Оқулық. Алматы: жшс рпбк

356

Өсу гормоны мен инсулинді қатар еккен жағдайда, осындай 

тəжірибелерде оң азоттық баланс байқалған (ұлпаларда белоктың 

синтезі күшейген).

Адренокортикотроптық гормон (АКТГ) 1942 жылы Ли, 

Эванс, Симпсон зерттеулерінде бөлінген. Ол молекулалық масса-

сы 4500–5400-ге тең жалғыз тізбекті полипептидке жатады, 

құ рамында 39 амин қышқылдық қалдық болады. Бұл гормон 

бүйрек үсті бездің шоғырлы жəне торлы аймақтарына əсер етіп, 

глюкокортикоидтардың түзілуін күшейтеді. Гипофизді сылып 

тастағаннан кейін бүйрек үсті бездің қыртысты бөлігі семеді, 

бірақ одан гормондардың бөлінуі тоқталмайды.

АКТГ бүйрек түтікшелерінде натрий, хлор элементтерінің 

жəне судың кері сорылуына ықпал етеді, май мен амин 

қышқылдарынан глюкозаның түзілуін күшейтіп, қандағы қанттың 

деңгейін жоғарылатады. Бұл катаболизмдік əсері бар гормон, ор-

ганизмнен азоттың бөлінуін күшейтеді, капилляр қабырғасының 

өтімділігін төмендетіп, қабынуға тосқауыл жасайды, организмнің 

əртүрлі қолайсыз əсерлерге бейімделуінде маңызды рөл атқарады.

Тиреотроптық гормон (ТТГ) молекулалық массасы 23–32 

мыңға тең гликопротеид тобына жатады, оның құрамында гек-

созалар мен глюкозамин болады. Ол қалқанша бездің қызметін 

жандандырады, тиреоглобулиннің ыдырауын үдетіп, қанға тирок-

син мен трийодтирониннің бөлінуін күшейтеді, йодтың қалқанша 

безде жиналуын жақсартады. Оның əсерімен қалқанша без 

фолликулаларының торшалары цилиндр кейпіне келіп, фоллику-

лалар ішіндегі коллоидтар сұйылып, азаяды. 

Гонадотроптық гормондар (ГТГ) жыныс бездерінің өсіп, 

да муына əсер етіп, олардың қызметін реттейді, жыныс гор мон-

дарының секрециясын күшейтеді, организмнің физио 

логиялық 

күйін өзгертеді.

Гонадотроптық гормондар фолликуланы жандандырғыш 

(ФЖГ) лютеиндеуші (ЛГ), лютеотроптық (ЛТГ-пролан) болып 

үш топқа бөлінеді. Бұл гормондар глюкопротеидтерге жата ды, 

олар дың молекулаларының құрамында полипептидтік тізбек пен 

қа тар полисахарид жəне гексозамин болады. Гонадотроптық гор-

мондар аталық та, аналық та дарақтарда кездеседі, бірақ ұрға шы 

мал лютеиндеуші гормонды көбірек бөледі.

Фолликуланы жандандырғыш гормон (ФЖГ) аналық бездің 

дамуын жəне қызметін реттейді. Оның əсерімен фолликулалар да-

мып, фолликулалық сұйықтық жиналады, түйіршікті (гранулезді) 

торшалар көбейіп (пролиферация), оларда аналық гормондар 

(эстрогендер) түзіледі. Аталық малда ФЖГ аталық бездің аралық 

357

(интерстициальдық) ұлпасына, оның аталық жыныс гормонын 

түзетін Лейдиг торшаларына əсерін тигізбей, тек аталық жыныс 

торшаларының түзілуін (сперматогенезді) реттейді.

Лютеиндеуші гормон (ЛГ) овуляцияны - жетілген фолли кула-

лардың жарылуын, жыныс торшасының аналық безден бөлінуін 

реттейді. Бұл гормонның əсерімен овуляция жүрген фолликула-

ларда уақытша ішкі секрециялық қызмет атқаратын сары дене 

түзіледі. Еркек малда ЛГ аталық бездің аралық ұлпасында аталық 

жыныс гормонының түзілуін күшейтеді.

Лютеотроптық гормон (ЛТГ) сары денеден прогестерон 

гормонының бөлінуін күшейтіп, желіндеу жəне сүттену процес-

терін реттейді. Осымен байланысты кейбір зерттеушілер бұл гор-

монды пролактинмен шатастырады.

Пролактин - молекулалық салмағы 24200 полипептид, оған 

түліктік-түрлік ерекшелік тəн. Бұл гормон желіннің қызметіне 

əсер етеді. Профессор Г. И. Азимов (1935) зерттеулеріне сəйкес, 

пролактин өздігінен сүттену процесін сүйемелдей алмайды, ол тек 

басқа гормондармен ұтықтаса əсер етеді. Пролактин организм-

дегі су мен тұз балансын реттеуге қатысып, лютеотроптық əсер 

көрсетеді немесе төл көтеру кезінде сары дененің белсенділі гін 

сүйемелдейді.

Пролактин балапан шығарған кептерлер жемсауының қабыр-

ғасындағы ерекше бездердің өсіп-дамуын, қызметін рет 

тейді. 

Бұл бездер құрамында 14% белок, 7,75% май, 1,03% минералды 

заттар болатын ерекше сұйық – “кептер сүтін” бөледі. “Кептер 

сүтінің” құрамында лактоза мен казеиноген болмайды.

Əдеби деректерге сəйкес гипофиз қалқанша серік бездің, ұйқы 

безінің қызметін реттеуге де қатысады. Мысалы, гипофиздің 

панкреотроптық гормоны Лангерганс аралшықтарының дамуын 

күшейтсе, паратиреотроптық гормон қалқанша серік бездерінің 

қызметін күшейтіп, қанда кальций деңгейін көтереді.

Аденогипофиздің секрециялау қызметі қайтарымды байланыс 

негізінде гипоталамус ядролары нейросекреттерімен реттелінеді. 

Гипофиз бен басқа ішкі секрециялық бездер арасында да 

қайтарымды байланыс принципіне негізделген екі жақты қатынас 

орын тепкен. Осының нəтижесінде аденогипофиздің троптық 

гормондары шеткей эндокриндік бездердің кызметін жандандыр-

са, олардан бөлінген гормондар өз кезегінде гипофиздің троптық 

гормондарының түзілуі мен бөлінуін тежеп отырады. Ғылыми де-

ректерге сəйкес эндокриндік бездердің қайтарымды əсері гипота-

ламус арқылы да жүреді деген болжам айтуға болады.

жүктеу/скачать 5 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: