Оқулық "Білім беруді дамытудың федералдық институты" Федералдық мемлекеттік автономдық мекемесі "
жүктеу/скачать 4,38 Mb. Pdf көрінісі
|
Шишмарев Өлшеу құралдары. Оқулық
| 3.3.
Ресейдің эталондық базасы 1970 жж.ортасынан метрологтардың тұрмысына «Елдің эталондық базасы өзінің метрологиялық жəне техникалық сипаттары бойынша артта қалмайды, ал көптеген жағдайларда тіпті үздік шет елдік аналогтардан артық» деген сөз кіріп, нығайды (шаблон сияқты). Біршама жоғары болғандығына қарамастан бұл сөз нақты жағдайға абсолюттік нақты сəйкес келді. 1975 жылдың соңына қарай эталондық база тура 100 мемлекеттік эталонды санаған. Ал егер нақты айтсақ, онда дəл 1975 жылғы 31 желтоқсанда Мемстандарт алқасының отырысында антенналық өлшемдер саласындағы 97, 98, 99 жəне 100-ші мемлекеттік эталондар бекітілген («100 мемлекеттік эталонды əзірлеу жəне бекіту» - Мемстандарттың ІХ бесжылдыққа жоспардың бірінші тармағы осындай болды). Елдің ресми эталондық базасын құру үлкен мəнге ие болды. Осыдан, ол өндірістің барлық салаларында түбегейлі өзгеріс үшін, қоғамдық өндірістің тиімділігін арттыруда, экономиканы қарқындатуда, халықаралық престижді нығайтуда, елдің қорғаныстық қабілетін күшейтуде кең мүмкіндіктерді ашқан ірі ғылыми жару болды. Әлбетте, бастапқы (яғни дəлдігі бойынша ең жоғары) өлшеу құралдары (немесе шамалары) біздің елде бұрын да болған. Осылайша, 1835 жылғы 11 қазанда, Сенатқа берілген атаулық нұсқаумен Ресейлік шамалар мен өлшемдердің жүйесі бекітілді, онда негізгі шамалар ретінде құлаш, фунт, шелек, ширек жəне аптекарлық фунт (ресейлік фунттың 7/8) қабылданды. Бірақ та бұл жүйе басқа мемлекеттердің жүйелерімен өзара қиыстырылмаған болатын жəне тек 1889 жылы Ресей 30 алдыңғы қатарлы мемлекеттері үшін ұқсас халықаралық метр мен килограм прототиптерінің иегері атанды. Бұл 54 прототиптерге кейін КСРО Мемлекеттік эталондары мəртебесі берілді. 1971 жылы КСРО Мемстандарты 21 мемлекеттік эталонды мемлекеттік стандарттармен бірге мемлекеттік тексеру сұлабаларына ресми бекітті, онда жұмысшы өлшеуіш аспаптарға бірліктердің өлшмдерін беру тəртібі мен эталондардың сипаттары бекітілді. Алғашқы мемлекеттік эталондар қатарында елдегі ұзындық, масса, күш, қысым, температура, жазық бұрыш, электлік ток күші, жарық күші жəне т.с.с өлшеу саласындағы біршама кеңінен таралған эталондар болды. Олардың барлығы негізінен Д.И.Менделеев атындағы Бүкілресейлік метрология ғылыми- зерттеу институтында болды. 1980 жж. соңына қарай елдің эталондық базасын 70 физикалық шамалардың бірлік өлшемін сақтауды, жаңғыртуды жəне беруді қамтамасыз еткен 146 мемлекеттік эталон құрады. Эталондық базаның екінші элементі - мемлекеттік эталондарды құру техникалық жəне экономикалық-мақсатсыз, бірақ сонымен қатар ел үшін бастапы шамаға ие болуы қажет болған, анықталған өлшеулердің салаларында шама бірліктерін жаңғырту үшін тағайындалған жоғары дəлдікті орнату (ЖДО) кешені туралы ұмытпау керек. Жоғарыда аталған мерзміге осындай қондырғылардың саны 66 кұрады жəне олардың барлығы Мемстандарттың метрологиялық институттарында құрылды. КСРО құлағаннан кейін мемлекеттік эталондар мен жоғары дəлдік қондырғыларының (ЖДҚ) бірқатары шет елде қалды (Украинада, Грузияда жəне Арменияда), ал Ресейдің эталондық базасының құрамы 146 мемлекеттік эталондардан 115-ке дейін жəне 66 ЖДҚ-дан 56-ға дейін қысқарды. Бірақ та қысқа мерзімде эталондық базадағы “кемтіктер” Ресей Мемстандартымен толықтырылды жəне бүгінде өлшеу облыстарының ешқайсысы делік жоғары өлшеу дəрежесінсіз қалмады. Бүгінде Ресейдің эталондық базасы, бұрынғыдай өнеркəсіпті метрологиялық қамтамасыз етудің орталық элементі болып табылады. Эталондық базаның деңгейі соңында барлық техникалық өлшемдердің деңгейін анықтайды, себебі дəл мемлекеттік эталондар мен ЖДҚ дұрыс жəне нақты өлшеу ақпаратын алу үшін объективтік негізді құрады (өнімдердің, шикізаттың, материалдардың, энергоресурстардың саны мен сапасы туралы), яғни метрологияның негізгі тəжіриблік міндеті - өлшем бірлігін қамтамасыз ету үшін. Эталондық базада нақты сандарға негізделген есептер бойынша экономикалық аспект анық жəне айқын өрнектелген, эталондық базаны енгізу мен жұмыс істеуінен экономикалық тиімділі орта есеппен 10:1 құрайды, яғни 1 р.шығынға 10 р.əсер. Сонымен қатар, эталондарды əзірлеу кезінде орындалатын іргелі физикалық зерттеулер, ғылымның, техника мен технологияның қазіргі 55 жетістіктерін мұқият жəне жан-жақты талдау əдетте басқа да ғылыми-зерттеу жəне тəжірибелік-конструкторлық əзірлемелерде қолданысқа ие екендігін айтқан жөн. Эталондық база (бүгінде 122 мемлекеттік эталон мен 80 ЖДҚ оған кірмейді) жеткілікті “беріктік қорымен” құрылған, себебі елдің эталондық базасының озық дамуының концепциясында құрылған. Бірақ көптеген мемлекеттік эталондар бірнеше ондаған жылдар бойы пайдаланылатындығын ескерген жөн. Бұл уақытта техникалық өлшемдердің деңгейі артты, өнімдер мен технологиялық процесстердің жаңа түрлері құрылды, өнімдердің сапасына қойылатын талаптар артты. Эталондардың физикалық тозуы туралы да ұмытпаған жөн. Ресей Мемстандартымен жəне оның басты ғылыми метрологиялық орталықтарымен Ресейдің эталондық базасының дамуы бағдарламасы дайындалды, ол қолданыстағы эталондарды жетілдіруді, жаңа эталондарды құру жəне электрлік, магниттік, температуралық жəне теплофизикалық өлшемдер, оптикалық сəулеленудің салмағын, шығынын, параметрлерін жəне т.б. өлшемдер саласындағы өзаа байланысты эталондар жүйесі мен жаңа эталондарды құруды, сонымен қатар төтенше жағдайларда, ерекше орталада өлшемдердің бірлігін қамтамасыз ету үшін эталондарды қолданыу саласын кеңейтуді қарастырады. Бағдарлама негізіне қаланған алдыңғы қатарлы тенденциялардың бірі мемлекеттік эталондардың дəлдігін тұрақты арттырудың дəстүрлі тенденцияы болып табылады. Бұл тенденцияның төзімділігі ең алдымен, мемлекеттік эталондармен қамтамасыз етілеін физикалық шамаларды өлшемдің шекті дəлдігі деңгейінде жаратылыстану ғылымдары саласындағы ғылыми зерттеулердің біршама тиімді прогресі жүреді, ол ең соңында қоғамдық өндіріс технологиясында біршама анық ілгерілеуді береді. Әдетте, бұл “ғылыми жарылысты” талап етеді, яғни жаратылыстану ғылымдары, ғылыми аспап жасау, техника жəне өнеркəсіптің заманауи жетістіктерін пайдалану негізінде аппаратуралардың жаңа əдістерін, технологияларын жəне конструкцияларын құру. Мысал ретінде Джозефсон əсерін пайдалану негізіндегі вольттың мемлекеттік эталонын, холловск кедергісін кванттау əсеріндегі омның мемлекеттік эталонын, Авогадро тұрақтысын пайдалану арқылы килограммның перспективалық эталонын алуға болады. Эталондық базаның дамуының екінші тенденциясы жекелеген эталондар мен олардың жиынтығынан іргелі физикалық константалар мен тұрақты физикалық құбылыстарды пайдалану негізінде өзара байланысты табиғи эталондар жүйесіне өту болып табылады. Осылайша, лазерлік технология негізінде уақыт, жиілік жəне 56 ұзындық эталондар біріктіру ұзындық өлшемнің дəлдігін 250 емес арттыруға мүмкінідк берді (5 · 10 -9- нан 2 · 10 -11 -ға дейін). Эталондық базаны дамытудың тиімді бағыттарының қатарына сонымен қатар шама бірліктері өлшемінің беріліс жүйесінің сатыларан санын қысқартуды жатқызуға болады. Жалпы айтқанда, мемлекеттік эталонның дəлдігі бұл ретте солай қалады, бірақ разрядтық жұмысшы эталондардың аз саны есебінен дəлдік шығынының қысқаруы мемлекеттік эталонның негізгі сапасын - техникалық өлшемдердің қажетті дəлдігін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Бірақ та эталонға жүктемені арттыру (онда аттестатталатын жұмысшы эталондардың саны артады) оның конструктивтік жетілуін, эталондағы жұмыстарды автоматтандыру деңгейін арттыру, оның жеткілікті техникалық ресурсын қамтамасыз ететін басқа да жұмыстарды қажет етеді. Бұл жағынан шекті маңызды іс шама бірліктерін жаңғыртуды жекелеу ұсынылады. Мұның барлығы Ресей Мемстандартының метрологтары Ресейдің эталондық базасын жетілдіру қандай бағыттар бойынша жəне қандай артықшылықтармен анықтағандығын көрсетеді. Бірақ та айқыш жеткіліксіз бюджеттік қаржыландыру тым болмағанда бірінші кезектегі жұмыстарды толықтай ашуға мүмкіндік бермейді. Бюджеттіктен басқа елдің эталондық базасын дамытуды қаржыландырудың басқа да көздері қарастырылады. Осылайша, толықтай шынайы болып аккредиттелген ұйымдарды тексеру, калибрлеу, жұмысшы эталондарды жəне жұмысшы өлшеу құралдарын аттестаттау кезінде алынған табыстардан аудару есебінен орталықтандырылған қорды құру ұсынылады. Мұндай бағыттың заңды легитимділігі мұндай ұйымдардың табыс алу үшін метрологиялық бүтінділігі тек мемлекеттік эталондар - Ресей Мемстандартының интеллектуалдық жеке меншігімен (қазірде Техникалық реттеу жəне метрология бойынша Федералдық қызметпен) ғана қамтамасыз етілуі мүмкін екендігімен негізделген. Ресейдің эталондық базасы кейбір түсінікте, мысалы Алмазды қор немесе табиғи ресурстар ретінде біздің еліміздің ұлттық байлығы болып табылады. Эталондарда ғылым, техника, технологияның барлық жаңа, алдыңғы қатарлы жетістіктері іске асырылады, елдің ғылыми-техникалық əлеуеті шоғырланады. Эталондық базаның қуаттылығын өсіріп, «дəлдік пен беріктік қорын» құрып, метрологтар ертеңгі күн үшін, əлі жасалмаған ашулар үшін, əлі игерілмеген өнімдер мен технологиялар үшін жұмыс істейді. Дəл осы себепті елдің эталондық базасын жетілдіруді ғылыми-техникалық прогресс пен халықаралық интеграцияның маңызды, басым міндеттерінің бірі деп есептеген жөн. 57 |