ОҚулық Қазақстан Республикасының Білім жəне ғылым министрлігі бекіткен Алматы, 2011 2

Параметр
Н
2
СН
4
С
8
Н
18
Қайнау температурасы, °С
—253
—166
100
Салыстырмалы молекулалық массасы
2,016
16,043
114,23
Күйіндегі тығыздығы, кг/м
3
:

233
газ тəрізді
сұйық
0,086
71
0,67
415
—
670
15 °С  температура  мен 0,1013 МПа  қысым
кезіндегі жанудың төмеңгі жылулығы:
кДж/м
3
кДж/кг
10 226
119 994
33 858
49 802
213 527
43 752
Ауа 
мен 
отынның 
стехиометриялық
қоспасының жану жылулығы, кДж/м
3
3 027
3 224
3 560
Бірлік  шамасындағы  сутегінің  жануы  үшін
теория жүзінде қажетті ауа көлемі:
м
3
/м
3
кг/кг
2,38
27,7
9,52
14,2
—
12,35
Өзіндік тұтану температурасы, °С
550—600
590—690
480—522
Молекулалық өзгеру коэффициенті
0,851
1,0
1,058
МОС
70
107—120
100
Стехиометриялық
қоспаның
жану
температурасы, °С
2 230
2 020
2 100
Жалын  таралуының  максимальды  қалыпты
жылдамдығы, м/с
2,5
0,34—0,37
0,41
Тұтанудың минимальды энергиясы, мДж
0,02
0,28
0,28
Тұтану 
шегіне 
сəйкес 
артық 
ауа
коэффициенті
0,14—9,85
0,65—1,88
0,20—1,18
Болашақта сутекті энергетиканы қолдану келешегін қарастырғанда бірінші орында
шикізатты жəне экологиялық факторлар тұрады. Мұнда сутегінің энергия тасушы ретінде
бəсекелестері жоқ. Сутегіні алу үшін шикізат ресурстары шектеусіз, оны бос күйінде алу
үшін  кететін  энергия  шығындары  ядролық  энергетика  базасында, жеке  болашақта
термоядролық  синтез  базасында  қамтамасыз  етілуі  мүмкін. Экологиялық  тұрғыдан
сутегіні қолданудың бір қатар артықшылықтары бар, өйткені жұмыс істелген газдарда СО
жəне  С
n
Н
m
теориялық  шығарулары  болмауы  керек, практика  жүзінде  олар  көмірсутекті
отындарды  қолдануға  қарағанда  он  есе  азаяды (сутегіні  қолданғанда  олар  тек  моторлы
майлардың жану кезінде ғана пайда болады).
Сутегінің  қозғалтқышта  жану  процесіне  əсер  ететін  сапа  көрсеткіштерін
қарастырайық.
Сутегінің  детонациялық  тұрақтылығы  камераның  жергілікті  орнында  аяқ  астынан
детонациялық  жану  мүмкіндігіне  байланысты  өте  тұрақсыз. Сондықтан  отынның
детонациялық  тұрақтылығын  анықтайтын  əдістер  өте  үлкен  ОС  диапазонын  береді
(моторлық əдіс бойынша 45-тен 70-ке дейін).
Жануы  кезінде  сутегінің  молекулалық  өзгеру  коэффициенті бірден  едəуір  аз  (μ  =
0,85). Бұл жылуды механикалық жұмысқа түрлендіргенде қолайсыз. Бұл кемшілік ауа мен
сутегі  қоспасы (α = 1 кезінде) жануының  өте  жоғары  температурасымен  орны
толтырылады, бірақ  басқа  да  тепе-теңдік  жағдайларда  сутегі  үшін  орташа индекаторлық
қысым бензин жəне басқа газдарға қарағанда аз.
Ауа  мен  сутегі  қоспасының  тұтануы  үшін  қажетті  минимальды  энергия  бензин
жəне  басқа  газдарға (метан  немесе  пропан) қарағанда  аз  жəне 0,02 мДж  құрайды. Бұл
сəйкесінше сутекті қозғалтқыштың жағу жүйесіндегі ұшқынды разрядтың қуатын азайтуға
мүмкіндік  береді. Ұшқын  түзу  қуатын  сақтау  кезінде  ауа  мен  сутекті  қоспаның  тұтану
сенімділігі бензин ауалы қоспаға қарағанда айтарлықтай жоғары, бұл тізбекті циклдардың
бірдейлігін жоғары дəрежеде қамтамасыз етеді.
Ауа  мен  сутекті  қоспаның  тұтану  шектері  басқа  отын  түрлеріне  қарағанда  едəуір
кеңірек. Бензинде бұл шектер артық ауа коэффициентінің диапазонында α 0,3-тен 1,25-ке
дейін, сутекте  α 0,14-тен 9,85-ке  дейін  болады. Сутегінің  бұл  қасиеті  қозғалтқышты

234
құрамалы сапалы-санды  реттеуге мүмкіндік береді, бірақ  əсіресе, жылу  беру  құралының
ақаулықтары  кезінде  сутегінің  жарылыс  жəне  өрт  қауіпсіздігін  арттырады. Осылайша
шикізаттық  жəне  экологиялық  факторларды  ескерсек, сутегі  келешекте  жылулық
қозғалтқыштар үшін арналған негізгі отын түрінің бірі болады.
8.4 Моторлық майлар
8.4.1  Майлағыш материалдардың тағайындалуы мен негізгі қасиеттері
Майлағыш  материалдар  машиналар  мен  механизімдердің, үйкелісетін  жұптардың
арасында пайда болатын үйкелісті азайту үшін жəне оларды қажалудан сақтандыру үшін
арналған, өйткені  бұл  арқылы  кез  келген  механизімдердің  сенімділігін  арттыру  мен
үйкелісу  түйіндерінің  жұмыс  істеу  ұзақтығын  қамтамасыз  етеді. Қозғалтқыштың  əрбір
нақты  түрі  немесе  басқа  да  үйкелісетін  бөлшектер  үшін  арналған  майды  дұрыс
таңдалуынан  да  тозу  аз,  яғни  олардың  қызмет  ету  мерзімі  ұзақ  болады.  Сонымен  қатар
май  бөлшектерді  тотықтанудан  сақтап, жақсы  салқындатады, көп  жағдайларда
нығыздаушы  орта  бола  отырып, сығымдалатын  жұмыс  қоспасы  мен  цилиндрден
қозғалтқыш картеріне жану өімдерінің өтіп кетуіне кедергі болады.
8.4.2 Минералды майлардың сапасын бағалау
Дайын (тауарлық) майлардың  сапасы  мен  оларды  бағалау  əдістері  Мемлекеттік
стандартта немесе техникалық жағдайларда əрбір түрін көрсетеді. Кейде бұл көрсеткіштер
физикалық-химиялық  қасиеттер  немесе  майдың  параметрлері  деп  аталады. Май
сапасының  стандартты  көрсеткіштерінің  көп  бөлігінің  ең  негізгісі  олардың  пайдалану
қасиеттері  болып  табылады. Мұндай  көрсеткіштерге  тұтқырлық  жəне  тұтқырлық-
температуралық қасиеттері, тотығуға қарсы майлардың тұрақтылығы, тотықтануға қарсы
сияқты т.б. қасиеттер жатқызылады.
Тұтқырлық - сұйықтардың  ішкі  үйкелісі, яғни  сыртқы  күштердің  əрекетінен
олардың  жылжу  кезінде  сұйықтық  молекулалар  арасында  пайда  болатын  үйкеліс.
Тұтқырлық динамикалық, кинематикалық жəне шартты бірліктермен өрнектеледі.
Динамикалық  тұтқырлық немесе  ішкі  үйкеліс  коэффициенті  деп  бір  бірінен 1 см
қашықтықтағы ауданы 1 см
2
. сұйықтықтың екі қабатының сыртқы күш əсерінен бір-біріне
қатысты 1 см/с  жылдамдықта  жылжу  барысында  пайда  болатын  кедергі  күшін  айтады.
Динамикалық тұтқырлықтың бірлігі ретінде 0,1 Η с/м
2
 (Па·с) қабылданған.
Кинематикалық 
тұтқырлық
деп
берілген 
сұйықтықтың 
динамикалық
тұтқырлығының  сол  динамикалық  тұтқырлықты  анықтау  кезіндегі  температурадағы
тығыздыққа  қатысын  айтады. Стандарттар  мен  техникалық  жағдайларда  майдың
кинематикалық  тұтқырлығы  сСт  деп  өрнектеледі. Халықаралық бірлік жүйесінде (СИ)
кинематикалық тұтқырлық шамасы м
2
/с (1 Ст = 10
-4
 м
2
/с, 1 сСт=10
-6
м
2
/с).
Шартты тұтқырлық (ШТ) деп ВУ типті вискозиметрінен 200 мл. сынама мұнай
өнімінің  ағып  біту  уақытының  аспап  тұрақтысы  (сулық  сан)  болып  табылатын  20  °С
температура  кезіндегі 200 мл. дистильденген  судың  ағып  біту  уақытына  қатынасын
атайды.
Май  тұтқырлығы  аққыштық  қабілетіне  кері  шама. Майдың  тұтқырлығы
қаншалықты  жоғары  болса, соншалықты  оның  аққыштығы  төмен  болады. Бұл  шамаға
үйкеліс  коэффициенті  тəуелді, ал  үйкеліс  коэффициентіне  машиналар  мен  механизімдер
жұмысының  тиімділігі  мен  сенімділігі  байланысты. Сондықтан  үйкелістің  əрбір  түйіні
үшін белгілі тұтқырлықты май таңдалған. Төмеңгі тұтқырлықты май үйкелістің артуына,
қыздырылуына  жəне  үйкеліс  жұптарының  қатты  тозуына  себеп  болады. Майдың  өте

235
жоғары  тұтқырлығы  қуатты  жоғалтуға, яғни  машиналар  мен  механизімдердің  ПƏК-і
төмендеуіне  əкеп  соғады. Майдың  тұтқырлығы  температураға  байланысты  өзгереді.
Қыздыру кезінде майдың тұтқырлығы азаяды, ал салқындаған кезде артады. Температура
өзгеруімен  тұтқырлығы  бірқалыпты  өзгеретін, яғни  аз  қисықты  тұтқырлығы  бар  майлар
өте бағалы болады.
Температураға  байланысты  тұтқырлықтың  өзгеру  дəрежесін t=50 °C кезіндегі
кинематикалқ  тұтқырлықты t=100 °C кезіндегі  кинематикалық  тұтқырлыққа  қатынасы
арқылы  анықтайды. Бұл  қатынас  неғұрлым  аз  болса, соғұрлым  майдың  тұтқырлық-
температуралық  қасиеті  жақсы  болады. Температураға  байланысты  май  тұтқырлығының
өзгеру дəрежесі  сондай-ақ  тұтқырлық индексімен (ТИ) өрнектеледі. Соңғысы 100 болып
қабылданған  шартты  көрсеткіш  болып  табылады. Неғұрлым  тұтқырлық  индексі  жоғары
болса, соғұрлым  май  жақсы  болып  табылады. Тұтқырлық  индексін  арнайы  жасалған
кестелердің көмегімен анықтайды.
Майдың  тотығуға  қарсы  тұрақтылығы. Үйкелісу  түйіндерінде  жұмыс  істеу
кезінде  май  ауа  оттегісімен  тотығады. Мұның  нəтижесінде  оның  химиялық  құрамы
өзгеріп, жаңа  заттар  пайда  болады, бұл  заттардың  жиналуы  майдың  майлану  қасиетін
нашарлатады (құрамында  қышқылдар, шайырлар, асфалтендер  жəне  т.б.) көбейеді.
Сонымен  қатар  майдың  кейбір  физикалық-химиялық  қасиеттері  де  өзгереді, тұтқырлық
өседі, қышқылдық саны артады жəне т.б. Майдың тотығуға қарсы тұрақтылығын анықтау
үшін  арналған  бірнеше  əдістер  бар, олар  майлардың  жеке  түрлеріне (сығымдағышты,
шығырлы, трансформаторлық) байланысты  стандарттар  мен  техникалық  жағдайларда
көрсетіледі. Моторлы  майларда  термототығу  тұрақтылығы  тотығудың  белгілі
температураларында  қозғалтқыштың  бөлшектерінде  лакты  пленка  түзуге  бейімділігімен
бағаланады.
Тотықтану (коррозиялық) қасиеттер. Тотықтану металдарды, əсіресе іштей жану
қозғалтқыштарының  айналматірегінің  тотықтануға  сезімтал  баббитті  құймалы  ішпекті
(вкладыш) бұзатыны  белгілі. Жаңа  майлардың  құрамына  металдарға  тотықтандыратын
əсер  беретін  заттар  жіберілмейді. Металдардың  тотықтануына  майда  болатын  екі  топты
заттар  əсер  етуі  мүмкін.  Бірінші  топқа  майдың  тотығуы  кезінде  пайда  болатын
органикалық  қышқылдар, екінші  топқа  күкіртті  отын  жанғаннан  кейін  майда  пайда
болатын белсенді күкіртті қосылыстар жатқызылады. Қозғалтқыштар үшін ең үлкен қауіп
төндіретін  өте  жоғары  белсенділік  танытатын  төмен  молекулалы  қышқылдар  деп
аталатын  майдың  тотығу  процесі  кезінде  түзілетін  қышқылдар  мен  қосылыстар  болып
табылады. Техникалық  жағдайларда  моторлы  майларға  тотықтануға  қарсы  қасиеттері
келесі көрсеткіштермен сипатталады:
а) 
1 г. майды бейтараптандыру үшін қажетті КОН (калий о аш) милиграммымен
өрнектелетін
қышқылдық
санмен. Бұл 
көрсеткіш
майдың 
құрамындағы 
органикалық 
қышқылдардың 
шамасын 
сипаттайды.
Базалық 
майдың 
қышқылдық 
саны 
қоспаларсыз 1 г. майға 0,02
мг. КОН-тан көп болмайды;
б)  металдарды  қатты  тотықтандыратын  суда  еритін  қышқылдар  мен
сілтілердің  құрамымен. Құрамында  сілтілер  немесе  минералды (суда  еритін)
қышқылдар бар майлар қозғалтқыштарды қолданылмауы керек;
в)
Пинкевич əдісімен анықталатын тотықтанумен. Тотықтанудың болуы 140° С
температураға  дейін  қыздырылған  майға  минутына 15—16 рет жылдамдықпен 50 сағат
көлемінде  батырылатын  стандартты  қорғасынды  пластинканың  шаршы  метрінде
массаның  грамдағы  жоғалтуымен (г/м
2
) бағаланады. Нəтижесінде  пластинкадағы  жұқа
қабатты  май  бірде  қоршаған  ортадағы  ауамен (оттегімен) жанасып, тотықтанады, бірде
пластинканы  майға  батырған  кезде  қыздырылады. Пластинканың  массасы  қаншалықты
азайса, соншалықты  майдың  тотықтануы  жоғары  болады. Тепловоз  қозғалтқыштарында
қолданылатын  дизельдік  майлар  үшін  С1 немесе  С2 маркалы  қорғасыннан  жасалған
пластинкадағы тотықтануы 10 г/м
2
аспауы керек.

236
Күлділік. Майдың  жануы  кезінде  түзілетін  күл  минералды  зат  болып  табылады,
бұл минералды зат майдың құрамында ерітілген жəне салмақты күйде, негізінен нафтенді
қышқылдың тұздары ретінде болады.
Жаңа  майдың  құрамындағы  күл  ең  аз  шамада  болуы  керек. Май  қаншалықты
тазартылған  болса, соншалықты  оның  күлділігі  аз  болады. Май  құрамына  қоспаларды
қосу  оның  күлділігін  күрт  арттырады,  өйткені  қоспалардың  құрамында  май  жанып
біткеннен  кейін  бір  бөлігі  күлдің  құрамында  қалатын  металлорганикалық  қосылыстар
болады. Стандарттарда  қоспасы бар мотор майлары үшін  қоспа  қосылғанға  дейіңгі жəне
қосылғаннан  кейіңгі  күлділігі  көрсетіледі. Мотор  майларының  күлділігі  қоспа  қосылу
алдында 0,005% аспауы қажет, ал қоспаны қосқаннан кейін, мысалы ВНИИ НП-360 8%-
дық  қоспалары, күлділік  М-14Б  май  құрамында 1% кем  емес  болуы  керек. Күлділік
бойынша майдағы қоспаның құрамын бақылайды; егер қоспа бар май құрамында күлділік
стандарт  немесе  техникалық  шарттар  бойынша  нормадан  аз  болса, онда  бұл  майға
қосылған қоспа бекітілген нормадан аз қосылғандығын көрсетеді.
Тұтану  температурасы. Майдың  тұтану  температурасы  деп  май  булары  оның
қыздырылуы  кезінде  қоршаған  ортадағы  ауамен  алауды  жақындатқан  кезде  тұтанатын
қоспа түзетін температураны айтады.
Жану температурасы. Жану температурасы  деп  стандартпен бекітілген  жағдайда
қыздырылатын  майға  алауды  əкелгенде 5 с  кем  емес  уақыт  жанатын  кездегі
температураны  айтады. Тұтану  жəне  жану  температуралары  бойынша  майдың  өрт
қауіпсіздігін анықтайды.
Қату  температурасы. Қату  температурасы  деп  сынақтан  өтетін  май  сынақ
жағдайында ішінде май бар шыны түтікті 45° бұрышпен көлбегенде май деңгейі бір минут
қозғалыссыз  қалатындай  қоюланған  кездегі  температураны  айтады. Май  қозғалысының
жойылуы  одан  қатты  парафинді  көмірсутектердің  бөліну  нəтижесінде  болады, майдың
аққыштықтығының жойылуы жылдың суық мерзімдерінде үйкелу түйініне майдың келуін
тоқтатады. Теміржол  көліктерінде  бұл  фактор  вагондар  мен  локомотивтердің  буксті
түйіндерінің сырғанау айналматіректері үшін өте маңызды.
Механикалық  қоспалар  мен  судың  массалық  үлесі. Механикалық  қоспаларға
майдың құрамында (шаң, құм, тот, тозу өнімдері) салмақты немесе тұнба күйінде болатын
бұратана (инородные) заттар жатқызылады, олар бензин немесе бензол ерітінділерін сүзу
кезінде сүзгіде қалады. Шаң, құм, лай күйіндегі механикалық қоспалар ағызу, құю, сақтау
ережесін  бұзу  кезінде  май  құрамына  түсуі  мүмкін. Май  құрамында  механикалық
қоспалардың болуы  бөлшектердің  мерзімінен  бұрын  тозуына, өте  көп  күйіктің  түзілуіне,
сүзгілердің ластануына жəне т.б. себеп  болады. Қоспасыз  барлық майлардың  құрамында
механикалық қоспалар болмауы керек, ал құрамында қоспасы бар майларда механикалық
қоспа 0,015 аспауы  қажет. Бұл  қоспалар  абразивті  болып  табылмайды, бұл  майдың
құрамындағы қоспаның болуына байланысты, оның өте аз бөлігі сүзу кезінде қағаз сүзгіде
қалып  қояды. Қолдану  кезінде  май  құрамындағы  механикалық  қоспалардың  өте  аз
шамасы ғана болуға рұқсат етіледі.
Майдың  құрамында  су  мүлде  болмау  тиіс;  су  да  механикалық  қоспа  сияқты
бұратана  заттар  болып  табылады. Майдың  құрамында  судың  болуы  майлағыш  қасиетін
нашарлатады, металл  бөлшектердің  тотығуына  себеп  болады. Əсіресе  қысқы  мерзімде
майдың  құрамында  судың  болуы  өте  қауіпті.  Су  мұздың  ұсақ  кристалл  түріне  айналып,
сүзгі  мен  май  өткізгіштерін  бітейді  жəне  тұнбалардың  түзілуіне  əрекет  етеді. Жаңа  май
сумен  өзара  араласпайтыны  белгілі, бірақ  май  құрамында  болатын  күйе  мен  тозу
өнімдерімен  су  араласып  тұнбаға  түсетін  май  тəрізді  эмульсия  түзуі  мүмкін. Сонымен
қатар су құрамында қоспасы бар майлардың жуу жəне ұсақтау əрекеттерін нашарлатады.
Қоспасы  бар  жаңа  майдың  құрамында  айтарлықтай  су (0,3% артық) болса, онда  қоспа
майдан ажырап, сақтау сыйымдылығына тұнба болып түседі.
Кокстеліну. Кокстеліну деп майдың жоғары температураның əсерінен қатты тұнба
(кокс) түзіп, ыдырауға бейімділігін айтады. Кокстеліну майдың химиялық құрамына жəне

237
оның тазалану дəрежесіне байланысты. Бұл терминді майдың шығу тегін анықтау кезінде
қолданады. Жанама  түрде  кокстеліну  бойынша  майдың  шөгіну  мен  күйік  түзуге
бейімділігін  анықтайды. Май  құрамында  қоспаның  болуына  байланысты  кокстеліну
бастапқы  майдың  құрамымен  салыстырғанда  артуы  мүмкін, бірақ  бұған  қарамастан
майдың  қасиеті  нашарламайды. Сондықтан  май  құрамында  жуу  қоспасы  болған  кезде
кокстеліну өзінің мəнін жоғалтады.
Көпіршікке  қарсы  қасиеттер. Май  құрамындағы  көпіршік  өте  үлкен  залал
келтіреді: үйкелісетін  бөлшектердің  майлануы  нашарлайды, майдың  тотығуы  артады,
картер  мен  басқа  да  түйіндер  мен  агрегаттардағы  майдың  дəрежесі  бұзылады. Майдың
көпіршіктенуіне  байланысты  силиконды  полимер (полиметилсилоксандар) өнімі  болып
табылатын  көпіршікке  қарсы  ПМС-200А  қоспа  қолданылады. Оны  майға  аз  мөлшерде
(0,001—0,005%) қосады.
Келтірілген  сапа  көрсеткіштерінен  басқа  майдың  кейбір  түрлеріне  тығыздық, түс,
жабысқақтық жəне т.б. нормаланады.
8.4.3 Мотор майлары
8.4.3.1 Мотор майларының жіктелуі
Іштей  жану  қозғалтқыштарында  қолданылатын  мотор  майлары  тағайындалуына
қарай  бензиндік  автотракторлық  қозғалтқыштары  үшін  арналған, дизельдік  жəне
авиациялық  майлар  деп  бөлінеді, ал  шығару  əдісіне  байланысты  олар  тазартылған
(дистиллятными), қалдықты, кампаундитті (дистилятты  жəне  қалдық  майларының
қоспасы) болады. Айтарлықтай  барлық  майлардың  құрамына  пайдалану  қасиеттерін
жақсартатын қоспалар қосылады.
Біздің елімізде мотор майлары шет мемлекеттерге ұқсас жіктеледі: стандарт жазғы,
қысқы  жəне  авиациялықтан  басқа  іштей  жану  қозғалтқыштарының  барлық  түрлеріне
арналған  барлық мезгілді қоюланған майлар. Қоюланбаған  мотор  майларын  тұтқырлығы
бойынша жеті класқа бөледі: 100°С температура кезіндегі 6-дан 20 сСт дейін, қоюланған
майларды төрт класқа бөледі. Қозғалтқыш түріне, оның жеделдету дəрежесіне жəне отын
қасиетіне  байланысты  пайдалану  қасиеттері  бойынша  мотор  майларының  алты  тобы
қарастырылған: А, Б, В, Г, Д, Ε (8.4 - кесте).
Тағайындалуына қарай Б, В жəне Г тобындағы майлар тағы да топшаларға бөлінеді
жəне  келесі  сандармен  белгіленеді: 1-карбюратолық  қозғалтқыштар  үшін  жəне 2-
дизельдер  үшін. Мысалы, М-12Б
2
  маркалы  май  келесідей  түсіндіріледі: Μ — моторлық
май, 12— t=100°C кезіндегі тұтқырлық, сСт; 2 индексті Б-май қолдану пайдалану қасиеті
бойынша  Б  тобына  жатқызылады  жəне аз  екпіндетілген  дизельдік  қозғалтқыштары үшін
арналған.
8.4 - кесте. Мотор майларының топ бойынша жіктелуі
Майлардың
тобы
Қолданудың ұсынылған аймағы
А
Екпіндетілмеген бензиндік жəне дизельдік қозғалтқыштар
Б
1
Аз екпіндетілген бензиндік қозғалтқыштар
Б
Б
2
Аз екпіндетілген дизельдік қозғалтқыштар
В
В
1
Орташа екпіндетілген бензиндік қозғалтқыштар

238
В
2
Орташа екпіндетілген дизельдік қозғалтқыштар
Г
1
Жоғары екпіндетілген бензиндік қозғалтқыштар
Г
Г
2
Жоғары екпіндетілген дизельдік қозғалтқыштар
Д
Ауыр  жағдайларда  жұмыс  істейтін  жоғары  екпіндетілген  дизельдік
қозғалтқыштар
К
Құрамында 3,5% дейін  күкірт  бар  ауыр  отында  жұмыс  істейтін
майлаудың    лубрикаторлық    жүйесі    бар    дизельді    аз    айналмалы
қозғалтқыштар
Барлық мезгілді қоюлатылған майлар бөлшекті маркілі болып табылады. Μ бз/ІОВг
майындағы Μ əріпі моторлы май, бұл майдың 6-18 °С температура кезіндегі тұтқырлығы
2600—10 400 сСт  аралығында  болатын  майдың  тұтқырлық  класын, з  əріпі  майдың
құрамында  қоюлатылған (полимерлі) қоспалардың  бар  екендігін  көрсетеді  жəне  қысқы
немесе  барлық  мезгілді  болып  ұсынылады, бөлшек  белгісінен  кейіңгі 10 саны t= 100 °С
температурасы  кезінде  майдың  тұтқырлығы 10 сСт  құрайтынын  көрсетеді; 2 индексті  В
əріпі  қолдану  қасеиттеріне  қарай  май  В  тобына  жатқызылатынын  жəне  орташа
жеделдетілген  орташа  қуатталған (форсированные) дизельді  отындарды  майлауға
арналғандығын көрсетеді.
Əмбебапты 
А, Б, В 
жəне 
Г 
топтарының 
майларын 
бензиндік
қозғалтқыштарда  да, автотракторлық  дизельдерде  де  қолдануға  болады. Бұл
жағдайларда  оларды  сандық  индекстерсіз  маркілейді, мысалы, М-10А  майы.
Д  жəне  Ε  тобындағы  майлар  əмбебапты  емес  жəне  олар  тек  дизельдерде
қолданыла 
алады. Шет 
мемлекеттерінде 
моторлық 
майларды 
олардың
тұтқырлығына   байланысты   SAE (автомоторлық   инженерлердің  қауымдастығы)
түрленуі  бойынша  əртүрлі  сорттарға  бөледі, олар  майды  жеті  топқа  бөледі, олардың
əрқайсысы  майдың  тұтқырлығын  сипаттайтын  нөмірлермен  белгіленген (8.5 - кесте).
Қысқы мезгілдегі майларға (SAE-5W, SAE-10W, SAE-15W, SAE-20W) тұтқырлық —18 °С
температура кезінде, ал жазғы мезгілдегі майлар (SAE-20, SAE-30, SAE-40, SAE-50) үшін
100 °С  температура  кезінде  регламенттеледі. Барлық  мезгілдегі  майлар SAE түрленуі
бойынша  екі  нөмірмен  маркіленеді. Мысалы, SAE-20W/40 майы -18 °С  температура
кезіндегі тұтқырлығы бойынша бұл май SAE 20 майының типіне сəйкес келетінін, ал 100
°С температура кезінде SAE-40 майының типіне сəйкес келетінін көрсетеді.
8.5 - кесте. Еліміздегі моторлық майлар тұтқырлық  класының  шет мемлекеттермен
сəйкестігі
100 °С температура кезіндегі
кинематикалық тұтқырлықтың
шектері, °С, мм
2
/с (сСт)
Еліміздегі
майлардың
тұтқырлық
класы
-18 °С
температура
кезіндегі
кинематикалық
тұтқырлық, мм
2
/с
(сСт), артық
болмауы керек
аз болмауы
керек
артық болмауы
керек
SAE бойынша
тұтқырлық
класы
3
з
1 250
3,8
5W
4
з
2 600
4
10W
5
з
6 000
5,6
15W
6
з
10 400
5,6
20W
6
-
5,5
6,5
20

239
8
-
7,5
8,5
20
10
-
10
11
30
12
-
11,5
12,5
30
14
-
13
15
40
16
-
15
17
40
20
-
18
22
50
3
з
/8
1 250
7,5
8,5
5W/20
4
з
/6
2 600
5,5
6,5
10W/20
4
з
/8
2 600
7,5
8,5
10W/20
4
з
/10
2 600
9,5
10,5
10W/30
5
з
/14
6000
13,5
14,5
15W/40
6
з
/10
10 400
9,5
10,5
20W/30
6
з
/16
10 400
15,5
16,5
20W/40
8.6 - кестеде келтірілген мотор майларының жіктелуі қозғалтқыштың түріне, оның
жұмыс  істеу  тəртібіне  жəне  оған  қолданылатын  отынға  байланысты  майларды  таңдауға
мүмкіндік  береді. Сонымен  қатар  тұтқырлығы  əртүрлі  бір  топтың  майлары  бір-біріне
үйлесімді  болуы  қажет. Тұтқырлығы  əртүрлі  бір  топтың  майларын  олардың  пайдалану
қасиеттері нашарланбайтын болса, бір-бірімен араластыруға стандартпен рұқсат етіледі.

240
8.6 - кесте. Марка бойынша мотор майларының жіктелуі
Пайдалану қасиеттері бойынша майлар тобы
Б
В
Г
Тұтқыр-
лық
класы
100 °
С кезіндегі
кин
емат
икал
ық
тұтқырлықтың
 ш
егі
,
м
2
/с
 (
сС
т)
- 18 
°С
 ке
зінд
егі
 ки
-
нем
ати
калық
тұтқыр-лы
қ, 
мм
2
/с
(сСт
), 
көп
 болмауы
керек
Тұтқырлық
индексі, аз
болмауы
керек
А
Б
1
Б
2
В
1
В
2
Г
1
Г
2
Д
Е
6
6 ± 0,5
-
90
М-6А 
-
-
-
-
-
-
-
-
8
8 ± 0,5
-
90
М-8А 
М-8Б
1
М-8Б
2
М-8В
1
М-8В
2
М-8Г
1
М-8Г
2
М-8Д
-
10
10 ± 1
-
90
-
М-10Б
1
М-10Б
2
 
М-10В
1
 
М-10В
2
 
М-10Г
1
 
М-10Г
2
 
М-10Д -
12
12 ± 0,5
-
90
-
-
М-12Б
2
 
-
М-12В
2
 
М-12Г
1
 
М-12Г
2
 
М-12Д 
М-12Е
14
14 ± 1
-
90
-
-
М-14Б
2
 
-
М-14В
2
 
-
М-14Г
2
М-14Д -
16
16 ± 1
-
90
-
-
М-16Б
2
 
-
М-16В
2
 
-
М-16Г
2
 
М-16Д 
М-16Е
20
20 ± 2
-
90
М-20А -
М-20Б
2
 
-
М-20В
2
 
-
М-20Г
2
 
М-20Д 
М-20Е
3
з
/8
8 ± 0,5
1 250
115
-
-
-
М-3
з
/8В
1
М-3
з
/8В
2
-
-
-
-
4
з
/6
6 ± 0,5
2 600
115
-
М-4
З
/6Б
1
-
М-4
з
/6В
1
-
-
-
-
-
4
з
/8
8 ± 0,5
2 600
115
-
М-4
З
/8Б
1
-
М-4
з
/8В
1
М-4
з
/8В
2
-
М-4
з
 /8Г
2
М-4
з
/8Д
-
4
з
/10
10 ± 0,5
2 600
115
-
-
-
-
М-4
з
/10В
2
-
М-4
з
/10Д
-
5
з
/10
10 ± 0,5
6 000
115
-
-
-
М-5
з
/10В
1
М-5
з
/10В
2
М-5
з
/10Г
1
М-5
з
/10Г
2
-
-
5
з
/12
12 ± 0,5
6 000
115
-
--
-
М-5
з
/12В
1
М-5
з
/12В
2
-
-
-
5
з
/14
14 ± 0,5
6 000
115
-
-
-
М-5
з
/14В
1
М-5
з
/14В
2
-
М-5
з
/14Г
2
-
-
6
з
/10
10 ± 0,5
10 400
115
-
-
-
М-6
з
/10В
1
М-6
з
/10В
2
М-6
з
/10Г
1
М-6
з
/10Г
2
-
-
6
з
/14
14 ± 0,5
10 400
115
-
-
-
-
-
-
-
-
6
з
/16
16 ± 0,5
10 400
115
-
-
-
-
-
-
-
-

241
8.4.4  Негізгі (базалық) майлар
Мұнайды  айдау  нəтижесінде  дистиллятты  жəне  қалдықты (базалық) майлар
алынады. Қайта  өңдеуге - тазалауға  қарамастан  майлық  негізіне  кіретін  көмірсутектер
молекулалық массалары, молекула құрылымы (парафинді, нафтенді, хош иісті) бойынша
едəуір  ерекшеленеді. Парафиндік  нафтенді  майлардың  құрамында  парафиндік  тізбекте
көміртек нафтендік негіздегі майға қарағанда көп мөлшерде болады. Қалдықты майларда
парафиндік  тізбектегі  көміртектің  үлесі  шығу  тегі  бірдей  дистиллятты  майға  қарағанда
жоғары жəне т.б.
Жоғары  сапалы  мотор  майларын  майдың  базалық  бөлігінің  сəйкес  жуатын,
тотықтыруға  қарсы, ұсақтау, тұтқырлықты  жəне  тағы  басқа  да  қоспалар  жиынтығымен
дұрыс үйлесімділігі кезінде ғана алуға болады.
8.4.4.1  Бензиндік қозғалтқыштар үшін арналған тауарлық моторлық майлар
Теміржолдардың, өнеркəсіптік 
теміржол 
көліктерінің
автокөліктік
шаруашылығында, сондай-ақ  ірі  локомотивті-вагон  жөндеу  зауыттарында  бензиндік
қозғалтқыштары  бар  жүк  жəне  жеңіл  автокөліктердің  өте  көп  əртүрлі  модельдері
пайдаланылады. Бұл  қозғалтқыштар  үшін  мотор  майларының  тұтқырлығы  бойынша
келесі  кластарын  шығарады:  6,  8,  10,  12,  4
3
/6  и  6
3
/10. Пайдалануда  қолдану  жағдайлары
бойынша  моторлық  майларды  үш  топқа  бөледі:  Б
1
 (Б) — аз  екпіндетілген  бензиндік
қозғалтқыштары  үшін,  В
1
 (В) — орташа  екпіндетілген  орташа  екпіндетілген  бензиндік
қозғалтқыштары  үшін  жəне  Г
1
 (Г) — жоғары  екпіндетілген  жоғары  екпіндетілген
бензиндік қозғалтқыштары үшін.
Қоюлатылмаған  майлар  негізінің  тұтқырлық  индексі  90  аз  болмауы  керек,  ал
қоюлатылған майларда 125 аз болмауы қажет.
Жыл  мезгілі  мен  қозғалтқыштың  күйіне  байланысты  жазғы  кезеңде  тұтқырлығы
жоғары майларды қолдану ұсынылады, өйткені қоршаған ортаның температурасы жоғары
болған  кезде  олар  сұйылтылады  жəне  үйкелісетін  беттердің  арасындағы  саңылаулардан
өте оңай ысырылып шығуы мүмкін. Тозған қозғалтқыштар үшін  де тұтқырлығы жоғары
майларды  қолдану  ұсынылады. Қысқы  мезгілде  жаңа  қозғалтқыштарда  температурасы
төмен  жəне  тұтқырлығы  төмен  майларды  қолдану  қажет. Сонымен  қатар
қозғалтқыштардың ең көп тозуы оны қосу жəне қыздыру кезінде болатынын ескеру қажет,
сондықтан  қысқы  мезгілде 4
3
/6  и  6
3
/10 жəне  басқа  да  кластың  қоюлатылған  майларын
қолданған  жөн. Алайда  автокөліктік  бензиндік  қозғалтқыштарда  моторлық  майлардың
пайдалануы  бойынша (8.7 - кесте) негізгі  жағдайлар  мен  міндетті  ұсыныстар
автокөліктерді жасайтын зауыттардың нұсқауында келтіріледі.
8.7 - кесте. Бензиндік  қозғалтқыштары  үшін  арнлған  моторлық  майлардың

242
ассортименті
Майдың
маркасы (МЕСТ
немесе ТЖ)
Қысқаша сипаттама
Қолдану аймағы
М-8А
(ГОСТ10541-78)
Барлық  мезгілді; селективті  тазаланған
майлардың  қалдық майынан (14% кем
емес) көп  функционалды  алкилфенол
қоспасы, депрессор, көбікке қарсы қоспа
қосылып жасалады.
Жүк 
автокөліктерінің
қозғалтқыштарында 
барлық
мезгілде қолданылады
М-8Б
1
(ГОСТ
10541-78)
Май 
құрамында 
сульфатты 
жəне
диалкилдитиофосфатты  қоспаларының
болғандығынан сапасы жақсартылған.
Қозғалтқыштарда 
М-8А
майымен  қатар  қолданылады,
бірақ
оның
пайдалану
қасиеттері едəуір жоғары.
АСп-10у (ТУ 38-
101-221-75)
Жақсартылған; фурфуролонмен
селективті 
тазартылған 
бакинск
мұнайларының 
негізгі 
майларының
ИХП-101, СБ-3 қоспалары жəне АзНИИ
депрессаторымен қоспасы.
Жазғы 
уақытта 
жүрдек
бензиндік
автомобиль
қозғалтқыштарын 
майлауға
пайдаланады.
АСЗп-10 (ТУ 38-
101-267-72)
Барлық  мезгілде  қоюлатылған; оны
даярлау 
үшін 
полиизобутиленмен
қоюлатылған  нормаланған  фракциялық
құрамды (фракцияның 5% t=340°C -та
қайнап бітеді) май негізін  пайдаланады.
Май  негізіне  алкилфенолды, көбікке
қарсы  жəне  депрессорлық  қоспаларын
қосады.
V-тəрізді    жəне    басқа
бензиндік 
қозғалтқыштары
үшін. Суық   аймақтарда   қыс
уақыты  кезінде
электровоз
сығымдағыштарында
пайдаланады.
8.4.5 Дизельдік майлардың қысқаша сипаттамалары
Қабылданған 
жіктеулерге 
сəйкес 
дизельдік 
майларды
қоспасыз,
қоспамен 
жəне 
қоспалардың 
жоғары 
тиімді 
композицияларымен 
барлық
топтарын  шығарады. Α  тобындағы  майлар  қоспасыз  немесе  аз  шамадағы
қоспамен 
шығарылады. Б 
тобындағы 
майларды 
қоспа 
мен 
қоспалар
композициясымен  күкірт  қышқылды  жəне  селективті  тазалаудың  аз  күкіртті
жəне 
күкіртті 
мұнайдан 
шығарады. В 
тобындағы 
майлардың 
құрамында
қоспалар 
композициясы 
болады 
жəне 
күкіртті, аз 
күкіртті 
мұнайдан
шығарады. Г  тобындағы  майларды  құрамында  қоспаның  көп  концентрациясы  бар
селективті тазалаудың күкіртті мұнайдан шығарады.
Селективті  тазалаудың  Д  жəне  С  тобындағы  майларды  құрамында  қоспаның  көп
концентрациясы  бар күкіртті мұнайдан  алады, бұл дизельдік  отынның құрамында өте аз
күкірт  болған  кезде (1,0—4,0%) қозғалтқыштардың  қалыпты  пайдалану  жұмысын
қамтамасыз  етеді. Теміржол  көліктерінде  бұл  топтардың  майлары  қолданылмайды,
сондықтан оларды қарастырудың қажеттілігі жоқ.
Теміржол  көліктерінде  тепловозды  тартымның  кең  түрде  таралуына  байланысты
іштей  жану  қозғалтқыштары  үшін  дизельдік  майлардың  үлесі  қазіргі  кезде  едəуір  артты
жəне  теміржол  көліктерінде  майлағыш  материалдардың  жалпы  шығынының 60% аса

243
құрайды. Қозғалтқыштардың  екпіндетілу  дəрежесіне, олардың  конструкциялары  мен
пайдалану жағдайларына, негізінен құрамындағы күкірт бойынша дизельдік отындардың
сапасына  байланысты  тепловоздардың  қозғалтқыштарында  құрамында  қоспалар  мен
қоспалардың жоғары тиімді композициялары бар дизельдік майлар қолданылады.
8.4.6 Авиациялық майлар
Кейбір маневрлі жəне өндірістік тепловоздардың қозғалтқыштары үшін, сондай-ақ
иінді  біліктің  айналу  жиілігін  реттегіштер  үшін  МЕСТ 21743—76 бойынша  авиациялық
майларды  қолданады. Авиацияларға  арналған  майлағыш  майлар  МЕСТ 17479—72
моторлық  майларының  қабылданған  жіктелулері  бойынша  майлардың  топтарына
жатқызылмайды. Қолдану  объектілеріне  байланысты  авиациялық  майлар  піспекті,
турбореактивті жəне турбовинтті қозғалтқыштары үшін бөлінеді.
Авиациялық  майлар  қалдықты  жоғары  тұтқырлықты, арнайы  тазалауға  ұшыраған
болып  табылады. Олардың  майлағыштық  қасиеті  жоғары, жоғары  температура  кезінде
тотығуға  қарсы  жеткілікті  тұрақты  жəне  металдарға, қорытпаға  жəне  басқа  да
конструктивті материалдарға  агрессиялық əрекет етпейді. Сақтау кезінде тұрақты болып
қалады.
Авиациялық майлардың МС-14, МС-20, МК-22, МС-20С маркаларын өңдейді.
8.4.7 Синтетикалық қосылыстар негізіндегі майлағыш материалдар
Қазіргі  кездегі  химиялық  технология  əдеттегі  мұнай  майларын  синтетикалық
өнімдерге  ауыстыра  алатын  қосылыстарды  алуға  мүмкіндік  береді. Мотор  майлары
ретінде  қолданыла  алатын  қосылыстардың  өте  көп  толық  кластары  анықталған. Мұндай
қосылыстар (кремнилық, полиэфирлік, галоген  көміртекті  жəне  бір  қатар  басқалары)
қазіргі кезде мотор майларын дайындауға компоненттер ретінде қолданыла бастады.
Қасиеттері  бойынша  мұнай  майларынан  артық  майлағыш  материалдарды  алуға
ұмытылу  қиын, əрі  көп  жоспарлы  мəселе. Көмірсутекті  майлағыш  майлардың  нашар
қасиеті  олардың  тұтқырлығының  температураға  өте  үлкен  тəуелділігі  болып  табылады.
Қабылданған  шараларға  қарамастан-мұнай  кен  орындарын  таңдаудан  деасфальтизация,
депарафинизацияның  күрделі  процестеріне  дейін  жəне  жоғары  индексті  қоюлатылған
майлар дайындау-əзірге олардың тұтқырлық-температуралық қасиеттерін едəуір жақсарту
мүмкіндігі жоқ.
Силиконды  майлар өзінің  аққыштығын  төмеңгі  температуралар  кезінде  сақтайды
жəне  аз  қисықты (пологую) тұтқырлықты-температуралық  сипаттамалары  бар, бұл
қасиеттер мұнайдан шығатын майлардың бірінде байқалмайды.
100 °С  температура  кезінде  тұтқырлығы  шамамен  бірдей  мұнайлық  жəне
силиконды екі майды салыстырайық.
Тұтқырлықты-температуралық  қасиеттері  бойынша  ең  жақсы  майдың  бірі  жоғары
индексті қоюлатылған 100 °С температура кезінде 10 мм
2
/с жақын тұтқырлықты М6
3
/10Г
барлық  мезгілді  май  болып  табылады.  Бұл  майдың  ТИ  120  аз  болмайды.  —18  °С
температураға дейін суытқанда оның тұтқырлығы орташа 500—600 есе артады, ал - 30 °С
температура кезінде ол  қатады, ал 100 °С температура  кезінде осындай тұтқырлығы бар
силикондық  сұйықтық —18 °С температураға  дейін суытылғанда тұтқырлығын 7—8 есе
ғана артады, ал – 60 °С температура кезінде қатады.
Силикондық  сұйықтықтардың  бұл  қасиеттерін  мотор  майларын  жасайтындар
бұрын  байқаған. Алайда  бұл  қосылыстардың  майлағыштық  қасиеттері  жеткіліксіз
болғандықтан оларды үйкелістің жоғары кернеулігімен сипатталатын түйіндері бар қазіргі
іштей  жану  қозғалтқыштарында  қолдануға  болмайды.  Олар  үшін  арнайы  дайындалған
қоспаларды  енгізу  арқылы  олардың  термототықтырғыштық  тұрақтылығын  жоғарлату

244
оларды болашақ майы ретінде қалыптасуына мүмкіндік береді.
Силикондар  құрылысы  бойынша  алканды  топтың  көмірсутектерін  еске  салады.
Бірақ  көміртегінің  орнына  силикондардың  құрамында  кремний  атомы  мен  оттегінің
кезектескен тізбегі  болады. Сонымен қатар кремний  атомына  əртүрлі радикалдар, соның
ішінде  көмірсутекті  радикалдар  қосылуы  мүмкін. Силикондардың  құрамында
көмірсутектік  радикалдар  қаншалықты  көп  болса,  соншалықты  олардың  төмеңгі
температуралық  қасиеттері  мен  термо  тотықтырғыштық  тұрақтылығы  нашар  болады.
Құрамында  метилді  жəне  фенилді  радикалдар  бар  силикондардың  тұрақтылығы  өте
жоғары болады. Олар ауа болған кезде де, 250 °С температурада 1500 сағ. аса жұмыс істеу
кезінде де бастапқы қасиеттерін жоғалтпайды.
Полиэфирлік  майлардың силикондық  майлардан  ерекшелігі  молекулаларында
жоғары  полярлық  белсенділік  байқалады, бұл  полиэфирлік  майларға  сапаның  басқа  да
бағалы  көрсеткіштерімен  ұйлесетін  жақсы  майлағыштық  қасиет  береді. Спирттер  мен
майлы  қышқылдардың  реакцияларының  өнімі  бола  тұрып, диэфирлер  өте  жақсы
тұтқырлықты-температуралық жəне төмеңгі температуралық  қасиеттерге ие  болады. Бұл
майлардың  қату  температурасы —70 °С  жетеді. Олар  мұнайлы  майлармен  жақсы
араласады, термо  тотықтырғыштық  тұрақтылығы  өте  жоғары  жəне  булануы  өте  темен
болады, бұл  олардың  негізінде  ұзақ  жұмыс  істейтін  майларды  дайындауға  мүмкіндік
береді. Полиэфирлік  майлар, əсіресе  авиацияда  турбореактивті  жəне  турбовинттік
қозғалтқыштарда қолдану кезінде өздерін өте жақсы жағынан көрсетті.
Піспекті  қозғалтқыштарда  бұл  майларды  тек  экстремальды  жағдайларда  ғана
қолданған  жөн, мысалы, температурасы  өте  төмен  немесе  өте  ыстық  климатты
аймақтарда. Полиэфирлік  майларды  піспекті  қозғалтқыштарда  қолдану  үшін  оның
құрамына  арнайы  қоюлатқыштарды  қосу  талап  етіледі, өйткені  базалық  полиэфирлік
майлардың  тұтқырлығы 100 °С  температура  кезінде  өте  жиі 4 мм
2
/с  артады, бұл
гидродинамикалық режімді (мысалы, бұлғақты жəне мойынтіректер) сырғанау піспектерін
майлау үшін жеткіліксіз болуы мүмкін.
Фосфорорганикалық  майларды өте  жоғары  механикалық  жəне  термиялық
жүктемелері  бар  механизімдерде  қолданады. Үйкеліс  беттерінде  өте  жоғары  қорғаныс
жəне  антифрикционды  қасиеттері  бар  берік  пленка  түзе  отырып, бұл  майлар
механизімдердің  тозуға  өте  жоғары  тұрақтылығын жəне өте  аз  механикалқ шығындарын
қамтамасыз  етеді. Химиялық  қосылыстар  ретінде  фосфорорганикалық  майлар
ортофосфорлы қышқылдың күрделі эфирі болып табылады.
Диалкилбензолды  майлар гараж  жоқ  кезде  автокөліктердің  қозғалысқа  жоғары
дайындылығын  қамтамасыз  ету  үшін  суық  климатты  жағдайларда  қолданады. Оларды
дайындау  технологиясы  тура  тізбекті  алкилбензолдарды  қолдануға  негізделеді. Олар
термо  тотықтырғыш  тұрақтылығын  төмеңгі  температуралық  қасиеттерімен  жақсы
үйлестіреді.
Қазіргі  кезде  бүкіл  əлемде  майларды  қолданатын  техникалардың  жоғары
пайдалану-техникалық  көрсеткіштерін  қамтамасыз  етуге  қажетті  барлық  бағалы
қасиеттері  үйлестірілген  жаңа  синтетикалық  моторлық  майларды  жасау  бағытында
зерттеу жұмыстары жүргізілуде. Қазіргі уақытта бірнеше мыңдаған кремний-, фтор-, хлор-
жəне  фосфорорганикалық  қосылыстардың  əртүрлі  кластары  меңгерілген  жəне
синтезделген. Бұл  барлық  қосылыстар  өте  мұқият  зерттелінген  жəне  майлағыш  майлар
ретінде  оларды қолдану мүмкіндіктерінің критерилері бойынша сынаған. Өкінішке  орай,
мұндай қосылыстардың майлағыш майлардың функцияларын тиімді орындай алу қабілеті
бар  тек  бірнеше  ондағаны  ғана  қосылыстар  ретінде  танылды  жəне  олардың  ішінде  тек
кейбіреулері  ғана  қазіргі  кездегі  іштей  жану  қозғалтқыштарына  арналған  мотор
майларының функциясын орындай алады.
Сонымен  қатар  бұл  майлардың  кейбіреулері  мұнай  шикізаттарынан  алынатын
əдеттегі мотор майларында кездеспейтін сапа көрсеткіштерінің бірегей үйлесімділігіне ие
болады.

245
МАЗМҰНЫ
Кіріспе......................................................................................................................... 7
1 - бөлім. Энергетикалық қондырғылар туралы жалпы түсінік .................................. 12
1.1. Көлік құралдарының жұмысының энергетикалық негізі .............................................. 12
1.2. Жылулық  қозғалтқыштардың  түрлері  жəне  олардың  жұмысының
принципиалды негізі .................................................................................................. 13
1.3 Сырттай жану қозғалтқыштары....................................................................................... 14
1.3.1 Бу машиналары.............................................................................................................. 14
1.3.2 Бу шығырлы қондырғылар ........................................................................................... 17
1.3.3. Бу шығыры жұмысының принципі.............................................................................. 19
1.4. Реактивті жəне біріктірілген шығырлардың жұмыс істеу принципі ............................ 23
1.4.1 Бу шығырының құрылымы........................................................................................... 26
1.4.2. Бу шығыр жұмысын реттеу ......................................................................................... 27
1.4.3 Бу шығырларының конденсациялау құрылғылары ..................................................... 28
1.5 Стирлинг қозғалтқыштары .............................................................................................. 29
1.6 Іштей жану қозғалтқыштары ........................................................................................... 34
1.6.1 Реактивті қозғалтқыштар .............................................................................................. 35
1.6.1.1 Əсер ету принципі жəне сарапталуы ......................................................................... 35
1.6.2 Əуе-реактивті қозғалтқыштар....................................................................................... 35
1.7 Ракеталық қозғалтқыштар ............................................................................................... 38
1.7.1 ƏРҚ жану камераларында қоспа түзу жəне отынның жану процестері ..................... 39
1.7.2. Реактивті қозғалтқыштар жұмысын сипаттайтын параметрлер................................. 42
1.8. Роторлы-піспекті қозғалтқыштар (Ванкел қозғалтқышы)............................................. 44
1.8.1 РПҚ артықшылықтары жəне кемшіліктері .................................................................. 46
1.9. Газ шығырлы қондырғылар ............................................................................................ 46
1.9.1. Газ шығырлы қондырғылардың шынайы циклы ........................................................ 47
1.9.2 Газ  шығырлы  қондырғыларда  жылуды  пайдалану  жəне  олардың
тиімділігін жоғарлату іс-шаралары ........................................................................... 51
1.9.3 Газ  шығырлы  қондырғылар құрылымы  жəне  оларды көлік  құралында
қолдану ....................................................................................................................... 51
1.9.3.1 Газ шығырлары жəне компрессорлар........................................................................ 53
1.9.3.2 Жану камералары, регенераторлар, ауа салқындатқыштар...................................... 54
1.10 Піспекті  іштей  жану  қозғалтқыштарының  үрмелеу  агрегаттарындағы
газ шығырлары ........................................................................................................... 56
1.10.1 Көлік құралдарында газ шығырлы қондырғыларды қолдану.................................... 58
1.11 Піспекті жəне құрама қозғалтқыштар ........................................................................... 59
1.12 Энергия көзі ретіндегі іштей жану қозғалтқышының сипаттамасы ............................ 61
1.13 Піспекті жəне құрама қозғалтқыштарды қолдану салалары ........................................ 62
1.14 Піспекті жəне құрама ІЖҚ маркировкасы .................................................................... 63
2 - бөлім. Піспекті  жəне  құрама  қозғалтқыштардың  жұмыс  істеу
принциптері............................................................................................................... 64
2.1 Піспекті қозғалтқыштың жұмыс циклы жəне оларды іске асыру тəсілдері .................. 64
2.2 Жұмыс циклдарының сұлбасы ........................................................................................ 64
2.3 Негізгі түсініктер жəне анықтамалар .............................................................................. 66
2.4 Төрт ырғақты қозғалтқыштың жұмыс циклы ................................................................. 69
2.5 Екі ырғақты қозғалтқыштың жұмыс циклы.................................................................... 71
2.4 Піспекті жəне құрама қозғалтқыштар сараптамасы ....................................................... 76

246
3 - бөлім. Піспекті  қозғалтқыштардың  негізгі  бөлшектері  мен
мехнаизмдерінің құрылымы................................................................................... 77
3.1 Айналшақты-бұлғақты механизм....................................................................................  77
3.2 Піспекті топ ...................................................................................................................... 79
3.3 Бұлғақ жəне иінді білік .................................................................................................... 83
3.4. Газүлестіру механизмі мен оның бөлшектері ................................................................ 90
3.5 Енгізу жəне шығару клапандары..................................................................................... 92
3.6 Қозғалтқыш корпусы ....................................................................................................... 98
3.7 Цилиндрлер төлкесі ......................................................................................................... 105
3.8 Цилиндр қақпақтары (ұштары)........................................................................................ 108
3.9 Күштік турбинаның қуат берілісінің механизмі............................................................. 110
4 - бөлім. Піспекті қозғалтқыштарда жүретін процестерді зерттеу.............................. 115
4.1 Газ алмасу процестері туралы жалпы түсінік ................................................................. 115
4.2 Шығару процесі. Еркін шығу кезеңі ............................................................................... 115
4.2.1 Газ алмасу кезеңінде клапандардың жабылмауы ........................................................ 116
4.3 Енгізу процесі................................................................................................................... 116
4.3.1 Газ алмасу процесін сипаттайтын параметрлер........................................................... 120
4.3.2 Қалдықты газдар қысымы жəне температурасы.......................................................... 123
4.3.3 Толтыру коэффициентінің жалпы теңдеуін шығару ................................................... 125
4.3.4 Цилиндрді толтыруға əсер етуші факторлар................................................................ 125
4.4 Сығымдау процесі............................................................................................................ 126
4.4.1 Сығымдау процесін сипаттайтын параметрлер ........................................................... 127
4.5 Қоспа түзу процестері...................................................................................................... 128
4.5.1 Ұшқынмен тұтатушы қозғалтқыштарда қоспа түзу тəсілдері..................................... 128
4.5.2 Дизельдерде қоспа түзу тəсілдері................................................................................. 129
4.5.3 Бөлінбеген жану камераларында қоспа түзу................................................................ 130
4.5.4 Бөлінген жану камераларында қоспа түзу ................................................................... 133
5 - бөлім. Қозғалтқыштардағы жану процесі теориясының негіздері.......................... 136
5.1 Отын-ауа қоспасы жануының физикалық-химиялық негіздері ..................................... 136
5.2 Көмірсутектердің тотығуы .............................................................................................. 137
5.3 Белсендіру энергиясы ...................................................................................................... 139
5.4 Жанғыш қоспаның құрамы.............................................................................................. 139
5.5 Іштей  жану  қозғалтқыштарындағы (ІЖҚ) тұтанудың  физикалық-
химиялық жаратылысы .............................................................................................. 140
5.6 Мəжбүрлі оталдыруы бар қозғалтқыштардағы жану процесі........................................ 142
5.6.1 Жану процесінің қалыпты жүруі жəне оның негізгі фазалары ................................... 142
5.6.2 Жалынның таралу механизмі........................................................................................ 144
5.6.3 Детонациялық жану ...................................................................................................... 146
5.6.4 Детонацияның пайда болуына ықпал ететiн факторлар ............................................. 147
5.7 Сығудан тұтанатын қозғалтқыштардың жану процесі................................................... 149
5.7.1 Біртекті емес қоспаның тұтануы .................................................................................. 149
5.7.2 Дизельдегі жану фазалары ............................................................................................ 151
5.7.3 Дизельдердегі  жану  процестерінің  ұзақтылығы  мен  сапасына  əсерін
тигізетін факторлар .................................................................................................... 154
5.8 Көрінетін жанудың соңындағы параметрлерді анықтау ................................................ 156
5.8.1 Ұшқынды  тұтанатын  қозғалтқыштарындағы  көрінетін  жанудың
соңындағы температураны анықтау .......................................................................... 156
5.8.2 Дизельдерде көрінетін жанудың соңындағы температураны анықтау....................... 158
5.8.3 Циклдың ең жоғары қысымын анықтау ....................................................................... 159
5.9 Кеңею процесі .................................................................................................................. 160

247
5.9.1 Кеңею процесін сипаттайтын параметрлер.................................................................. 160
5.10 Қозғалтқышты сипаттайтын негізгі көрсеткіштер ....................................................... 162
5.10.1 Индикаторлық жұмыс пен орташа индикаторлық қысым......................................... 162
5.10.2 Орташа индикаторлық қысымның есептік мəні Рip  ................................................. 164
5.10.3 Индикаторлық қуат ..................................................................................................... 167
5.10.4 Индикаторлық ПƏК жəне отынның индикаторлық меншікті шығыны.................... 167
5.10.5 Дизельдегі механикалық жоғалтулар ......................................................................... 168
5.10.6 Тиімді көрсеткіштер мен механикалық ПƏК............................................................. 170
5.11 Піспекті қозғалтқыштардың қуатын арттыру амалдары .............................................. 171
5.12 Қозғалтқыштардың үстеме үрлеу сұлбалары................................................................ 172
5.13 Жылулық тепетеңдік ...................................................................................................... 176
6 - бөлім. Піспекті қозғалтқыштың кинематикасы мен динамикасы ......................... 180
6.1 Айналшақты-бұлғақты механизмнің кинематикасы ...................................................... 180
6.1.1 Жалпы жағдайлар.......................................................................................................... 180
6.1.2 Орталық  айналшақты-бұлғақты  механизмдегі  кинематикалық
арақатынастар............................................................................................................. 180
6.1.3 Орталық (қатарлы) айналшақты-бұлғақты механизмнің кинематикасы .................... 181
6.1.4 Піспектің орын ауыстыруы........................................................................................... 182
6.1.5 Піспектің жылдамдығы................................................................................................. 183
6.1.6 Піспектің үдеуі .............................................................................................................. 184
6.2 Айналшақты-бұлғақты механизмнің динамикасы.......................................................... 187
6.2.1 Айналшақты-бұлғақты механизмдегі күштер.............................................................. 187
6.3 Индикаторлық 
диаграмманы
V
P
-
 
координатасынан
j
-
P
координатасына ауыстыру ........................................................................................ 189
7 - бөлім. Піспекті жəне құрама қозғалтқыштарының жүйелері.................................. 194
7.1 Отын жүйелері.................................................................................................................. 194
7.1.1 Қозғалтқыштардың отын жүйелеріне қойылатын талаптар........................................ 194
7.1.2 Ұшқынды тұтанатын қозғалтқыштардың отын жүйелерінің түрлері......................... 195
7.1.3 Жеңіл  отынды  бүркіп  мəжбүрлі  тұтанатын  қозғалтқыштардың  отын
жүйелері...................................................................................................................... 195
7.1.4 Пневмомеханикалық  басқаруы  бар  отынды  үздіксіз  беретін  бүрку
жүйесі.......................................................................................................................... 197
7.1.5 Ауа шығынын электронды реттеп, отынды кезеңдеп бүрку жүйесі ........................... 199
7.1.6 Жеңіл отын бүркитін қозғалтқыштардың отын агрегаттары ...................................... 201
7.1.6.1 Отын сорғылары......................................................................................................... 201
7.1.6.2 Сүзгі жүйесі................................................................................................................ 202
7.1.6.3 Редукциялық клапан................................................................................................... 203
7.1.6.4 Отын форсункалары ................................................................................................... 204
7.1.7 Дизельдердің отын жүйелері ........................................................................................ 207
7.1.7.1 Дизельдер отын жүйелерінің негізгі функциялары .................................................. 207
7.1.8 Дизельдер отын жүйесінің түйіндері............................................................................ 209
7.1.8.1 Жоғары қысымды отын сорғысы............................................................................... 209
7.1.8.2 Дизельдердің форсункалары...................................................................................... 211
7.1.8.3 Отынды беру сорғылары............................................................................................ 211
7.1.8.4 Отынды тазалау сүзгілері........................................................................................... 214
7.1.8.5 Газдық қозғалтқыштарының отын жүйелері............................................................. 214
7.2 Майлау жүйелері.............................................................................................................. 217
7.2.1 Майлау жүйесінің түрлері............................................................................................. 218
7.3 Салқындату жүйесі .......................................................................................................... 218

248
8 - бөлім. Піспекті  жəне  құрама  қозғалтқыштарында  пайдаланатын
отындар мен жағармайлар...................................................................................... 220
8.1 Бензиндер ......................................................................................................................... 220
8.1.1 Бензиндердің маркіленуі............................................................................................... 220
8.1.2 Автокөліктік бензиндердің ассортименті, сапасы жəне құрамы ................................ 221
8.2 Дизельдік отындар ........................................................................................................... 222
8.2.1 Дизельдік отынға қойылатын талаптар........................................................................ 222
8.2.3 Негізгі қасиеттері .......................................................................................................... 223
8.2.3.1 Отынның үздіксіз берілуін қаматамасыз ететін қасиеттер ....................................... 224
8.2.3.2 Дизельдік отынның булануы  .................................................................................... 226
8.2.3.3 Отынның өздігінен тұтануға бейімділігі. Цетандық сан .......................................... 227
8.2.4 Отын қасиеттерінің қақ пайда болуына əсері .............................................................. 229
8.2.5 Дизельдік отын көрсеткіштерін жақсартатын қоспалар.............................................. 230
8.2.6 Кең фракциялық құрамды отын.................................................................................... 231
8.2.7 Дизельдік отындардың маркіленуі ............................................................................... 232
8.3 Газтəрізді отын................................................................................................................. 234
8.3.1 Іштей жану қозғалтқыштарында газ тəрізді отындарды қолдану  .............................. 234
8.3.2 Сутегіні іштей жану қозғалтқыштар отыны ретінде пайдалану ................................. 236
8.4 Моторлық майлар ............................................................................................................ 238
8.4.1  Майлағыш материалдардың тағайындалуы мен негізгі қасиеттері238
8.4.2 Минералды майлардың сапасын бағалау ..................................................................... 238
8.4.3 Мотор майлары ............................................................................................................. 241
8.4.3.1 Мотор майларының жіктелуі ..................................................................................... 241
8.4.4  Негізгі (базалық) майлар............................................................................................ 245
8.4.4.1  Бензиндік қозғалтқыштар үшін арналған тауарлық моторлық майлар................... 245
8.4.5 Дизельдік майлардың қысқаша сипаттамалары........................................................... 246
8.4.6 Авиациялық майлар ...................................................................................................... 247
8.4.7 Синтетикалық қосылыстар негізіндегі майлағыш материалдар ................................. 247

249
М.О. Мусабеков, А.С. Шандаяков,  М.А. Текебаев
КӨЛІК  ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫҢ
ЭНЕРГЕТИКАЛЫҚ  КОНДЫРҒЫЛАРЫ
Оқулық
Басуға  19.08.11. кол қойылды. Қағазы офсеттік.
Қаріп түрі «Таймс». Пішімі 60х90/16.  Баспа табағы 22,5.
Таралымы 1000 дана. Тапсырыс 1206.
Тапсырыс берушінің дайын файлдарынан басылып шықты.
ЖШС РПБК «Дəуір», 050009,
Алматы қаласы, Гагарин д-лы, 93а.
E-mail: rpik-dauir81@mail.ru