Қозудың рецепторларда туындауы жəне олардан таралуы

517

(дистанциялық)  жəне  жанаспалы (контактық) болып жік-

теледі. Алшақтық рецепторлар тітіркендіргіш əсерін белгілі бір 

арақашықтықтан қабылдай береді (мысалы, көру, есту, иіс тал-

дағыштарының рецепторлары). Жанаспалы рецепторлар тітір-

кендіргішпен тікелей жанасқанда ғана қозады. Интерорецептор-

ларды ішкі ағзалардың висцерорецепторлары мен бұлшық ет 

проприорецепторлары құрайды.

Мамандану сипатына қарай рецепторлар фото-, механо-, 

хемо- жəне ноцирецепторлар (ауырсыну əсерлерін қабылдайтын) 

бо лып  бөлінеді.

Қозу ерекшеліктеріне қарай рецепторлар тікелей сезінетін 

жəне сатылы сезінетін болып жіктеледі. Тікелей сезінетін рецеп-

торлар (тері, бұлшық ет, ішкі ағза, иіс талдағыштарының рецеп-

торлары) əсерді тікелей қабылдайды, ал сатылы сезінетін ре-

цепторлар - арнаулы маманданған эпителийлік немесе глиялық 

рецепциялық торшалар арқылы қабылдайды. Бұл торшалар 

қозуды негізгі рецепциялық торшаларға синапстық байланыс 

арқылы бағыттайды. Рецепторлардың бұл түріне есту, дем, 

көру, тепе-теңдік талдағыштарының қабылдаушы құрылымдары 

жатады.

Ал енді осы рецепторларда тітіркеніс қалай туындап, ол 

сезімтал жүйке талшықтары бойымен қалай тарайды?

Рецепторлардың барлық түрлерінде сыртқы орта энергия-

сы (жарық, механикалық əсер, жылу, т.б) рецепциялық торша-

лар “тіліне“ айналады. Адекватты тітіркендіргіштердің əсері 

рецепциялық торшалар табиғатына байланысты. Мысалы, 

механикалық тітіркендіргіштер рецепциялық торша мембрана-

сын деформацияласа (пішінін өзгертсе), химиялық заттар мем-

брана хеморецепторларымен байланысады, жарық сəулесінің 

əсерімен мембрана фоторецепторларының фотопигменттері 

өзгереді, жылу мембрана өтімділігін өзгертеді, зақымдаушы 

əсерлерге бөлінген пептидтер мембрана рецепторларымен бай-

ланысады (ноцицептивтік рецепторларда), т.с.с. Барлық жағ-

дайда мембрананың иондарға өтімділігі жоғарылап, сезімтал 

жүйке ұшына натрий иондары өтеді де, мембрана үйексізденіп, 

рецепциялық потенциал (РП) туындайды. Көздің фоторецептор-

ларында үйексіздену орнына гиперүйектену жүріп, əрекет 

по 

тенциалы туындамайды. Жарық сəулесінің əсерімен фо-

то 

 

рецепторлар мембранасының сыртқы бөлігінің натрий ион-

дарына өтімділігі төмендейді де, гиперүйектену жүреді. Тіке лей 

сезінетін рецепторларда рецепциялық потенциал жүйке ұшта-

рының өзінде, ал сатылы сезінетін рецепторларда - олармен 

518

синапс түзетін алғашқы рецепциялық торшаларда пайда бола-

ды. РП мембраналық потенциал деңгейі 80-нен 30–мВ-қа дейін 

төмендеген кезде, демек мембрана жартылай үйексізденгенде, ту-

ындайды. Бұл жағдайда РП рецептордың тек тітіркендіргіш əсер 

еткен жерінде ғана қатал шектелген түрде байқалады.

Тікелей сезінетін рецепторларда қозу табалдырығынан жоғары 

РП алдымен генераторлық потенциалға (ГП), содан соң жүйке 

талшығының əрекет потенциалына айналады. Сатылы сезінетін 

рецепторларда ол жүйке ұшының постсинапстық мембранасын-

да үйексіздену тудыратын химиялық медиаторлар бөлдіреді. 

Осының нəтижесінде негізгі рецепциялық торшалар өсінділерінің 

ұшында пайда болған РП генераторлық потенциал арқылы бірден 

жүйке талшығының əрекет потенциалына айналады (179-сурет). 

Аталған жағдайдың қайсысында болмасын генераторлық по-

тенциал əсерімен туындаған үйексіздендіруші токтар сезімтал 

жүйкелерде тітіркеністің пайда болуына соқтырады. Бұл ток-

тар аксонның қозу табалдырығы төмен бастапқы сегментіне 

бағытталады. 

жүктеу/скачать 5 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: