Оқулық Қ.ӘБішев g è t э а І философия жоғары оқу орындары студенттері

өмірінен бағалырақ н әрсенің болғаны ғой. Адамдардың емір сүруінің 
әзі де олар үшін белгілі бір мәнділікке ие. Тіршілікте тірі ж әндіктің 
бірі болу да адам үшін аз да болса, барлық мәнділіктердің алғышар- 
ты. Тіпті қандай да болмасын мәнділік содан басталады. Өз өмірін 
де, басқа адамдардың өмірін де, тіпті жер бетіндегі тіршілік атаулы- 
ны бағалай білу м ән д іл ік тің ж алпы басталаты н көзі. Б ір а қ осы 
мәнділікті, осы күндылықты әз ж ан дүниесінің үнемі ақтаушы, оны ң 
рухани үмтылыстарына үдайы бағыт беруші күшке айналдыру - тек 
ад ам н ы ң өз тірш іл ігін ен ж алпы тірл ікті ж оғары қою ш ар ты н ан
шығады. Осы жалпылықты өзі үшін мән етуден басталады.
Ол, әйтседе, осы ж алпы лыкпен шектелмейді. Осы тіршілік ата- 
улыны, тіпті бүтін ж ары қ дүниені бағалай білу, әркімге өз тірлігін 
тәркі ету емес. Өз тірлігінің, өз болмысыны ң ешбір сыртқы күшке 
тәуелсіз, өзіндік бағалылығын мойындаусыз басқа дүниенің, басқалар- 
ды ң да өзіндік бағалылығын мойындау мүмкін емес. Адамның дүни- 
еге қатынасыны ң түпкі негізі осында жатыр. Адам барлық әлем нің 
өзі үшін, адамзат үшін қүндылығын мойындайды, оған солай қаты- 
нас жасайды, себебі өзін де сол дүниеге барабар, сол дүниеге тепе- 
тең қүнды нәрсе деп қабылдайды. Әрбір жеке адам мойы ндасын н е ­
месе мойындамасын, оны ң дүниеге қаты насы ны ң түпкі мәні осылай. 
Яғни, адам үшін бүтін дүние озінен-озі, басқа еш нәрсеге тәуелсіз 
бағалы, сол сияқты адам да озінен озі басқа еш нәрсеге тәуелсіз бағалы. 
Адам озінен озі бағалы күбылыс болмаса, оны ешбір сыртқы күш 
бағалы ете алмайды. Басқаш а айтсақ, адамны ң бағалы не бағасыз 
болуы оны ң озіне ғана байланысты, ол озі ғана осы қасиетке ие бола 
алады немесе бола алмайды. Әрине, біз бүл жерде адамның бір саты- 
латын нәрседей бағасының болуын айтып отырған жоқпыз.
Күнделікті омірде тек тірліктің қамымен жүрмін деп ойлайтын 
ад ам д а р д ы ң о зд ер і де б а с қ а л а р ғ а ж ә н е о зін е сол қ а м д ы қ т ы ң
ш еңберінен әлдеқайда кең колемдегі талаптарды екінің бірінде алға 
тартып жүреді. Олар үшін де белгілі бір әрекеттер әділетті, ал басқалары 
әділетсіз, ж ақсы не жаман т.т. Ал, олар организм мүқтаждығынан 
басқа нәрселердің бәрі де беймэлім жәндіктерде болмайды. Ш ектен 
ш ы ккан озімшіл де осы категориялармен ойлайды. С оны мен бірге 
күнделікті омірде осы мәнділіктің сан түрлерін кездестіреміз. Адам- 
дардың коишілігі мойындайтын жалиы мәнділіктің шеңберінде коп 
адамдардың озіне гана тән , ж алиы лы ққа қайш ы келм ейтін нақты 
мәнділіктері де бар. Кейде тіпті болмашы нәрселердің, жалған н әр- 
селердің озі адамдарга омірінің мәніне айналып жүреді. Адамдыққа 
жат жауыздықтың озі де түтас бір қауымдар, халықтар, топтар үшін 
олардың тарихтағы болуының мәніне айналғаны да белгілі.
Адамгершілікті, ізгілікті, әділеттілікті т.т. мойындаудан басқа
23

шексіз байлыққа, билікке, үстемдік пен озбырлыкка т.т. үмтылушы- 
л ы қ та коп адамдарды ң көкейтесті пиғы лдарына айналаты нды ғы
қазіргі заманда бәрімізге аян. Осындай жеке адамдардың өмірлік мәні 
болатын тағы да көптеген нәрселерді айтуға болады. Сол сиякты копте - 
ген тарихи кезендерде бір халықтың, таптың т.т. екіншілеріне үстемдік 
етуге үмтылуы, тіпті оларды жойып жіберуді коздеуі осындай м әннің 
орнын басады. М ысалы фаш изм идеологиясы, солардың бірі. Олай 
болса, мәнді болу тек қана игілікті, ізгілікті болу деген соз емес. М ән 
барлы қ уакытта тек ж ағымды лықты білдірмейді. Бірақ, оздігінен 
жағымсыз қасиет, оны ң объективтік жалғандығы белгілі бір омірлік 
мәнге айналғанда ол кобінесе жағымды баланады, биік мақсат, омірлік 
арман болып түрады.
Сондықтан мәнді, мәнділікті барлы қ уақытта айдан айкын адам- 
дарға белгілі ж әне озгермейтін нөрсе деуге болмайды. Адамзаттың 
бүкіл тарихы да, әрбір жеке адамның омір жолы да осындай мәнділікті 
іздеуге толы. Б іздің мүндағы айты п оты рған адам б олм ы сы н ы ң
мәңгілік бір м әнін ің болуы емес, оны ң озгешелігі - сондай мәнге 
оны ң үмтылушылығында ж әне сол мәнді олардың оздерінің туғызу- 
ында. Ол м әнн ің накты мазмүны адамдардың тарихи пайда болатын 
адамдық деңгейіне байланысты ж әне сол адамдықтың нақты озге- 
шелігіне, қайталанбас түрпатына қарай болып түрады.
М әнділіктің адамдарды басқа барлық жзгндіктерден болектетіп 
тү р аты н ы - о н ы ң ад ам д а р ға т а б и ғаттан б ер іл ген тум а қ а с и е т
еместітінде. Адам туғанда м әнімен бірге тумайды. Ол кейінгі қалы п- 
тасуында ғана мәнділікке ие болуы мүмкін. Ж әне ол да тек мүмкін 
нәрсе. Онда бүлтартпайтын қажеттілік, заң жоқ. Себебі дүниеге кел­
ген нәрестенің адам болуының озі де мүмкінш ілік қана, ол болмай 
қалмайтын тағдыр емес. Сондыктан да адамдардың әркайсы сы белгілі 
бір мәнділікті өзі жасайды, яғни оны ң тандайтыны озінің биология- 
лы к тума касиетінен басқа да болуы ж әне сол озінің биологиялы қ 
болмысы да болуы мүмкін.
Адам - оз болмысының 

жүктеу/скачать 8,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: