Оқулық Ә.Ә. Шортанбаев, С. В. Кожанова
Жасушалардың қатерлi iсiкке айналу механизмдері жайлы қазіргі
жүктеу/скачать 10,03 Mb. Pdf көрінісі
|
| Жасушалардың қатерлi iсiкке айналу механизмдері жайлы қазіргі
көзқарастар XX ғасырдың 80-шi жылдарына дейiн канцерогенездiң (рак ауруының пайда болу) молекулярлы механизмдерi туралы түсiнiктер толық емес болған. Зерттеушiлер организмдегi (ағзадағы) көптеген қатерлi жасушалар пайда болу себебiнiң алуан түрлерiн дәлелдедi. Бұл мәселе жұртшылықтың “обыр - көп себептi” деген тұжырымын айқындады. Расында, зерттеушiлер дәлелдегендей, қатерлi iсiк ДНҚ өзгеретiн кең спектрлi химиялық және физикалық рак туғызатын заттармен (канцерогендермен) шақырылады. 60-70-шi жылдары қатерлi iсiктердiң тұқымқуалаушылық себептерi дәлелденiп, iсiк тудыратын бiрқатар вирустардың тiзбегi ашылған. 60-шы жылдардың ортасында, Л.А. Зильбер ашқан вирусты- генетикалық теория жасушалардың қатерлi iсiкке айналу себебiн және оны зерттеуге бағытталған жаңа механизмдердi түсiндiруде аса маңызды рөл атқарды. Бұл теорияның негiзгi жағдайлары кейiн бiрқатар зерттеулермен дәлелдендi. Қазiргi кезде, көбiнесе, кездейсоқ пайда болған қатерлi iсiктер онкогендi вирустармен шақырылады деп саналады. Онкогендi вирустың жасушаға әсерi ДНҚ құрылымында өзгерiс шақырады. Бұл өзгерiстер жасушаларды реттейтiн жүйелер арасындағы қатынасты бұзады, соның әсерiнен олар қадағалаудан шығып, реттеуге бағынбай дамылсыз өнiп- өсiп, яғни көбейiп, iсiк ұясына алып келедi. Соңғы 20 жыл iшiнде өткiзiлген көптеген ғылыми зерттеу жұмыстары, бұл теорияны анықтайтын бiрқатар дәлелдердi тапты және сонымен қатар, молекулярлы генетика, биохимия, иммунология салаларының үлкен жетiстiктерi канцерогенездiң молекулярлы- генетикалық негiздерi жайлы жаңа тереңделген көзқарасқа әкелiп отыр. Айтатын болсақ, қалыпты жағдайда жасуша бөлiнуiн қадағалайтын гендер ашылған, сонымен қатар, осы алынған гендер жұмысына көмектесетiн тағы басқа да ұсақ молекулярлы заттар ашылған. Iсiк гендерiнiң белгiлi бiр тобында мутация, яғни жасушалардың өзгеруi арқылы қатерлi iсiк жасушаларының туылымы дәлелденген. Мұндай мутациялар өз бетiнше кездейсоқ жағдайда пайда бола алады, бiрақ канцерогендер олардың жиiлiгiн жоғарлатады. Барлық геномның аз ғана бөлiгiн құратын гендердiң екi тобы iсiк үрдiстерiн реттеуде аса қызмет атқарады. Өздерiнiң жалпы қалыпты дене құрылысында, олар жасушаның өмiрлiк циклын қадағалайды; ол күрделi 161 үрдiс және ағзаның реттеу қасиетiне бағынбайтын биохимиялық серпілістерден тұрады. Гендердiң 1-шi тобы протоонкогендер, олар жасушаның бөлiну үрдiсiн арттырады; 2-шi тобы iсiк тежеушi (супрессиялаушы) гендер, олар бұл үрдiстi кейiн қайтарып, басып отырады. Мутацияның (өзгерудiң) нәтижесiнде протоонкогендер карциногендi онкогенге айналуы мүмкiн, олар жасушалардың аса артық көбеюiн шақырады. Мутация онкогендердi реттейтiн белоктардың түзiлуiн шақыруы мүмкiн және оны одан да зор белсеңдi түрде жүргiзедi. Жасуша бөлiнуiн реттеуге қатысатын гендердiң 2-шi тобы, 1-шi топ гендерiнiң әсерiн басып тастауды қамтамасыз етедi. Оған митоз циклына кiретiн жасушалардың қосылуын бәсеңдететiн гендердiң өнiмдерi кiредi. Бұл гендер iсiк тежеушi (супрессиялаушы) гендер деп аталады. Iсiк супрессиялаушы (тежеушi) гендер мутация арқылы белсендiлiгi азайып, iсiк өсуiне көмектеседi. Бұл жағдайда, жасушалардың шамадан тыс өнуiн алдын алатын бақылайтын супрессиялы белоктар белсеңдiлiгi не төмендейдi, не мүлде жойылады. Гендердiң пролиферациясын «қоздырушы» және оны “басып тастаушысы” қарым-қатынасы дұрыс болса, ол жасушалық бөлiну аса нәзiк үрдiсiн қамтамасыз етедi: жасушаға сыртқы ортадан берiлген кез келген уақытта түсетiн белгi жасуша бөлiнуiне әкелетiн қосылу және өшу (белсендiру және бәсеңдету) үрдiстерiн қамтамасыз етедi. Мұндай iсiк супрессиялаушы гендер тобының бұзылуы немесе жабылуы қатерлi iсiк туындататын жасушалардың сансыз өсуiне әкеледi. Қатерлi iсiк дамуы үшiн жасушалық өсудi қадағалаушы бiрнеше гендер iске кiрiсуi тиiс. Протоонкоген мен iсiк супрессиялаушы гендерiнен басқа, iсiкке айналу үрдiсiнде басқа гендер топтарының мутантты түрлерi де қатысуы мүмкiн. Бiрiншiден, ол жасушаның инвазивтi (қатыгездiк) өсуiн шектеушi және метастаздану (бөгелме iсiк беру) қабiлеттiлiгiн шектеушi гендер, т.б. Әдетте, жаңадан пайда болатын iсiктiң қатерленуiне, көп жылдар қажет. Бiрақ, көпшiлiк жағдайда, бұл үрдiс мутантты онкогендер мен iсiк тежеушi гендердiң ата-аналарынан балаларына берiлу арқылы үдетiле алады. Онкогендердi тасымалдаушы болып құрамына осы гендерi бар онковирустар жатады, сонымен бiрге сол гендердi жасушалар ДНҚ тiкелей (ДНҚ-құрамды онковирустар бар жағдайда) немесе қайталама транскриптаза арқылы (РНҚ-құрамды онкогендi ретровирусы бар жағдайда) онковирустар тасымалдай алады. Қатерлi iсiкке бейiмдiлiк тудырушы гендердiң тiзiмi күннен күнге өсуде. Сонымен қатар, ғалымдар тұқымқуалаушылықтың себебiн iздестiруде, бұл жағдай қатерлi iсiктi ерте анықтауда тиiмдi болады. Дерттiң емiнде жаңа тәсiлдер iздестiрiлуде, олар жаңа ашылған канцерогенездiң (рак ауруының пайда болу жолдары) молекулярлық механизмiне негiзделген және ғалымдар қазiргi кезде iсiктiң гендi емiн iздестiруде. 162 Соңғы 20 жыл iшiнде, жаңа бiлiмдерге қарамастан, қатерлi iсiктiң пайда болуы, дамуы, сонымен қатар жаңа емдеу тәсiлдерiн қарастыру жақтары дамылсыз зерттелуде. Осыған қарамастан, iсiк емiн табуда үлкен үлес әлi де жоқ. Оның бiрден-бiр себебi iсiк жасушаларының сау жасушалардан айырмашылығының өте аздығына байланысты. Iсiктi емдеу кезiнде, арнайы емес емдер жиi қолданылады. Iсiк жасушаларына қарсы емдеу сау тiндердi де жарақаттайды, сөйтiп дәрiлiк зат немесе қолданған сәуле мөлшерi белгiлi бiр зиянсыз деңгейде болғаны жөн. Бiрақ, бұл жағдайдың аумағындағы да өзгерiстер жақсаруда. Осы жоғарыда айтылған мәлiметтерден, мынадай тұжырым шығаруға болады: қатерлi iсiк жасушалары генетикалық құрылым жүктеу/скачать 10,03 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|