Оқулық Қ.ӘБішев g è t э а І философия жоғары оқу орындары студенттері

мен көмескіленіп, бүркемеленуі мүмкін.
Белгілі бір тарихи дәуірге немесе ортаға тән мәнділік сол дәуірдегі 
не ортадағы адамдардың жалпы рухани кескінін күрайтын нәрсе. Адам- 
дардағы нақты істер мен мақсаттар, олардың ойлау ерекшелігі (м ен­
т ал и тет ), ж ал п ы тір ш іл ігі м ен о й л а у ы н ы ң л о г и к а с ы сол іш к і 
мәнділікпен сәулеленіп түрады, белгілі дәрежеде соны ң көрінісі деу- 
ге болады. Сондықтан да мәнділік көбінесе тікелей көзге көрінетін 
күбылыс емес. Белгілі бір ортаны ң рухани мәдениетінің озгеше бо­
лып түратыны да оны н түпкі негізінде белгілі бір ерекше м әнн ің жа- 
татындығынан. Осындай м ән белгілі бір мәдениеттің ішкі үйытқысы. 
М ы салы , байы рғы қауы м дасуды ң дәреж есін де XX ғасырға дейін 
сақгалған Америка, Австралиянын т.т. тайпаларын зерттеген Еуропа 
ғалымдары сол тайпа адамдарының іс-әрекеттерін, әсіресе олардың 
ойлау логикасы н көп уақыт түсіне алған жок. Оларға әуелде (Э.Дюрк- 
гейм, әсіресе Л.Леви-Брюльге) қауым адамдарының ойлауында еш қан- 
дай логика ж ок сияқты қорінген. Бірақ, кейінгі кезендерде, олардың 
ойлауы еуропалықтарға үқсамайтын басқаша тәртіппен, зандылықпен 
іске асатындығы айқы ндала бастады. П ралогикалы қ (яғни л огика- 
лы к дәрежеге дейінгі) деп есептеліп келген ойлаудың өзіндік озгеше 
логикасы ның бар екені белгілі болды. О ны ң себебі ойлаудың барлык 
мәнін сыртқы объективтік дүниенің себеп-салдарлы қ байланыстары 
арқылы гана көретін, сыртқьі дүниені тек зандарын білу аркылы пай- 
далануга багышталган еуропалық ойлау негізінде басқа м ән жатқан 
ойлауды, рухани мәдениетті түсіне алмады. Байыргы қауым адамда- 
рының мәдениетіне, ойлауына, табигатқа, болмысқа осы түрғыдан 
карау жат нәрсе. Өзінің осы қатесін Л .Л еви-Брю ль кейін өзі де мой- 
ындаған.
Адамның дүниеге катынасы, оны ң негізгі сипаты мен табиғаты 
осы м әнм ен аныкталады. Сыртқы табиғатты өзгерту қьізметінің озі 
негізгі екі түрлі мәнді іске асыру үшін болуы мүмкін: біріншіден, 
табигат пен адамны ң үйлесімді байланысы, бірін-бірі толықтыратын, 
жаңгыртатын ж әне екінш іден, табигатты тек пайдалану үшін. Та- 
бигатқа тек қан а пайдагерш іліктің көзім ен қарап, тек өзін ің бір 
мүқтаждығының түргысынан қатынас жасау антикалы к дәуірден ба- 
стап Еуропада кең оріс алды. Онда табигатты тек адамның бір кә- 
десіне жарайтын немесе жарамайтын заттар мен күбылыстардың ар ­
сеналы, адамны ң бір табиғи коймасы ретінде гана қарап іс-әрекет 
жасау басым болды. Әрине, еуропалық омірде басқа қатынастар да 
бар, бірақ әңгіме қандай қатынастың жетекші, басым болғандығын 
айтып отырмыз. Осы пайдагерлік қатынас үстем болған, тіпті баз 
біреулердің жан дүниесінде жалғыз ғана қүмарлыкқа ие болған жерде 
табигаттың, басқа адамдардың, жалпы өзінен тыс қүбылыстардың
25

қайсысы болса да өзіндік дербес мағынасынан айрылады, ондай жан- 
дар үшін табиғаттың кез келген заты не пайдалы, не пайдасыз, олар- 
ды ң озіндік қүндылыгы ол үшін жоқпен тең. Сондыктан ондай адам, 
ондай қоғам табигатты оны ң адамнан тәуелсіз мағынасы үшін қас- 
терлемейді, оны мәпелемейді, тіпті сақтауға да үмтылмайды, одан 
тек керегін алып, жоя беруге даяр. Бүл белгілі бір мәнділіктің ешбір 
қ о с п а с ы з “т а з а ” ан ы қ там асы . Б ір а қ өм ірд е ол қ а ты н ас еш бір 
“кірш іксіз” ада күйінде кездесе бермейді. Өкінішке орай өзіміз өмір 
сүріп отырған дүниемізде осы катынас басым. С оны ң арқасы нда 
өзімізді қорш ап отырған табиғат орасан зор зардап шегуде. Бүл каты ­
нас түбірінен өзгермесе (бүкіл әлемдік шеңберде) адамзат казіргісінен 
де зор апаттарға үшырауы сөзсіз. Бүл тарихтағы жалған мәнділіктің 
бір көрінісі.
Адамдарға оз күлқынан басқаның бәрін тәркі етушілік мендеп 
кеткен дәуірлерде ол табиғатка гана емес, ең алдымен адамның адамға 
қатынасында ең үлкен апаттарға душар етеді. Олар бүрынғы дәуірлерде 
болып келсе де, бірак XX ғасырда айрыкдіа зор алапаттар туғызды. 
О ның кейбір мысалдары: екі рет болған дүниежүзілік соғыстар, белгілі 
кезенде Еуропада бел алған фаш изм, бүрынғы К С РО -да болған тота- 
литарлы ктәртіп, қазіргі бүкіл әлемді, соны ң ішінде әсіресе Кдзақстан- 
ды камтыған экологиялы қ дағдарыс.
Екінш і бір мәнділік табигатты өзгертуге, меңгеруге, үстемдік 
етуге, пайдалануга біршама енжарлық, бірақ-хшың есесіне, табигат- 
пен үйлесімді тіршілікке бейімділік көбінесе Ш ыгыста айкы ны рак 
көрінді. XX гасырга дейін осылай болды. Қазір мүнда да алгашқы 
катынас еніп келе жатыр.
Айтылган нәрселерден шыгатын түйін: егер белгілі бір мәнді 
өмірге үмтылу адамдық касиет болатын болса, одан, бірақ м ән адам- 
ды жасайды немесе адамды адам етеді деген соз емес. Керісінше, өзі 
үшін мәнді адамдар өздері жасайды немесе калайды дедік. Яғни, адам- 
ның дүниеде болуының негізінде жатқан қасиет, ол еркіндік.

жүктеу/скачать 8,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: