жеу сәтіндегі әрекетін көрсете 
отырып, мешкейдің қайталанбас сахналық бейнесін сомдаған.
Салт-дәстүр, әдет-ғұрып, халықтың рухани өзегі, тілінің тірегі, 
мәдениетінің арқауы, ғасырдан-ғасырға, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып 
кележатқан ата дәстүрінің желісін үзбей халқымыздың асыл мұрасы 
ретінде бағалап, оларды көздің қарашығындай сақтап, ілгері дамытып 
отыру өркенді де өнегелі іс. Дәстүр, салт қашанда адам қиялынан 
туындап, заман ағымына қарай байып, мазмұны тереңдеп отырады. 
Сондықтан бұған осы тұрғыдан қараған дұрыс. Әркім керектісін, көңіліне 
ұнағанын, көкейіне қонғанын қабылдап, іс жүзінде қолданса, оны 
ұлтымыздың озық салт-дәстүрлерімен байланыстырып, байыптап, 
мазмұндыра түссе, нұр үстіне – нұр.

Біздің қазақ халқы салт-дәстүрге өте бай. Әлбетте соның бәрінде 
театр элементтері қатысып отырады. Айталық, қыз ұзату тойы алдында 
істелінетін салты бойынша Ы. Алтынсаринның «Орынбор қазақтарының 
салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары» атты еңбегінен байқағанымыз «ит 
ырылдатар» салты бойынша жаңа келген күйеу бала босағадан аттар 
кезде ит болып ырылдап ішке енгізбейтін таймас қыздың жеңгесіне ақы 
пұл төлеу қажет. Өз кезегінде босағаны енді аттар күйеу бала ырым-
салтын орындау кезеңінде қаржылай немесе қымбат сый ұсынуы тиіс. 
Содан кейін ғана «қол ұстату», «шаш сипату» жоралғылары басталатын.
Таймас жеңге өзіне тиісті жорасын алмайынша қауып алар қабаған иттің 
табиғи қасиетін көрсете берері сөзсіз. 
Осы сияқты «кемпір өлді» салты да күйеудің киіз үйден шығар 
сәтінде істелінетін бір театрлық көрініс. Күйеу аттанар кезінде кәрі 
кемпір жас шамасына қарамай есік алдында өлген болып, демін тартып 
жата қалады. Күйеу бала аттап кетуге ары бармасы һақ. Демек, өлген 
кемпірді тірілту керек. Ол үшін арнайы жорасын жасауы тиіс. Міне, 
кемпірдің өліп қалған адамның образын сомдауы нағыз актерлік өнер-
театр элементі. 
Тағы да бір өткізілетін салт-жораның бірі-«кебіс жоғалды». Үйдің 
үлкен келіні аяқ астынан кебіс жоғалтқанын жария етіп айқай-шу 
көтереді. Әлбетте бұның бәрі ойын. Жас күйеуден қайтарар қарымның 
бірі. Жеңгенің аяқ астынан бұлдануы сенерліктей көрініс. Өз кезегінде 
күйеу бала сый-тартусыз құтыла алмайтынын біліп, тиісті жолын 
жасайды. Бұл кәсіби театрдағы белді актрисалар орындайтын рөліменен 
бара-бар екені айқын (Әлімқұлов Б., Әбдрахманов Е. Күйеу келтір, қыз 
ұзат.-Алматы: Санат, 1994.-22-27, 113 бб) .

191 
Қыз бен жігіттің айтысы өз алдына музыкамен көркемделген диалог 
болса, музыка көркем мәнерлеу тәсілдерінің бір компоненті. Диалог – 
драматургияның ең басты бір қасиеті. Бұл жерде сонау ежелгі антикалық 
дәуірде Дионис құрметіне арналып айтылған хор және әрекетшілер 
тұғызған саз сайысы айнытпай театрлық көрініс бейнесінде өз орнын 
тауып тұр. 
Зерттеушілер сал-серiлердi құпия одақтардан шығарады. Олардың 
пiкiрiнше, көне кезде мифология жаңғырып, ырыми құпия одақтар 
құрылған едi. Бұны алғашқы қауымдық құрылыстың ыдыраудағы соңғы 
кезеңi деп есептеген жөн. Өйткенi құпия одақтар жаңа қалыптаса бастаған 
ақсүйектер тобының әкiмшiлiкке қол жеткiзу функиясын атқара бастаған. 
Осы құпия одақ мүшелерiнiң жүрiс-тұрыстарында ерсiлiктер пайда 
болып, олар тiптi дағдыға айналды, сонымен қатар актерлiк элементтерде 
бой көрсете бастады. Яғни, ырыми рәсiмдердi құбыжық серiлер киiп 
атқару салтқа айналған, өзге адамдардың киiм киiсiне ұқсамайтын, 
мүлдем басқа үлгiлер бойынша тiгiлген киiм кию дағдыға, бiзше модаға 
ұласқан. Жұрт алдында ерекше көзге түсiп, ерекше көрiнудi ұнатқан
(Жүзбасов Қ. Қазақтың сал-серiлерi//Мәдениет. 1985.-№ 5.-13 б.). 
Осыдан келiп ырыми мақсатта орындалған рәсiмдер мен бишiлер 
тобы бiрте-бiрте молайып, актерлiк сахна өнерiнiң алғашқы бастама 
элементтерiнiң негiзi қаланған. Сол кездерде басқа этностардың 
ешқайсысында сақталмаған, тек қазақта фольклорлық үлгiлердi таратушы 
ретiнде орын алған «сал-серiлiк» тип пайда болу кезеңi сол құпия 
одақтардың ыдырауымен байланысты. Мысалы қазақ елiнде сал-серiлер 
жанына бiр топ өнерпаз «нөкерлерiн» ерте жүрiп, ел аралаған. Бәлкiм, бұл 
құпия одақтан қалған бiрлесе, топталып жүру әдетi шығар. Сал-серiнiң 
киген киiмi өзге жұртқа ұқсамаған. Киiмдерi кең болған, әсiресе, кең 
балақты шалбар киген. Сал-серiлер бiр орында тұрақтамай әр жердi 
аралап, ел кезiп өнер көрсеткен. Әр салдың қасында ақын, балуан, 
серiлер, өлеңшiлер, домбырашылар ерiп жүрген. Ат басын бұрған үйге 
салдар өз аяғымен кiрмеген. Ауыл қыздары қолдарымен көтерiп әкеп 
салды үйге кiргiзедi екен. 
Сал-серi феноменiн өз монографиясында арнаулы зерттеген 
Тұрсынов тайпааралық соғыстар арқасында байлығы жағынан өзге 
руластар арасынан оқшаулана бастаған әскери көсемдер, әскербасылар, 
батырлар құпия одақтар арқылы ру, тайпа, тiптi тайпалық одақ iшiнде өз 
беделiн арттырып, руластарына билiгiн жүргiзуге тырысқан дейдi
(Турсунов Е. Возникновение баксы, акынов, сэри и жырау.-Астана: 
Фолиант, 1999.-5 тарау). 
Құпия одақтар осы жаңа қалыптаса бастаған ақсүйектер тобының 
әкiмшiлiкке қол жеткiзу құралы болып табылатын. Құпия одақтардың 
әлсiреп, ыдырауы процесi таптық қоғамның қалыптасу процесiмен өзге 
адамдарға, тiптi ру көсемдерiне жеуге тыйым салынған тағамдарды 
күнделiктi ас етiп iшуге және жай адамдарға ұят деп есептелетiн iс-

192 
әрекеттер iстеуге рұқсат етiлген. «Ол салдың өзiнiң үстiне киген киiмi – 
халық кимеген түрден киедi екен. Егер ол киген киiмдi халық кисе, оны 
кимей, қарақұрым киiздi киiм қылып киедi екен, астарына қымбат 
нәрседен астар қылып, және де киген киiмдерi сондай кең болады екен: 
шалбардың бiр балағына бiр кiсi кiрiп шығады екен» Бiржан сал туралы:
«Ал үстiндегi киiсi сол кездегi адамдардың кигендерiне тiптi өзгеше 
болатын. Кең жағалы ақ көйлек, дөңгелек етектi оқалы камзол, сыртында 
көкала қаптал шапан, бастына үкiлi құндыз бөрiк, үкiсi бұлғақ-бұлғақ 
етедi». Той-думандарда салдар жұрттан ерекшеленiп, шынтақтап, бүйiрiн 
таянып отыратын.
Қазақ салдары да жалғыз жүрмейтiн. Әр салдың соңында ақындар, 
балуандар, серiлер, өлеңшiлер, домбырашылар ерiп жүретiн. Ареоилердiң 
фанаунаулары сияқты, олар да салдармен бiрге өнер көрсетiп, той-
думанды қыздыратын. Соғыс жоқ кезде олар бүкiл уақытын той 
думандатуға жұмсайтын. Ал, қазақ салдарының соғыс өнерiмен 
әуестенгендiгi туралы мағлұматымыз жоқ. Бұл заңды да, өйткенi бертiнгi 
салдар бағзыдағы құпия одақтардан баяғыда-ақ қол үзiп, өнер жолына 
түскен адамдар едi. Дегенмен, бұрынғы салдар әскери тiршiлiкпен 
айналысқан секiлдi. Осыдан салдардың бiр кездерде әскери тiршiлiк 
еткендiктерiн және бос уақытын ойын-сауықпен, қыз-келiншектермен 
әзiлдесiп, қалжыңдасумен өткiзген деп шамалаймыз. Шынымен-ақ, 
салдардың қыз атаулыға өзгелерге қарағанда бiр табан жақындау 
тұрғандығы байқалады: «Бұрынғы уақытта сал деген болған екен. Оның 
iсi сол: бiр бай жас күнiнен жiгiт-желең ертiп, сейiлшiл болады екен, 
мұның iздегенi қыз? Одан басқа iсi жоқ. «Сал, ойыныңды көрсет 
алдыңнан қыз таянды, артыңнан жау таянды,-дегенде аты мойнын жерге 
салып шабады. Жарты шақырым жерге барғанда, қыздарға аяғын бүгiп, 
басын иiп, тәжiм қылады екен. Ол салдар жiгiт-желеңiмен бiр үйдiң 
қасына келген уақытта атынан құлайды, ауылдан қыздар жүгiрiп шығып, 
сүйеп, көптесiп, көтермелесiп, үйге алып кiргiзедi. Сол уақытта салдың 
балағынан, қалтасынан, қойнына тақа дүрия, шәйi кәм ақшалай төгiлiп 
жүредi екен; оны қыз-келiншектер жиып-терiп алады екен».
Жалпы салдар поэзиясында махаббат лирикасы негiзгi орын алады. 
Мысалы, Бiржан өлеңдерiнiң 1967 жылы басылып шыққан ең толық 
жинағы енген 59 өлеңнiң iшiнде 23-i махаббат тақырыбына арналған, 9-да 
махаббат, сауық-сайран мотивтерi кездеседi. Мұның себебiн бұрынғы 
салдардың қыз-келiншектермен қалжыңдасып, ойын-сауық құру 
дәстүрiнен iздегенiмiз дұрыс сияқты. Бұл дәстүрдi Бiржанның да 
ұстанғанын оның: 
«Мен өзiм Жетiсуға барып қайттым, 
Манабын жақсылардың көрiп қайттым. 
Қыздары Жетiсудың сұлу екен, 

193 
Жиғаным-тергенiмдi берiп қайттым»,-деген өлеңiнен 
көруге болады (Турсунов Е. Возникновение баксы, акынов, сэри и 
жырау.-Астана: Фолиант, 1999). 
Салдар келген үйге өз аяғымен жер басып кiрмеген, ауыл қыздары 
оларды қолдана көтерiп, үйге кiргiзетiн. «Тамақты өзi iшпейдi, жатқан 
жерiнде қыздар аузына салып жегiзедi; сұйық тамақ болса, қыздардың бiр 
басын көтерiп сүйеп отырып, бiрi ауызына апарып, iштiредi екен. (Екiншi 
бiр) ауыл сыртына барып, құлағанда қыздар келiп, тұрғызып алмаса, еш 
орнынан тұрмайды екен». Ә.Диваевқа салдар туралы әңгiмелеп берген 
кiсi ауылға келген сал ертемен тұрғанда бетi-қолын өзi жумайтын, 
ауылдың қыздары келiп, биенiң сүтiмен жуғызып беретiн дегендi де 
айтады. 
Қазақ ауылы серiсiз болған ба, ертеде малдың тiсiне ерiп тiршiлiк 
құрған заманда жұртты аталы сөзiмен ауызына қаратқан, арқалы әнiмен 
құлақ құрышын қондырған елден ерекше бiр серi жiгiт болыпты. Жiгiттiң 
серiлiгiнiң жұрттан асқандығы сонша, белiн қырық құлаш шайымен 
буынып, атынын аяғын кәрiс жiбекпен тұсайды екен. Көшпелi елге қызық 
керек, жүрген жерi ойын-той, ән мен күй, көңiл ашар аталы сұхбат болған 
соң, серi жiгiттiн басын ауыл қыздарына сүйетiп, қыз қолынан қымыз 
iшкiзедi дейдi. Ол келген ауылда ақ түйенiн қарны жарылғандай таңды-
таңға ұрған қызық-думан көптiн көңiлiндегi мұнды сейiлтiп, 
көкiректерiне жыр толтырып кеткендей болса керек. Мұндайда ауылдың 
үлкен кiшiсi, кәрi-жасы риза болып: ер туса сендей тусын, сегiз қырлы бiр 
сырлы серi болса сендей болсын!» деп сүйсiнедi екен. Үлкен-кiшiнi, кәрi-
жасты сүйсiнткен жанға әсiресе жастардың елiктегiш келетiн әдетi емес 
пе, күндердiң бiр күнiнде, ауылдың жаңа ер жете бастаған 
бозбалаларынын бәрi әлгi серi жiгiттiң соңынан ерiп кетiптi. Көптi көрген 
қарттар ақыл айтып: «Ау, бәрiн бiрдей тойшы болсаң жын боларсың, 
бәрiн бiрдей қойшы болсан құл боларсың, бiрiн тойшы, бiрiн қойшы 
болсан бұл боларсын, елiктеп-солықтап серiлiк құрғанша елдiң iргесiнен 
табылар кәсiпке мойын бұрғандарын жөн» (Турсунов Е. Возникновение 
баксы, акынов, сэри и жырау. – Астана: Фолиант, 1999) деген екен, ондай 
ақылдың байыбын бiлген жас болмапты. 
Қазiргi қазақ халық ақындарының лирикалық шығармашылығына 
және өлең-жыр үлгiлерiн орындау шеберлiгiне тән кейбiр ерекшелiктер 
сал, серiлер дәстүрiнiң ықпалымен пайда болғаны белгiлi. Мысалы, 
жастық шақтың қызығы, сауық-сайран, махаббат сарындары өз дамуын 
сал, серiлер поэзиясында тауып, қазiргi халық ақындары репертуарынан 
орын алды; Кенен Әзiрбаев, Нартай Бекежанов сияқты ақындардың, 
Бiсмiлдә Балабеков секiлдi халық әншiлерiнiң орындаушылық мәнерiнен 
де сал, серiлер дәстүрiнiң iздерiн байқау қиын емес (Турсунов Е. 
Возникновение баксы, акынов, сэри и жырау.-Астана: Фолиант, 1999.-
195 б.). 

194 
Тұрсынов қазақ салдарының репертуары күрделi болған дейдi. 
Бертiндегi салдың негiзгi қасиетi-ақындығы. Бiзге белгiлi, Әздембай, 
Шашубай сияқты салдардың бәрi де тамаша ақын едi. Сонымен қатар 
олар асқан әншi болатын. «Бiржанның дауысы он-он бес шақырым жерде 
отырған ауылға жетiп, даланы жаңғырықтырып жiберушi едi. Мұндай 
күштi, зор дауысты естiгемiз жоқ, ақырын шырқағанда аспан асты, жер 
үстi қалтырағандай жер-тау қозғалып, көл шайқалғандай болушы едi», 
«Дауысының күштiлiгi сонша, терезе қйнегi зiркiлдеп, iлулi тұрған 
поднос, от басындағы құман-легендер бiрге күңiренiп тұрушы едi», 
«Бiржанның шырқаған дауысы естiлгенде, мал сауып отырғандар 
сауынын қоя қойып, малдарын исiндiрiп алушы едiң. Бiржанның дауысын 
естiген адамдардың пiкiрi, мiне, осындай» (Турсунов Е. Возникновение 
баксы, акынов, сэри и жырау.-Астана: Фолиант, 1999.-19 б.). 
Ақыншылығы мен әншiлiгiнiң үстiне, салдар тамаша актер, ойыншы 
болған. Профессор Е. Ысмайылов салдардың репертуарында ақындық, 
музыкалық драмалық өнер қабысқандығын, салдар әрi ақын, әрi күйшi-
домбырашы, әрi фокусшы, әрi жонглер, әрi тамаша әншi, ойын көрсетушi 
болғандығын дұрыс көрсетедi (Турсунов Е. Возникновение баксы, 
акынов, сэри и жырау.-Астана: Фолиант, 1999.-195 б.). 
Салдар неше түрлi цирктiк ойындар көрсететiн. «Кигенi қымбат киiм, 
мiнген аты да неше түрлi ойынды үйретiлген болады» (Ә-ИҚҚ, п. 120). 
Ағашаяқ тамаша ақын, әншi болуымен қатар ағаштан басқыш жасап, 
жиналған жұртқа ойын көрсетiп жүрдi. Шашубайды өз көзiмен көрген 
Әбенов Боранқұл деген кiсiнiң айтуына қарағанда, Шашубай дастарқан 
үстiмен қоянша жорғалағанда қонақтардың алдына қойылған түрлi ыдыс-
аяғын тигiзбейтiн. Оның және бiр өнерi болған. 20-жылдары машинамен 
«Балхашстройға» бара жатқанда адамдардан ақша жинай бастаған шофер 
Шашубайға жақындағанда, Шашубай бiр қолымен өз бетiн қағып 
жiберген екен, бет терiсi артқа қарай сыдырылып кетiптi. Не iстерiн 
бiлмей сасып қалған шофер жалт бұрылып, орнына қайтыпты да, 
машинасын жүргiзiп, кете берiптi (Турсунов Е. Возникновение баксы, 
акынов, сэри и жырау.-Астана: Фолиант, 1999.-193-201 бб.). 
Қазақ серiлерiнiң тамаша өкiлi-атақты Ақан серi Қорамсаұлы. 
Бiржан, 
негiзiнен, 
серiлер 
тобына 
жақын. 
Оның 
серiлерден 
айырмашылығы киiмiнiң кейбiр ерекшелiктерi мен өлең айтқандағы 
актерлiк қимылдары ғана. Бұл сапалық айырмашылық емес, түр 
айырмашылығы 
ғана. 
Осыған 
және 
салдар 
мен 
серiлер 
шығармашылығының ортақтастығын аңғартатын жоғарыда келтiрiлген 
фактiлерге қарап, серiлердi сал типiнiң дамуы нәтижесiнде дүниеге 
келген жаңа түрi деп есептеуiмiзге әбден болатын сияқты. ХIХ ғасырда 
сал дәстүрiнiң түр ерекшелiктерiнiң ғана кейбiр элементтерiн сақтап 
қалған Бiржан секiлдi жаңа сапалы салдармен қатар серiлер тобына 
жататын Ақан сияқты өнер иелерiнiң пайда болуына, осы кезде «сал», 
«серi» деген ұғымдардың бiр тектес ұғымдар есебiнде пайдалана 

195 
бастауына, сал, серiлер шығармашылығы мен дәстүрлерiнiң тығыз iшкi 
байланыстылығына қарағанда, серiлер-сал типiнiң негiзiнде өткен 
ғасырда қалыптасқан өнер иелерiнiң жаңа түрi деп айтуымызға болатын 
секiлдi. Генезисi жағынан алғанда, серiлер ыдырай бастаған құпия одақ 
мүшелерiнiң соңында жүрiп, олардың ойындары мен билерiне қатысқан 
«фанаунау» типтес серiктерiмен тамырлас болғанға ұқсайды. Серiлердiң 
жүрiс-тұрыстары мен репертуарларында салдарды спецификалық түрде 
ерекшелендiретiн элементтер жоқ. Алайда, салдар шығармаларына тән 
негiзгi сарындар богема сарындары өз дамуын серiлер поэзиясынан тауып 
отыр.
Сал, серiлер дәстүрi революциядан кейiнгi ақындар өнерiнде де 
сақталып келедi. Шашубайларды былай қойғанның өзiнде, салдарға тән 
актерлiк кейбiр қимылдар Иса Байзақовтың өлең айту мәнерiнде, терме 
айтқанда, отырған жерiнен тұрмай, өлең ырғағымен қозғалып отырып, 
дастарқанды айналып шығуынан анық бой көрсеткен. Серiлерге Жетiсу 
ақыны Кенен Әзiрбаев та бiр табан жақын. Бiрiншiден, Кенен-лирик, 
екiншiден, өлең айтудағы кейбiр қимылдары, жүрiс-тұрысы, киiм киiсi 
Кенен бойындағы серiлiктiң нышандарын танытады. Тегiнде, қазiргi қазақ 
ақындарының репертуары мен өлең мәнерiнде серiлер дәстүрi өзiнiң жаңа 
сападағы дамуын тауып отырған сияқты (Тұрсынов Е. Сал-серiлер 
дәстүрiнiң төркiнi//Заман-Қазақстан.-1996.-8 қараша, 14 б.). 
Қазақ сауық мәдениетінде Наурыз мейрамы ерекше орын алады. 
Халқымыздың мифологиялық түсiнiгi бойынша, 21 наурыз түнi даланы 
Қызыр аралайды екен. Сол себептi осы түн – «Қызыр түнi» деп аталады. 
Қызыр - адамдарға дәулет дарытып, бақ қондыратын, ақсақал кейпiнде 
көзге көрiнетiн қиял-ғажайып персонаж. Жақсылықтың жаршысы, жаңа 
түскен Күн нұрының символы- Қызыр ата даланы кезiп жүрiп, назары 
жерге түссе, оның тоң кеудесiн жiбiтедi, ал тасқа түссе, тасты ерiтiп 
жiбередi екен. Күн сәулесi жер шарының шығыс бөлiгiнен таңғы сағат 6-
да себездеп атқан кезде, бiздiң өңiрiмiзде бұл сәт түнгi сағат 3-ке тұспа-
тұс келедi. Сондықтан да қазақ халқы Жаңа жылды 22 наурыз күнгi
таңғы 3-те қарсы алады, дәл осы сәтте даланы Қызыр баба аралап, 
Самарқанның көк тасын ерiтсе керек. Сондықтан осы күндi асыға күткен 
үлкендер: 
Самалық, самалық, 
Көк құс көзiн ашты ма? 
Аяғын жерге басты ма? 
Самалық, самалық, 
Самарқанның көк тасы 
Жiбiдi ме, көрдiң бе? 
Самалық, самалық, 
Қап тауының көк құсы 
жүгiрдi ме, көрдiң бе?,-(Қазақ халқының 
дәстүрі мен әдет-ғұрыптары . С.Е. Әжігалиев (жауапты редакторы).-Т. I.-

196 
Алматы: Арыс, 2005.-21 б.) деп, қойнында көжегi, қолында нәуiрзегi 
(бәйшешек) бар балаларына сұрау қойған. 
Наурыз түнi ауыл бойжеткендерi өздерi ұнатқан жiгiттерге арнап 
соғымның соңғы етiн уызға салып пiсiрiп, «ұйқыашар» аталатын ерекше 
дәм дайындайды. Ал, жiгiттер мен бозбалалар болса, қыздардың қол 
ақысының қарымтасына айна, тарақ, иiссудан тұратын «селт еткiзер», 
«дiр еткiзер» сыйлықтарын ұсынады. Бұл дәстүрлi сыйлықтағы айна- 
пәктiк пен жастықтың, тарақ-әдемiлiк пен сұлулықтың, иiссу-бүршiгiн 
жаңа жарған жауқазындай құлпырудың, жайнай түсудiң белгiсi. Алдымен 
ауыл жастары бiр асау тайыншаға ашамай ерттеп, үстiне жандықуыршақ 
мiнгiзiп, мойнына қоңырау тағып, төбесiне құстың бiр шоқ қауырсынын 
(қарқара) тағып дайындайды. Олар түнгi сағат үште қорадағы малды 
үркiтiп, иттердi шулатып, елдi ұйқыдан оятып, тайыншаның басын бос 
жiбередi. Бұл тайынша мiнген жандықуыршақ жерiмiзге келе жатқан 
Жаңа жылдың бейнесi iспеттес. 
Қазақ халқының жаңа жылы Наурыз ұлттық ойындарды ойнаумен 
басталған. Мұнда екiге бөлiнген топ өз өнерлерiн ортаға салған. Және 
оның бiр түрiнен ғана емес, жан-жақты, ақындар айтысы, бәйге, 
палуандар күресi, т.б. ойын мен өнердiң барлық саласы бойынша қызу 
тартысқа түскен. Осылай басталған мерекеде адамдар бiр-бiрiне ақтiлек 
арнап, шынайы ыстық ықыласын бiлдiредi. Бiр-бiрiн құттықтаған жас пен 
кәрi үй-үйге кiрiп наурыз көжеден дәм татады. Одан қрi ауылдан-ауылға 
қыдырып, үй тастамай түгел құтты болсын айтады. Осындай қыдырыста 
жастар өзiнше бөлек жүредi. Өлең-жыр төгiлтiп, сауық-сайранның туын 
көтередi. Көпшiлiктiң көңiлiн масайратады. Әндi қосылып салып, өлеңдi 
бiрiгiп айтады. Бiраз серпiлiп алған соң әрi қарай өздерiнiң сырлары мен 
сезiмдерiн бiр-бiрiне өлең сөзбен жеткiзедi. Қандай құпия сезiм болса да 
өлеңнiң iшiне араластырып, сыйғызып астарлап жiбередi. Сәндi киiнген 
қыз-келiншек пен жiгiт-желең ыңғайлы үйге оқшауланып, думанды әрi 
қарай жалғастырады. Осылайша сауық желiсi жүйеге түседi де, ақындар 
өлең-толғауларын айтса, жыршылар қисса-дастандарын тыңдатады. 
Мұндай кездегi сезiмдер өмiрдiң өрлiгiн, сәнiн, сыры мен қасиетiн және 
адамгершiлiктiң парасаты мен адамның атқарар борышын жан-жақты 
қамтиды. Сондай-ақ сауықтарда өмiрдiң ұлылығын дәрiптеу алғы шарт 
боп есептеледi. Сөйтiп үлкен сайысқа жол ашылады. Ендiгi жерде өлең 
айтыс дәстүрiнiң iзiмен өрiстейдi. Ұлт өнерiне құштар бүгiнгi 
жеткiншектердiң бұдан үйренерi көп. 

жүктеу/скачать 3,53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: