Өсімдіктердің бейімділік қабілеттіліктерін арттыру

140
жаңа  патогенді  заттар  пайда  болса, өсімдіктер  бұл  кеселдерге  төзімсіз  болып,
жаппай  құртылу  мүмкіндігі  ұлғаяды. Сонымен  бірге, бұл  технологияның
қарсыластары, гербицидке  төзімділік  генінің  жабайы  популяцияларға  ауткроссингі
салдарынан, табиғатта  гербицидке  төзімді  супер  арам  шөптерінің  пайда  болу
мүмкіндігін жəне оны бақылау өте қиынға түсетіні жөнінде тұжырым жасайды.
Генетикалық модификацияға ұшыратылмаған деп есептелінетін өсімдіктерден
жасалынған  тамақ  құрамынан  трансгендерің  табылуы, олардың  адам  ағзасына
тигізетін  зиянды  əсері  дəлелденбесе  де, тұтынушылардың  көңілдеріне  белгілі  бір
дəрежеде күмəн ұялатуы мүмкін. Қоғам мүддесі сақтықты талап етеді жəне адамдар
немен  қоректенетіндерін  əрдайым  біліп  отырғанды  қалайды. Бірнеше  жағдайда,
трансгенді  емес  деп  сатылуға  қойылған  өсімдіктер  құрамынан, трансгендер
табылған  еді. Нəтижесінде, осындай  өсімдіктерді  сатуға  қойған  ауылшаруашылық
компаниялары, өте үлкен шығынға ұшыраған болатын. Сондықтан, осындай нəрсеге
салақтықпен  қарау  салдары, немесе  ГМ  өсімдіктерінің  заңсыз  таралу  мүмкіндігі,
əсіресе, Европа  мемлекеттері  тарапынан  ГМ  өнімдеріне  деген  қатаң  бақылау
талаптарын қабылдауға негіз болды. Америка құрама штаттарында, егер де мұндай
өсімдіктерге бір рет рұқсат берілген болса, олар қайтып бақылауға немесе зерттеуге
алынбайды.
5.2 Өсімдіктердің зиянды жəндіктерге төзімділігін арттыру
Өсімдіктердің  жəндіктерге  төзімді  түрлерін  шығаруға  бағытталған
жұмыстары, негізінен (Bt) ақуызын бөліп шығаратын Bacillus thurinqiensis топырақ
бактерияларының споралары құрамындағы ерекше ақуыздарын (Cru) пайдаланудан
тұрады. Бұл ақуыз жəндіктердің ас қорыту жүйесіне түскеннен соң, токсиндер түзе
ыдырайды. Bt токсині  түскен  жəндік  ішектерінде  тесіктер  пайда  болуы  себепті,
бұлар  өледі. Құрамында Bt, Di- pel, Thuricide, vectoBac бар  жəндіктерді  өлтіруге
арналған  улар (инсектицидтер) көп  жылдардан  бері  қолданыс  табуда. Олар  сүт
қоректілеріне, құстар мен басқа да жəндіктерге зиянын тигізбей, тек қана белгілі бір
зинкестерге  ғана  əсер  етеді. Сондықтан Bt инсектицидтері «табиғи» деп
саналғандықтан, фермерлер оны кеңінен қолданады.
Bt-ақуызының кодына жауап беретін жəне Су- гені деп аталатын бактериалдық
ген  жүгерінің, мақта  мен  жертүйнектің  ДНҚ  құрамына  ендірілуі  себепті, бұл
өсімдіктер токсин түзе бастаған. Жүгеріге ол европалық тескіш қоңыздары, қорапша
құрты  мен  оңтүстік-батыс  тескіш  қоңызынан  қорғануға  мүмкіндік  береді. Мақта
дақылына Bt токсині  жапырақ  пен  қозада  тіршілік  ететін  зиянды  құртына  төтеп
беруге  жəрдемдеседі. Бұл  зиянды  жəндіктері  шаруашылықтарға  жылына
миллиондаған  долларға  шығын  əкелетін. Сондықтан Bt қолдану  өнім  шығымын
бірталай  көтеруге  мүмкіндік  берген. Бірақ  та, зиянды  жəндіктердің  біртіндеп
бейімделе бастауы себепті, бұл технология да кемшіліксіз емес.
Бұдан  басқа, яғни  залалсыз  болғанымен, тиімділік  дəрежесі  төмендеу
саналатын
əдістер
қатарына 
зиянды 
жəндіктер 
популяциясына
«биодиверсанттарды» ендіру  əдісін  айтуға  болады. Бұл  əдісте  генетикалық
өзгертулерге (модификация) ұшыратылған, ағзасында  летальды  гені  бар  қорапша
құрты табиғи ортадағы жабайы туыстары арасына жіберіледі. Мұндай жəндіктердің

141
жабайы туыстарымен жұптасқаннан туылған ұрпақтары, кейіннен өліп қалады деген
үміт  болды. Флоридада  генетикалық  модификацияға  ұшыратылған  жыртқыш  кене,
өсімдіктерге  залалын  тигізетін  басқа  кенелерді  жеп  құрту  үшін  табиғи  ортаға
жіберілген. Бұл  технологияны  кеңінен  қолдану  керек  деп  есептелінгенімен, осы
мақсатта  табиғи  популяцияға  тиімді  əсер  етуге  жеткілікті  болатындай
модификацияға  ұшыратылған  жəндіктердің  көптеген  санын  жіберудің  қиынға
соғатыны кедергі келтіруде.
Микробтық 
инсектицидтер. Соңғы 
кездері 
өсімдіктерді 
əртүрлі
зиянкестерден  қорғау  мақсатында  қолданылатын  химиялық  пестицидтердің
қоршаған орта жағдайында толық ыдырап кетпей, айналаны ластауы жəне олардың
канцерогенді  жəне  мутагенді  əсерлері  жөнінде  көп  айтылып  жүр. Сондықтан,
осындай келеңсіз жағдайларды болдырмау мақсатында, шығу тегі тірі ағзалар болып
келетін инсектицидтерді пайдалану жолға қойылуда. Бұларды қолданудың ең тиімді
себептері қатарында, аталған дəрмектердің тек қана бағытты  түрде əрекет етуі мен
қоршаған ортаға зиянын тигізбеуін айтуға болады.
Микробтық 
инсектицидтерді 
алу 
үшін 
вирустар, микроскопиялық
саңырауқұлақтар, қарапайымдылар  пайдаланылады  жəне  мұндағы  қолдануға  өте
ыңғайлысы – спора түзетін бактерияларын пайдалану болып табылады. Микробтық
инсектицидтер  тек  қана  зиянды  жəндіктерге  бағытталғандықтан, басқа  пайдалы
насекомдарға  өз  əсерін  тигізбейді. Мұндағы  микроорганизмдердің  патогендігі
белгілі -бір токсиндердің əсері нəтижесінен туындауы себепті, зиянды  жəндіктерде
мұндай  биодəрмектерге  қарсы  тұрушылық  қабілет  қалыптаса  алмайды. Жəне  бір
маңызды  қасиеті – уақыт  өте келе микробты пестицидтер  өздігінен залалсызданып
кетеді.
Сонымен  бірге  микроорганизмдер  өсімдіктер  мен  жануарлардың  өсуіне  өз
əсерін тигізіп, ауруларын баса алады. Кейбір бактериялар топырақтың қышқылдығы
мен тұздылығын өзгертсе, басқалары – топырақ құрамындағы темірді тұтқыш заттар
бөледі, үшіншілері – өсу  үдерісіне  жауапты  заттарды  синтездейді. Көпшілік
жағдайда  микроорганизмдер  арқылы  себілетін  ұрықтарды  немесе  егілетін
өсімдіктерді өңдеу (инокулирование) жұмыстары да жүргізіледі.
5.3 Өсімдіктердің патогендерге жəне дақылды өсімдіктердің жалпы
төзімділік қасиеттерін арттыру
Өсімдіктердің  патогендерге  төзімділік  қасиеттерін  арттыру. Вирусқа
төзімділікті  арттыруға  арналған  гендік  инженерия  жұмыстары, өсімдік
шаруашылығындағы  басым  бағыттардың  бірі  болып  саналады. Вирустар  əр
жылдары  адамдарға  тиесілі  өнімдердің  көп  бөлігінен  айырады  екен. Вирустарға
төзімді өсімдіктерді  қолданудың  бірнеше  мысалын  келтіруге  болғанымен, олардың
саны  əзірше  өте  аз. Мысалы, папайя  деген  тропикалық  жеміс  бірталай  зинкес
жəндіктердің, немесе вирустық ауруларға төзімсіз келеді. Ал, папайяның трансгенді
UH Raindow деген  түрінің, осы  өсімдіктің  жабайы  популяциясында  көп  кездесетін
«шеңберлі  таңба» ауруын  тудыратын  вирусқа  төзімді  екендігі  анықталған  соң,
Гавайя  аралдарында  көптеп  өсіріле  бастаған. Флорида  университетінің  ғалымдары,
құрамында  жібек  құртының  гені  бар  жүзім  сұрыптарын  шығарған  жəне  оның

142
жүзімнің  өте  қауіпті  бактериалды – Пирс  ауруынан  қорғануға  мүмкіндік  беретінін
анықтаған. Бұл  ауру  жүзім  мен  басқа  да  көптеген  өсімдіктерге  көп  залалын
тигізетін. Бөрікгүл (артишок) өсімдігінің  жапырақтарының  бүрісіп  қалуына  алып
келетін  вирусқа  қарсы  жатденені (антитело) темекінің  трансгенді  түріне
экспрессиялау, темекі  өсімдігінің  осындай  вируспен  зақымдану  мүмкіндігін
төмендеткен.
Дақылдардың  төзімділігін  арттыру. Жер  шарының  көптеген  өңірлерінде
егістік  мақсатында  пайдаланатын  жер  көлемі  өте  аз  келеді. Орталық  Шығыс
мемлекеттері, Африка, Азия  мемлекеттерінің  көптеген  аймақтарын  құм  басып,
шөлге  айналуы  себепті, ауылшаруашылығы  үшін  пайдалануға  жарамсыз  болып
қалған. Сондықтан, қолайсыз  жағдайларда  өсуге  бейімделген  өсімдік  түрлерін
шығару  жұмыстары  ғалымдар  мен  селекционерлер  тарапынан  қызығушылық
тудырады. АҚШ-ның  Калифорния  жəне  Канаданың  Торонто  университеттерінің
ғалымдары  топырақ  құрамы  тұзды  болып  келетін  жерлерде  өсуге  бейімді  жəне
тұздарды жапырақтарына жинауы себепті, жемісі ащы болмайтын қызанақ түрлерін
шығарған. Қазір  ғалымдар  бұл  технологияны  азықтық  маңызы  бар  өзге  де  өсімдік
түрлеріне қолдану үшін ізденіс жұмыстарын жүргізуде.
Бұдан  басқа  да  мысалдарға  келетін  болсақ, раундап  гербицидіне  төзімді
келетін көгал (газон) шөбі шығарылған. Бұл шөп өте баяу өседі жəне көп суғаруды
талап  етпейді. Бұл  технологияны  қолдану, құрғақшылық  аймақтарда  орналасқан
қалалардағы  гольфке  арналған  алаңдар  мен  саябақтарда  өсетін  жасыл  құрақтарды
суғаруға  кететін  суды  ысырапсыз  пайдалануға  көмектеседі  деген  тұжырымдар
жасалынған.
Бірақ  та, бұл  технологияны  сынаушылар, осы  əдіспен  жасалып  шығарылған
көк  құрақтарды  ештеңе  құрта  алмауы  себепті, олар  əртүрлі  экожүйелерге  тез
таралып, табиғи  түрлерді  ығыстырып  шығуы  мүмкін  деген  қауіп  айтады. Адамзат
тəжірибесінде  мұндай  келеңсіз  жағдайлар  да  кездеседі. Мысалы, балық
фермаларында  қолдану  үшін  культивация  жасалынған  жəне  жақсы  нəтиже  берген
Caulerpa taxifolia балдыры, теңізге түскеннен кейін көп зиян келтіретіні анықталған.
Балық  фермаларының  иелері  теңіз  үшін  арам  шөп  болып  табылатын  осы
балдырларды суға тастауы себепті, қазір бұл өсімдік Жерорта теңізі, Австралия мен
Калифорния  жағалаулары  аймақтарын  жаулап  алған. Сондықтан  генетикалық
модификацияланған  көгалдық  шөптері, осы  теңіз  арам  шөптерінің  құрылықтық
баламасы болу мүмкін деген күдік туындайды.
5.4 Дақылды өсімдіктердің құнарлығын арттыру
Құнарлығы  жоғары  ГМ  өсімдіктерінің  қазіргі  кезде  көп  айтылып  жүрген
белгілі мысалы ретінде, «алтын күрішті» келтіруге болады. Алтын күріш деп басқа
сұрыптармен  салыстырғанда, өз  құрамында  А  дəруменінің  құрамына  кіретін  жəне
оның  негізгі  құрамдас  бөлігінің  бірі  болып  табылатын, бета-каротин  мөлшері  көп
кездесетін  күріш, түрлері  айтылады. Бұл  технологияның  негізін  қалаған  ғалымдар
ретінде  Швейцариялық  ғалым  Инго  Потрикус (Ingo Potrykus) неміс  ғалымы  Петер
Бейер (Peter Beyer, Цюрих  қаласы) айтылады. Бұл  ген  өз  құрамында  төрт  сатымен
жүретін  бета-каротин  синтезін  қамтамасыз  ететін, екі  нарцисс  гені  мен  бір

143
бактериалдық  гендерден  тұрады. Осындай  құрамдағы  күріштің  басқа  күріштерден
құрылысы, пішіні  бойынша  айырмашылығы  болмағанмен, тек  дəндерінің  түсі
алтын-сары  болып  тұрады. Ғалымдар, негізгі  астары  күріштен  тұратын, дамушы
елдер  халқында  кездесетін  А  дəруменінің (ретинол) жетіспеушілігін, осындай
жолмен  толықтыруға  болады  деген  тұжырымға  келеді. Бұл  елдердегі  көз  жанары
нашар  жас  балалардың  көп  кездесуінің  негізгі  себептерінің  бірі – А  дəруменінің
жетіспеушілігінен  туындайды. Бүкілəлемдік  денсаулық  сақтау  ұйымы (БДСҰ)
мəліметі бойынша А дəрумені жетіспейтін балалар саны бүгінде 100-140 млн.адамға
жетеді. Бірақта, бұл идеяның қарсыластары, аталған проблеманы шешу үшін алтын
күріштегі  А-дəрумені  жеткіліксіз  болады  деген  тұжырым  жасайды. Мысалы
Greenpeace қызметкерлерінің  жүргізген  есептеулері  бойынша, күніне 300 гр  алтын
күріш  жеген  ересек адам, өзінің күндік  қажеттілігінің  тек қана 8% қамтамасыз  ете
алады  екен. Бұл  дегеніміз, ағзаға  қажетті  А  дəруменін  толықтай  толтыру  үшін,
ересек  адам  күніне 5 кг  жуық  осындай  күрішпен  тамақтануы  қажет  болады.
Сондықтан, көз ауруының алдын алу үшін, тек құрамында А дəрумені көп күрішпен
азықтандыру  бұл  мəселені  шеше  алмайды, алтын  күріш  басқа  да  азық  көздерін
толықтырып тұруы керек деген пікірлер айтыла бастаған.
Осындай  жемістер  құнарлығын  арттыру  бағытында  алғашқы  жасалынған
жұмыстар  қатарына  томат  өнімдерін  айтуға  болады. Биоинженерлік  томат (Flavr
Savr) ГМ  технологиясы  арқылы  жасалынған, құнарлығы  жоғарылатылған  ең
алғашқы  коммерциялық  томат  еді. Ол  ұзақ  мерзім  қолданыста  болды. Бұл  өнімді,
жемісі ұзағырақ пісіп, сабақта үзілмей көп тұруы себепті, дəмдірек болатындай етіп
генетикалық  модификациялауға  ұшыратқан  болатын. Бірақ  та, бастапқы  зерзаттық
өнімін  таңдағанда  қызанақтың  кейбір  жағдайларға  төзімсіз  сұрыпы  қолға
ілінгендіктен, кейіннен бұл тəжірибенің нəтижесі құрдымға кеткен болатын. Қазіргі
кезде  осы  мақсатқа  арналып, құрамында  ликопині (А  дəруменінің  бастамасы) бар
қызанақ  жəне  Е  дəрумені  мол  канола  майлары  таңдап  алынып, тəжірибелік
жұмыстары жүргізілуде.
5.5 Ұрықтық өнімдерді бақылау
ГМ  өнімдерін  шығару  жұмыстары  көп  қаражатты  қажет  етеді, ал  бұл  өнімді
шығарушылар  өз  тарапынан  табыс  табуды  көздейтіні  заңды. Фермерлер  болса,
алынған өнімнің біраз бөлігін, келесі жылы егетін дəн ретінде сақтайды. Тұқымдық
материалдар  сатумен  айналысатын  кəсіпкерлерді, əрине, бұл  жағдай  қуантпайды.
Тұқым  сатумен  айналысатын  корпорацияларға  фермерлердің  жыл  сайын  олардан
тұқымдық  материалдар  сатып  алып  отыруы  тиімді. Сол  себептен  арнайы
жасалынған  ГМ  өсімдіктерінің  тұқымдарын, қайта  егуге  жарамайтындай  етіп
шығару, тұқымдық  материал  сататын  корпарация  өкілдері  үшін  қажет  болады.
Өйткені  ГМ  өсімдігін  еккен  фермер, келесі  жылы  тек  қана  осы  корпорация
өкілдерінен  ұрықтық  материалдар  сатып  алып  отырады. Сондықтан, көптеген  ГМ
өсімдіктерінде, кейіннен, ұрықтарының  өздігінен  бұзылу  механизмін  тудыратын
əдістер  қолданыла  басталған. Мұндай  ГМ  өсімдіктерінің  ұрық  дəні  арқылы  көбею
мүмкіндігі  болмағандықтан, оларды  қайталап  себу, немесе  егіс  даласында  төгіліп
қалған дəндер арқылы келесі жылы өсіп-таралуы мүмкін болмайды.

144
Осы  мақсатта  жақын  аралықта  патент  алынған, ұрықтың  ары  қарай  өсу
қабілетінің  жойылуын  қамтамасыз  ететін  əдістің  бірі – терминаторлық  деп
аталады. Бұл  технология  бойынша, дақылға  ендірілген  ген, ары  қарай
экспрессиялануы  нəтижесінде, өсімдік  дəніндегі  ұрықтық  бастамасының
жойылуына  əкеледі. Көбінше  мұндай  ген  рибосом  қызметіне  байланыстырылған
болып  келеді. Бұл белгі бірінші ұрпақта  өзінің басымдығын көрсетпегендіктен, бір
ұрпақты  ұрық  дəні  арқылы  өсіруге  болады. Ал  фермерлерге  келесі  жаңа  буын
ұрпақтарын өсіру үшін қайтадан дəндер сатып алу қажет болады.
Осы  мақсатта  жасалынып  жатқан  тағы  бір  жаңа  технологияға  тоқталатын
болсақ, ол T-GURT (trait specific genetic use restriction tehnology – рестрикциялық
технологияны  арнайы  генетикалық  мақсатта  қолдану) деп  аталады. T-GURT
технологиясы  арқылы  алынған  өсімдіктердің  трансгендік  ерекшеліктерінің  көрініс
беруі үшін, оларды арнайы жасалынған жəне өндірушілер тарапынан патент арқылы
қорғалған, химиялық заттар  арқылы өңдеу  қажет болады. Сондықтан, фермерлерге
бұл химиялық заттарды сатып алу керек немесе жаңадан ұрықтық дəндер алу керек
болады.
Терминаторлық технологияның  жақтастары, мұндай өсімдіктердің тозаңымен
кездейсоқ  тозаңданатын  жабайы  өсімдіктер  ұрпақ  беру  қабілетіне  ие
болмайтындықтан, ауткроссинг  мəселесі  шектеледі  десе, бұған  керісінше  оның
қарсыластары, бұл өз кезегінде жабайы өсімдіктердің құрып кетуіне алып келеді деп
дабыл қағады. Сондықтан, ғалымдар тарапынан, тозаңы терминаторлық қасиетке ие
емес терминаторлық өсімдіктер шығару жолдары қарастырылуда.
Ұрықтық  өнімдерді  бақылаудағы  қазіргі  кезде  белгілі  əдістер  арасында, T-
GURT технологиясы  ең  қарапайымы  болып  саналады. Мұндай  əдіспен  алынған
өсімдіктердің  ұрықтық  бастамасы  жойылмайды. Тек  қана  қосымша  дəрмектер
арқылы  өңделмеген  жағдайда  ғана  өсімдіктердегі  трансгендер  экспрессиясы
жүрмейді. Бұл 
дақылдардағы 
трансгендер, жабайы 
өсімдіктерінде
экспрессияланбайтындықтан, фермерлер трансгендері жоқ өз дақылдарын ары қарай
пайдалана алады.
Бірақ  та, трансгендердің  басқа  жабайы  өсімдіктерге  ауысып  кету  мүмкіндігі
жəне  онда  олар  экспрессияланады  ма, əлде  жоқ  па  деген  мəселелер, жұтшылықты
əлі де алаңдатады. Жəне трансгенді белсендіру (активизация) мақсатында себілетін
химиялық  заттар  да  қоршаған  ортаға  залалын  тигізуі  мүмкін  деген  қауіптер  те
баршылық.
6. Өсімдіктерді қажетті азотпен қамтамасыз ету шаралары
Өсімдіктердің өсуі жəне олардан мол өнім алу үшін азотты элементтерінің аса
қажет екені белгілі. Ал ауа  құрамында 78% дейін  химиялық инертті  күйіндегі (N
2
)
азот  бар  жəне  оның  өсімдіктер  үшін  осы  күйінде  пайдасы  жоқ. Ауа  құрамындағы
осы  көп  мөлшердегі  азотты  өсімдіктер  сіңіре  алуы  үшін  оларды  нитрат  жəне
аммоний  күйіне  айналдыру  қажет  болады. Сондықтан  диқандар  ауылшаруашылық
дақылдарының  өнімділігін арттыру  үшін топырақ  құрамына  азот  тыңайтқыштарын
себеді. Жоғарыда  аталған  элементтің  тапшылығын  жоюдың  бір  биотехнологиялық
жолы  ретінде – ауа  құрамындағы  азотты  өздерінде  ұстай  алатын  бактерияларын

145
қолдануды  атауға  болады. Бұларға  бұршақ  тұқымдас  өсімдіктермен  симбиозда
тіршілік  ететін Rhizobium  туысына  жататын  түйнекті  бактериялар  немесе  жеке
тіршілік ететін Azotobacter түрлері жатады.
Ризосфераның  аталған  микроорганизмдермен  жылдамырақ  толықтырылуы
үшін, денесінде  осындай  азотты  ұстай  алатын  бактериялары  мол  тыңайтқыштар
дақыл  егілетін  жерге  араластырылуы  қажет. Ауылшаруашылығында  осындай
тыңайтқыштар ретінде көбінесе бұршақ тұқымдас өсімдіктерге симбиоздық қабілет
танытатын, құрамында  түйнекті  бактериялары  бар  тыңайтқыштар  себіледі. Гендік
инженерия əдісімен осындай түйнекті бактериялардың азотты өте жоғары деңгейде
өз  денесіне  сіңіре  алатын  мутанттары  шығарылған. Қазіргі  кезде  астық  тұқымдас
өсімдіктермен  бірлесе  тіршілік  ете  алатын  осындай  бактериялар  түрлерін  шығару
бағытындағы  ізденіс  жұмыстары  өз  жалғасын  табуда. Сонымен  бірге  өсімдіктерді
фосформен  қамтамасыз  етуге  жəрдемдесетін  бактериалды  дəрмектер (препараттар)
де қолданысқа ие болған.
МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ БИОТЕХНОЛОГИЯ ЖЕТІСТІКТЕРІНІҢ
ҚОЛДАНЫЛУЫ
1. Биотехнологияның мал шаруашылығында қолданылу мүмкіндіктері
Мал  шаруашылығында  биотехнологиялық  əдістерінің  қолданылуына  сүт
қоректілерінің төменде келтірілген биологиялық ерекшеліктері мүмкіндік береді:
1. Малдар  гаметасының  биологиялық  банкі.  Малдар  гаметасының  биологиялық
банкі 
гонадаларында 
жинақталған. Гаметалардың 
морфогенетикалық
потенциалының  мүмкіндігі  соншалық, мысалға  алғанда, жаңа  туылған  ұрғашы
қозының  аналық  безінде 700 мыңдай  аналық  жұмыртқасы (фолликулалар) болса,
жыныстық жетілу кезеңіне дейін олардан 12000-86000 дана кішігірім жəне 100-400
дана  аралықтарындағы  ірі  жəне  жетілетін  аналық  жұмыртқалары  болады.
Ооциттердің  осындай  динамикасы  басқа  да  сүт  қоректілерінің  ұрғашы
жыныстарында  байқалады. Еркек  даралардың  аталық  жұмыртқаларында
сперматозоидтардың  мұнан  да  көп  саны  кездеседі. Жыныстық  жетілген
мерзімдерінде, орта есеппен, бір аталықтан бөлінетін спематозоидтардың саны 280-
450 трлн. құрайды екен. Осындай көп жыныс жасушаларынан табиғи жағдайда орта
есеппен  жалғыз  төлді  малдарда 5-10, ал  көп  төлділерде 40-80 жұп  гаметалары
(аналық жұмыртқасы мен спематозоидтар) ғана іске асырылады екен.
2. Эмбриондардың имплантацияға дейінгі дамуы. Ұрықтанғаннан кейін эмбрион
зиготадан  гаструла  кезеңіне (стадия) дейін  сүт  қоректілердің  жыныс  мүшесінде
(жатыр  түтікшесінде) біршама  уақыт  бос (еркін) күйінде  болады. Ұрықтанған
жерден (жатыр  түтікшесі) имплантацияланатын  жерге (жатыр) дейін  орта  есеппен
шошқаларда 2-3, қойларда 4-5, қояндарда 5-7 жəне  сиырларда 7-8 тəулік  кетеді.
Имплантацияға  дейін  эмбрион  пеллюцид  аймағы (zone pellucid) деп  аталатын,
биологиялық  тұрғыдан  мықты, қабықты  болып  табылатын  аналық жұмыртқасында
дами  береді. Осы ерекшеліктер  сүт  қоректілер  эмбриондармен in vitro  жағдайында
əртүрлі манипуляциялар жасауға мүмкіндік береді.

146
3. Жалғыз  төлді  малдарда  бір  аналық  жұмыртқасынан  дамитын  егіздердің
туылуы. Бір аналық жұмыртқасынан дамыған егіздер (үшем немесе одан да көптері
сирек  кездеседі) имплантацияға  дейінгі  жыныс  мүшесінде  бос (еркін) күйінде
болған  кезінде  пеллюцид  аймағының (zone pellucid) бұзылуы  себебінен,
эмбрионның бөлінуі жүзеге асып, ажыраған бөліктер жеке-жеке дамуы нəтижесінде
пайда  болады. Мұндай  егіздердің  бастамасы (ұрықтанған  бір  аналық  жасуша) бір
болғандықтан, егіздер  түр-түсі  жəне  барлық  генетикалық, биохимиялық
көрсеткіштері  бойынша  бір-біріне  айнымай  ұқсайды. Осындай  ерекшеліктің
арқасында  асыл  тұқымды  мал  шаруашылығында  өте  маңызды  көп  жасушалы
организмдер деңгейіндегі биологиялық көшірмелерді (биокопия) алу мүмкін болды.
4. Мал  шаруашылығында  асыл  тұқымды  топ (ядро) құру  мен  жетілдіру.  Мал
шаруашылығында  асыл  тұқымды  мал  тобы  мен  тұқымы  жақсартылуы  қажет
топтарға бөлінетіні белгілі. Асыл тұқымды малға жату үшін ол малдардың дені сау,
көбею  қабілеттіліктері  мен  өнімділіктері  жақсы, бағалы  генотипті  жəне  ұрпақ
сапасы бойынша бағаланған болуы шарт. Биотехнологиялық зерттеулерінде бұларға
донорлар  мен  жақсартушы  аталықтарды  жатқызады. Асыл  тұқымды  мал
шруашылығындағы  көбею  үдерістерінде  қолданылатын  терминология  бойынша
донор дегеніміз – генетикалық тұрғыдан бағалы ооциттар мен эмбриондар алынатын
ұрғашы  дара  болса, жақсартушы аталық – ұрғашы  донорды  ұрықтандыруға
арналған еркек мал. Сондықтан жоғарыда аталған мал тобының (плем. ядро) санын
көбейту мақсатында донорлар мен жақсартушы аталықтар белсенді қолданылады.
Тұқымы жақсартылуы қажет мал тобы, генотипі бойынша бағалылығы төмендеу
болғанымен, физиологиялық  тұрғыдан  дені  сау  жəне  көбею  қабілеттіліктері  де
жақсы болуы қажет. Бұл топқа  реципиенттер жатқызылады. Осы тұрғыдан алғанда
реципиент  дегеніміз – құнды  мал  ұрпағын  өз  ағзасында (жатырында) өсіріуге
арналған, генетикалық жағынан басқа (жат) аналық.
Жалпы алғанда, ауылшаруашылық малдарының биотехнологиялық мүмкіндіктері
осы  сүт  қоректілерінің  биологиялық  ерекшеліктеріне  байланысты  қалыптасады.
Түрге  тиесілі  биологиялық  ерекшеліктері  тұқым  қуалаушылық  арқылы  берілетіні
белгілі. Сондықтан, биотехнологиялық  мақсатта  пайдалану  үшін  генетикалық
мүмкіндіктердің анықталуы – биотехнологиялық қор (ресурс) деп аталады.
Жоғарыда  айтылғандарды  қортындылай  келе, қолданылуына  байланысты
биотехнологиялық қорды шартты түрде үш класқа бөлуге болады:
1. Молекулалық қор – гендердің құрылымы мен қасиеттері арқылы көрінеді.
2. Физиологиялық  қор – гаметалар  банкі, имплантация  алдындағы  эмбриондар
дамуы (тотипотенттілік) арқылы байқалады.
3. Селекциялық қор – асыл тұқымды мал шаруашылығындағы асыл тұқымды топ
(ядро) құру мен жаңа мал тұқымдарын шығаруға байланысты.

жүктеу/скачать 4,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: