Қазақ халқының әдет- ғұрыптары мен рәсімдері

197 
гигиеналық ережелер, тұрмыс-тіршіліктегі, қолданыстағы нұсқаулар 
әдетке айналған.
Қазақтардың да, барлық түркі халықтарының сияқты бұрынғы өткен 
заманда өздерінің ежелгі, төл графикасы – руналық жазбасы болған. Ол 
ерекше (негізінен, сызықтық жазбалар) белгілер түрінде болып келген. 
Руналық әліпби 72 руналық белгімен берілетін 28 әріптен тұрады. 
Номадизмнің арқасында қ. т. ежелгі түркі тіліне жақын болып қалған 
және руналық ескеткіштерді аудару мәселелерін дұрыс шешуге мүмкіндік 
береді. Ұлы далаға исламның келуімен (VIII—X ғғ.) Қ.-дың арасында 
араб графикасы тарай бастайды. Сауат ашудың негізгі ошақтары 
мешіттердің жанындағы мектептер мен медреселер болды. ХХ ғ. 20-
жылдарының аяғында жазу латын графикасына, ал 40-жылдары 
кириллицаға көшірілді. 
Қазақтардың діни наным-сенімдері-мұсылман-суниттер. Исламға 
дейінгі кезеңде Қазақстанның аумағында Тәңірге-Мәңгі Көкке 
табынушылық басым болатын. Тәңіршілдік адамзаттың еделгі 
монотеистік діндерінің бірі болып табылады. Тәңіршілдіктің көптеген 
белгілері ежелгі шығыстық табынушылықтармен туыстыққа меңзейді. 
Тәңірге табынушылық қандай да бір ережелер жинағын қалдырмаған 
(мысалы, иудейлердің «Ветхий Заветі», христиандардың «Новый Заветі», 
мұсылмандардың «Құраны» және т.б. сияқты). Жалғыз жазбаша дерек 
Ұлы Түрік қағанаты кезеңіндегі (V-VIII ғғ.) тастарға руналық жазбамен 
жазылған батырлық поэмалар-эпитафиялар болып табылады XIV 
ғасырда, Алтын ордалық Өзбек ханның тұсында ислам империяның 
мемлекеттік дініне айналды. Соған қарамастан, XIX ғасырдың ортасында 
Ш. Уәлиханов исламның таралуын және кейбір аймақтардың әлі де 
тәңіршілдік дәстүрлерді ұстанатындығы жөнінде жазған. Кеңес 
уақытында атеизм үстем болды. Тәуелсіздік алғаннан кейін ислам діні 
Қазақстанда мемлекеттің қолдауына ие бола бастады. Сонымен қатар 
дінді секуляризациялау мемлекет идеологиясының бір бөлігі болып 
табылады. Қазақ халқының тұрмысында қазақтардың этносанасы мен 
менталитетіне ықпал еткен жекелеген ежелгі тәңіршілдік әдет-ғұрыптары 
мен салт-дәстүрлері ата-бабалар әруағына, отқа, күнге, жұлдыздарға, 
көкке және т.б. табыну исламдық дәстүрлерімен трансформацияланған. 
Қазақ номадтық және діни дәстүрлердің ықпалымен дінге ерікті болып 
табылады. 
Қазақстан-ғасырлар бойы қуатты империялар мен мемлекеттер 
пайда болып, күйреп, қайтадан жанданған Еуразия құрлығының ежелгі 
өркениет жері. Оның аумағынан Шығыс пен Батысты байланыстыратын 
маңызды сауда жолдары өткен. Елдің аумағында өмір сүрген ежелгі 
тайпалардың тарихи-мәдени бірлестіктері көптеген ғасырлар бойы Қ. 
этносының қалыптасуының негізі болып табылды (сақтар, үйсіндер, 
ғұндар, қаңлылар, түркілер, қыпшақтар, Қазақ хандығы). Еуразияның 
түркі тілдес халықтары, соның ішінде Қазақстанда туып, өмір сүріп 

198 
жатқан жер әр уақыт кезеңіне сәйкес әр түрлі аталған: Тұран, Оғыздар 
даласы, Дешті Қыпшақ, Түркістан. Ортағасырларда Түркі қағанатының, 
Алтын Орданың құрамында болған қазақ ру-тайпалары XV ғасырдың 
орта тұсында өздерінің төл мемлекетін – Қазақ хандығын құрды. Алайда 
XVIII ғасырдың екінші жартысынан бастап Ресей империясына тәуелді 
болып қалады. XX ғасырдың соңында Қазақстан. өздерінің тәуелсіз 
мемлекетін құрудағы тарихи мүмкіндікке ие болды. Ежелгі дәстүрлерді, 
әдет-ғұрып пен салтты, тарихи-мәдени құндылықтарды қайта жаңғырту 
идеясы жас мемлекет үшін ерекше маңызға ие бола бастады. 
Қазақстан-ежелгі көшпелі өркениеттерден бастау алатын (сақ, 
үйсін, қаңлы, ғұн, ортағасырлық түркілік дала империялары, Алтын Орда, 
Ақ Орда, т.т.), кейін қазақ хандығы уақытында қалыптасқан, түркі-соғды, 
түркі-араб синтездері нәтижесінде исламдық суперөркениеттің құрамына 
енетін этномәдени бірлестік. Қазақстан үш үлкен өркениеттердің 
(православиялық, исламдық, конфуцийлік) тоғысқан жерінде орналасқан. 
Бұл ұғымның қалыптасуына «Дала өркениеті» деген түсініктің маңызы 
зор болды. Аталған ұғыммен қатар Қазақстан кеңістігі «Орта Азия», 
«Орталық Азия», «Тұран», «Түркістан» сияқты терминдермен де 
бірегейлендіріледі. Қазақтар өзінің төмендегідей белгілерін атап өткен 
жөн: 1. көшпелі өркениеттің мәдени негізіне ру-тайпалық одақ жатады; 2.
түркі тілінде сөйлеген тайпалар “түрік” этнонимі пайда болғаннан талай 
ғасырлар бұрын қалыптасқан, бұл қағида Орталық Азияны автохтонды 
түркі тайпалары мекендігінің бір дәлелі болып табылады; 3. мұсылман 
дінін түркі тайпалары біртіндеп өз еркімен қабылдаған және бұл үдеріс 
Шыңғыс хан империясы тұсында баяулағанымен, түбінде табысты 
аяқталған; 4. ортағасырлардың соңынан бастап түркі тайпалары 
моңғолдық этникалық элементтерді өзіне сіңіре бастады; 5. XV ғасырда 
түркілік Орталық Азияда қазақ деп бұрынғы мемлекетінен бөлінген 
адамдарды айтты. 
Зерттеушілер қазақ өркениеті тарихын хронологиялық және 
рухани-ділдік негіздерде қарастыра отырып, төмендегідей хронотоптарды 
атап өтеді: 1) сақ кезеңі; 2) кейін қазақ құрамына енген тайпалардың 
мемлекеттік бірлестіктері (үйсін, қаңлы, ғұн); 3) ежелгі түркілік кезең; 4) 
қарақандар мемлекеттілігі; 5) қимақ-қыпшақ кезеңі; 6) моңғол кезеңі; 7) 
моңғол империясы ыдырау кезеңі; 8) қазақ хандығы қалыптасуы кезеңі; 
9) жоңғар басқыншылығымен күресу кезеңі; 10) Ресейдің отарлау 
кезеңі,11)кеңестік кезең, 12) ұлттық интеллигенция мен мемлекеттің 
қалыптасу кезеңі. Ал Қ. ө.-нің рухани мәдени типтеріне жататындары: 
мифология, Ренессанс, Жер ұйық, Зар заман, ағартушылық, ұлттық ояну, 
тоталитаризм мен маргиналдану, төлтума мәдениетті жаңғырту.
Қазақтардың дәстүрлі шаруашылығы-көшпелі және жартылай 
көшпелі мал шаруашылығы (қой өсіру, негізінен қылшық жүнді және 
құйрықты тұқымдар, ірі қара мал), соның ішінде жылқы өсіру және түйе 
өсіру. Қазақтардың қоныстанған аумағының басым бөлігінің аридты 

199 
сипатына байланысты егін шаруашылығы негізінен қосалқы болған, ал су 
ресурстары мол жерлерде тіпті жарыспалы шаруашылық болып табылған. 
Қазақтар малды қорада бағу үшін жем-шөп дайындамаған. Мал жазда да, 
қыста да ашық жайылымда жайылған. Бұл көшпелі жүйенің бірегейлігі 
қазақтардың күн мен көк шөптің артынан көшкендігінде: жазды олар 
солтүстік ендіктерде өткізген (шұрайлы жайылымдары көп, салқын 
климатты жерлерде), ал қысты-тау етектері мен жартылай шөлейтті 
оңтүстік аймақтарда (жер бедері аңызақ желден қорғайтын және 
жайылымдардағы қар қабаты қалың емес жерлерде) өткізетін болған. 
Ресейдің қол астына кірген соң және жайылымдық жерлер мен су 
қоймаларының біртіндеп қысқаруы халықтың әлеуметтік межеленуіне 
және олардың біртіндеп отырықшылануына алып келді. 
Кеңес 
кезеңінде, большевиктер қолдан тудырған жаппай 
ашаршылық пен ауқымды қуғын-сүргіннің нәтижесіндегі үлкен 
құрбандықтарға (шамамен 50% байырғы тұрғындар қаза болды), сонымен 
қатар Ұлы Отан соғысындағы еңбекке қабілетті ерлердің көптеп қаза 
болуына қарамастан Қазақстан Ресей империясының артта қалған елінен 
дамыған өндірістік республикаға айналды. Қолданбалы өнердің ежелгі 
түрлерінің біріне металдарды көркем өңдеу: ұсталық іс, сүйекпен, күміс 
және алтындармен әшекейленген ыдыс-аяқ, зергерлік бұйымдар, қару-
жарақ, ер-тұрман, сонымен қатар ат әбзелдерін, киім-кешек әзірлеу 
жатады. Көшпелі дәстүрлі үй-киіз үй, атқа арналған ер-тұрман, салт атты 
шайқас өнері, ұлттық кілем өрнектері, күміс және алтын әшекейлер 
өрнектері-көшпелі мәдениеттің теңдессіз туындылары екендігі белгілі. 
Киіз үй киізбен қапталған ағаш қаңқаға (кереге) негізделеді. 
Шаңырақ-киіз үйдің ең жоғарғы бөлігі, ол ошақтан шыққан түтіннің 
шығуына және киіз үйдің ішкі бөлігіне жарық түсіруге арналған. 
Температураны сақтап тұру және желдету қайырмалы шымылдықпен 
қамтамасыз етіледі, оның өлшемін шаңырақтың киізден жасалған 
жабынымен реттеуге болады, ол екі немесе одан да көп қабаттан тұруы 
мүмкін. Дұрыс құрылған киіз үйде жазда салқын, қыста жылы болады. 
Оны бұзуға және құруға бір сағаттан кем уақыт кетеді. Киіз үйдің 
ортасында қазан-ошақ орналасады. Киіз үйдің басты әшекейі киіз 
кілемдер (текемет) мен жүн кілем бұйымдар болып табылады. Сонымен 
қатар киіз үйдің іші әр түрлі ою-өрнекті, құрақты, кестелі, өрілген 
таспалармен байытылған. Қарапайымдылығы мен тиімділігі, құрудың 
жеңілдігі мен жылдамдығы, құрылысының мінсіздігі мен жоғары 
тасымалданғыштығы киіз үйді көшпенділердің аса қажетті үй-жайына 
айналдырды. Қазіргі уақытта киіз үйлер музейлердегі, театрлар мен басқа 
да көпшілік орындарында сәндік бұйым ретінде жиі қолданылады. 
Ұлттық мейрамдардың кезінде алаңдарға тігіледі. 
Қазақтардың дәстүрлі киімі толығымен көшпелі өмір салтына 
бейімделген болған. Ерлердің киімі көйлек немесе жейдеден және 
шалбардан тұрған. Бейбіт уақытта жеңіл шыт және тоқыма маталар 

200 
қолданылған. Ал жаугершілік заманда киім-кешек негізінен былғары мен 
болат сауыттардан құралған. Қыста қысқа күпілер киген. Өңделген қой 
немесе қасқыр мен түлкі терісінен, кейде бағалы аң терілерінен 
(кәмшаттың, бұлғынның) әр түрлі тондар киген. Жазда бастарына тақия 
немесе киіз қалпақ, қыста-тері мен елтіріден жасалған әр түрі бас киімдер 
(бөрік, тымақ, малақай, телпек) киген. Аяқ киімдері былғары етік (етік, 
мәсі), былғары аяқ киім (шарық, қалыш, кебіс). Қста киіз байпақ және 
сыртынан биік саптама етік киетін болған. Әйелдердің киімі жасы мен 
мәртебесіне қарай әр түрлілігімен ерекшеленеді. Көйлектері ұзын, кең 
етекті болған, олардың астынан сол матадан тігілген шалбарлар (дамбал) 
киген. Көйлектің сыртынан жүн, сондай-ақ барқыт, қамқа, ши барқыт, 
жібек жеңсіз камзол мен бешпенттер киетін болған. Сыртқы киімдері кең 
шапан, ал қыста жеңіл күпі болған. Әйелдердің де, еркектердің де 
былғары белбеу тағу дәстүрі болған, олар атақты және бай адамдарда 
алтын және күміс түйіндіктермен және асыл тастармен әшекейленген. 
Аяқ киімдері биік өкшелі нәзік сахтияннан пішілетін болған. Бас киімдері 
тақиялар, елтірі жиекті әр түрлі пішімді бас киімдер (бөрік, орамал) 
болған. Тұрмыстағы әйелдер кимешек киген-ол бетке арналған қимасы 
бар, басты, кеуде мен арқаны жауып тұратын ақ матадан тігілген жаулық. 
Кимешектің сыртынан әйелдер (әсіресе егде жастағы) орамалдың бір 
түрі-жаулық байлайтын болған. Кейде кимешектің орнына арқа мен 
иықты жауып тұратын үлкен орамал-сұлама орамал пайдаланылған. 
Көйлектің сыртынан немесе шалбармен бірге жас әйелдер оюмен 
өрнектеліп кестеленген кең етекті белдемше киген. Жылдың суық 
кездерінде жылы, барқытпен қапталған шапандар мен қымбат аң 
терісінен тігілген тондар-ішік киілетін болған. Жалпы ерлердің де, 
әйелдердің де киімдері алтын және күміс бөлшектерміндетті 
элементтермен өрнектеліп тігілген, бағалы теріден елтірі компоненттер 
көптеп қолданылған. Қыздар мен жас әйелдердің киімі бай ұлттық ою-
өрнектермен әшекейленген. Әдемі сырттан әкелінген маталар үлкен 
сұранысқа ие болған. Қазақ қалыңдығының киімі ұзын ақ жібек кестелі 
көйлектен тұрады. Көйлектің сыртынан қою қызыл барқыттан тігілген 
бешпент тігіледі, сонымен қатар күміс және алтын әшекейлер: алқа, 
білезік, жүзік пен сақина және т.б. тағатын болған. Көйлек пен бешпент 
біртұтас ансамбльді құрап, оны үйлену тойына киетін көне бас киім-
сәукеле аяқтайды. Биік, конус тәрізді пішінді, барқытпен қапталған ол 
асыл тастармен, күміс түйіндіктермен, салпыншақ маржан жіптермен 
және жақтау, шолпылармен безендіріледі. Салпыншақтардың саны 
бойынша қалыңдықтың мүліктік жағдайы мен әлеуметтік мәртебесі 
анықталған. Еркектер де шекпен-жүннен тоқылған жадағай киім киетін 
болған, олар қажет болған жағдайда сырт киім ретінде де қолданылған. 
Ашық ою-өрнекті кестемен кестеленген сәнді ұзын шапан өнер туындысы 
болып табылады. Кейде композицияның негізін Күнді бейнелейтін 
шеңбер түріндегі ірі өрнектер құрайтын болған. Тақия немесе кепеш 

201 
(кішкене бас киім, тақия)-барлық қазақ ерлері киген киім-екшектің 
маңызды бөлігі болып табылады. Бас киімнің енді басқа түрі-қасқыр, 
түлкі немесе қой терісінен тігілетін қатаң қысқы жағдайларда теңдессіз 
тымақ болып табылады. Тымақ малшылардың ортасында әлі де 
пайдаланылады және құлақшындардың қалдығы болып табылады. Қазіргі 
уақытта сәнгерлер дәстүрлі киімдерді немесе олардың жекелеген 
бөлшектерін күнделікті тұрмысқа енгізу үшін белгілі күш жұмсайды.
Қазақтардың дәстүрлі тағамдары негізінен етті және сүтті 
тағамдардан тұрады. Ет жыл бойғы азық-түлік өнімі болған, оны 
пайдалану жазда біраз бәсеңдеп, қыста айтарлықтай ұлғайып отырған. 
Сүт өнімдері де соншалықты кең қолданыста болған: биенің сүтінен- 
қымыз, түйенің сүтінен-шұбат; қой мен ешкінің сүтінен-құрт (кептірілген 
ірімшік) дайындалған. Сиырдың сүтінен сондай-ақ айран, қатық,-бидай, 
тары немесе күріш қосылған ашыған сүт көже дайындаған. Астық және 
өсімдік 
өнімдері 
көбінесе 
жартылай 
отырықшы 
аудандарда 
пайдаланылған. Қазақтардың ерекше құрметтейтін тағамы ет болып 
табылады. Құрметті қонақты ерекше әдіспен дайындалған қойдың 
басымен сыйлайтын болған. Ол басты бөліп, қонақтарға, үлкендерге, 
балаларға, жақын және алыс туыстарға деген қарым-қатынастың ежелгі 
қазақ дәстүрлеріне негізделген ерекше салтын ұстана отырып, оны басқа 
қонақтарға таратып беретін болған. Етті сорпаға пісірілген жайылған нан 
бөліктерімен бірге береді. Бұл тағамға қосымша ретінде еттің сорпасы 
беріледі, ол ағаш немесе шыны тостағандарда ұсынылады. Дастарханға 
міндетті түрде бауырсақ салынады. Тағамға дәмдеуіштер, әдетте қара 
бұрыш пен қалампыр қосылады. Шай ет тағамдарының алдында ішіледі. 
Еуропалық көріністердегіден ерекше сусын барлық ас-шаймен және тәтті-
дәмділермен бірге ұсынылады. Әдетте сүтпен немесе кілегеймен бірге 
құйылады. Тамақтың соңынан қымыз беріледі. Қазіргі қазақ тағамдары 
тек қана дәстүрлі қазақ тағамдарынан ғана емес, сонымен қатар өзбек, 
ұйғыр, татар, орыс, украин, корей және т.б. тағамдарынан тұрады. 
Көкөністен, жемістерден, балықтан, теңіз өнімдерінен көптеген тағамдар, 
әр түрлі кондитерлік өнімдер дайындайды.

жүктеу/скачать 3,53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: