ОҚулық г • г ! Л иіі нитп І • 'эдь щ щ 0щ ш я09*Я0*ащ яц ілюршііи т. ~ • « 4 ш атмніу. Г»

арналған шу дсңгсиінің табиги өзгсрісі мсн жиілігі жсткшікті түрдс
зерттелген.
ЖЭҚ  келетін  шу  эффектілерінің  тегі  эртүрлі  жэне  механикалық 
(редукторлардан,  подшипниктер  мен  генераторлардан  келетін  шу) 
жэне  аэродинамикалық  эсерге  бөлінеді.  Соңғысы  төмен  жиілікті 
(16-20  Гц төмен)  жэне  жоғары  жиілікті  болады  (20  Гц-тен  бірнеше
кГцдейін). 
'•
ЖЭС-ті  елді  мекендерден  жэне  демалыс  орындарынан  қашықта
орналастыру  адамдар  үшін  шу  эффектісінің  мәселесін  шешеді.
Алайда,  шу  құстар  мен  жануарларға да (фаунаға),  соның ішінде эк-
ваториалды ЖЭС аймақтардағы теңіз фаунасына да әсер етуі мүмкін.
Құстардың  жел  турбиналарымен  жарақаттану  ықтималдығы,  егер
миграция  жолы  жел  бағыты  арқылы  өтетін  болса  10%  бағаланады.
Жел парктерін орналастыру қүстардың жэне балықтардың миграция
жолына әсер етеді.
Табиғи  ауа  ағьшдарындағы  ЖЭС-тің  қалқалаушы  (экрандаушы)
әсері  шағын  болады  және  оны  назарға алмаса да  болады.  Бүл ЖЭҚ
орын  ауыстыратын  ауа  массасының  аздаған  жерге  жақын  қабатты
(шамамен,  100-150 м) және солардың кинетикалық энергиясын 50%
пайдаланатынымен  түсіндіріледі.  Алайда,  қуатты  ЖЭС  қоршаған
ортаға әсер етуі мүмкін:  мысалы, жел паркінің орналасқан ауданын-
да ауаның желдетілуін азайтады.
Қалқалаушы  (экрандаушы)  әсері.  Бұл  жерде  күн  сәулесінің  ша-
шырауын  мысал  етіп  келтіруге  болады.  Жерге  түсетін  күн  сәулесі
шашырауының  толық  ағыны  1,2-10’7  Вт.  тең,  яғни  Жердегі  6  млрд
адамның  әрбіреуіне  шамамен  20  МВт.  келеді.  Жердегі  күн  сәулесі
шашырауының  максималды  ағынының  тығыздығы  1  кВт/м2-қа
жетеді  [6,  15,31, 32].
Гготермалды энергетиканың ьщтималды экологияльщ
көріністері
Геотермалды  электрстансалары  қоршаған  ортаға  тигізер  негізгі 
әсерді  кен  орындарын барлау  кезінде,  бу өткізгіштерінің құрылысы 
мен  станса  ғимараттарын  салу  кезінде  байқауға  болады,  бірақ  ол 
эдетте кен орны ауданымен шектеледі.
Табиғи  бу  немесе  газ  300-ден  2700  м  дейінгі  тереңдікте  ұңғыма 
бұрғылау  арқылы  шығарылады.  Өзіндік  кысымның  эсерінен  бу
14

жоғары қабатқа көтеріледі, сол жерде жылу оқшаулағыш құбырларға 
жиналып, турбиналарға беріледі.
Геотермалды  өңдеудің  элеуеті  зардаптары  топырақтың  отыруы 
жэне  сейсмикалық  эсерлер  болып  табылады.  Топырақтың  отыруы 
барлық  жерде  байқалады:  төменғі  қабаттар  топырақтың  жоғарғы 
қабатын  көтере  алмайтын  жэне термалды  қайнарлар  мен  ғейзерлер 
дебитінің азаюымен, тіпті толықтай жойылуымен көрінеді.
Жоғары 
сейсмикалық 
белсенділік 
геотермалды 
кен 
орындарының  жақын  екендігінің  белгісі  болып  табылады  жэне 
бұл  белгі  ресурстарды  іздестіру  кезінде  пайдаланылады.  Алай- 
да,  жанартаулардың  әсерінен  туындаған  термалды  құбылыстар 
аймағындағы жер сілікінісінің қарқындылығы эдетте жердің опы- 
рылуы  бойындағы  жер  қабатының  ірі  қозғалысынан  туындаған 
сілікінісінің қарқындылығынан әлдеқайда төмен. Сондықтан гео- 
термалды  ресурстарды  іздестіру-өңдеу  жұмыстары  сейсмикалық 
белсенділікті  арттырады деуге еш негіз жоқ.
Геотермалды үңгімеден шығарылатын бу негізінен су буы болып 
табьшады.  Газ  қоспалары  80%  көміртектің  қос  тотығынан  тұратын 
метанның,  сутекті,  азоттың,  аммиак  пен  күкіртті  сутектің  аздаған 
үлесін  қамтыған.  Ең  зияндысы  күкіртті  сутек  (0,0225%)  болып  та- 
былады.  Геотермалды  суларда  эртүрлі  газдардың  еріген  түрінде 
кездеседі [1,9,16].
ГеоЖЭС  жағымсыз  құбылыстарының  бірі  -   үңгіме  бұрғылау 
кезіндегі  жоғары  концентрациялы  ерітінділердің  шығарындысы 
кезіндегі  жер үсті  жэне жер  асты  суларының ластануы.  Өңделген 
термалды  суларды  төгу  ылғалды  климат  жағдайында  жекеле- 
ген  учаскелердің  саздануына,  ал  құрғақ  аудандарда  тұздануына 
әкеп  соғады.  Құбырлардың  жарылысы  да  өте  кауіпті,  соның 
нәтижесінде  жерге  тұзды  ерітінділердің  көп  мөлшері  түсуі 
мүмкін.
Биоэнергетиканы  пайдаланудың экологиялы қ сипаттамасы
Биоэнергетикалық  станциялар  дэстүрлі  элекгр  стансаларымен 
салыстырғанда  барынша  экологиялық  қауіпсіз.  Олар  қоршаған 
ортаның  түрлі  қалдықтармен  ластанудан  тазаруына  ықпал  етеді. 
Мысалы, анаэробты ферментация -  мал шаруашылығы қалдықтарын 
өткізудің  тиімді  құралы  ғана  емес,  сонымен  қатар  экологиялық 
тазалықгы да  қамтамасыз  етеді.  Өйткені  қатты  органикалык  заттар
15

иістерін  жоиып,  кеміргіштер  мен  жәндіктер  үшін  кызгылыксыз  бо_
лып қалады (шіру барысында). 
| |
Қалалык  іркілмелер  мен  қатты  калдықтар,  орманды  кесу  мен
ағаш  өндеу  өнеркәсібінін  қалдықтары,  табиғи  ортаның  қатты 
ластануының  ықтималды  көздері,  сонымен  бір  мезетте  энергияны, 
тыңайтқыштарды, кұнды химиялық заттарды алатын  шикізат болып 
табылады.  Сондықтан  биоэнергетиканың  кең  дамуы  экологиялық 
көзқарас тұрғысынан алғанда тиімді болмақ [10,  11,25].
Алайда  биомассаны  энергетикалык  пайдалану  кезінде  табиги 
ортаның  нысаналарына  жағымсыз  әсер  ететінін  де  ескеру  кажет. 
Агаш материалдарын тікелей ортеу қатты бөлшектерді, органикалық 
компоненттерді, көміртек тотықтарын жэне басқа газдарды көптеген 
мөлшерде береді. Кейбір ластағыштардың концентрациясы бойынша 
олар мұнай мен оның туындыларын жағу өнімдерінен асып түседі.
Агаш  материалымен  салыстырғанда биогаз -  зиянды  газдар мен 
оның  бөлшектерін  шығармайтын,  барынша  таза  отын.  Сонымен 
қатар,  биогаздың  өндірісі  мен  пайдаланылуы  кезінде  сақтық  шара- 
лары қажет, өйткені метанның жарылгыш қаупі бар. Сондықтан оны 
сақтау  кезінде,  тасымалдаганда  жэне  пайдаланганда  газ  шығуын 
анықтау  үшін  тұрақты  түрде  бақылап  тұруды  жүзеге  асыру  қажет. 
Биомассаны этанолға өңдеу  бойынша  ферментациялық үдерістерде 
қоршаған ортаны ластайтын жанама өнімдер көп мөлшерде түзіледі 
(жуатын  сулар  мен  газ  айдаудың  қалдықтары),  өйткені  олардың 
салмағы  этил  спиртінің  салмағынан  бірнеше  есеге  (10  есеге дейін) 
асып түседі. 
***,'.'•
16

2. 
ЭНЕРГИЯНЫҢ ЖАҢҒЫРТЫЛАТЫН ЖӘНЕ 
ДӘСТҮРЛІ КӨЗДЕРІНІҢ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДАМУЫНЫҢ
ТЕХНИКАЛЫҚ БОЛАШАҒЫ
2.1  Қазақстандағы энергетикалық сектордың көрсеткіштері
Берілген  бағалар  бойынша  Қазақстан  экономикасының  энер- 
гетикалық  секторы  дамуының  ағымдағы  көрсеткіштерінің  қазіргі 
кезде келесідей мэндері бар.
Алғашқы  энергия  өндірісі: 
мұнай -  48%;  көмір -  39%;  табиғи 
газ -12%; гидроэнергия -   1%.;
Алгашқы  энергияны  тұтыну: 
көмір  -   52,3%;  мұнай  -   24,1%;
газ -   1,7%; гидроэнергия -   1,7%; жаңғыртылатын энергия  көздері — 
0,2% [1,2].
Қазақстандағы  электр  энергиясының 
өндірісі 
көбінесе  жылу 
электр  стансаларында  (ЖЭС)  жүзеге  асырылып,  конденсаңиялық 
жэне когенерациялық технология негізінде қамтамасыз етіледі.
Өнеркәсіпте  көмірді  тұтыну -   16%,  үй  шаруашылығында -  2%, 
көлікте  -   1%,  ауыл  шаруашылығында  -   1%  жэне  көмір  экспорты 
өзіндік  құнның  төмен  болуына  қарамастан  өндірудің  бар  болғаны 
15%-ын құрайды.
Электр стансасының жалпы орнатылған қуаты шамамен  18.5 мың 
МВт  құрайды.  Өндірлетін  қуаттылық  құрылымында  жылу  электр 
стансалары  15.42  МВт  құрайды  немесе жалпы  қуаттылықтың  87%, 
гидростансалардың үлесі -  шамамен  12%, басқалары -  шамамен  1 %
Өндірлетін  қуаттылық  құрылымында  электр  стансаларын 
пайдаланудың  айтарлықтай  мерзімі  бар  (25  жыл  жэне  одан  ца  көп) 
жэне жаңартуды қажет етеді.
Елдің  бірегей  электр  энергетикалық  жүйесін  дамытудың 
бағдарламасына  сэйкес  2015  жылға  дейін  3265  МВт  ескі  генера- 
цияланатын  қуаттылық  ауыстыру  қажет,  қосымша  2300-2550  МВт
көлемдегі  жаңа  қуаттылықты  ендіруді  жүзеге  асыру  қажет,  бұл, 
жалпы  алғанца  генерацияланатын  қуаттылықтың  30%-цан  астамын 
құрайцы.  Сонцай-ақ  айтарлықтай  инвестициялар  электр  желілік 
шаруашылыкка,  әсіресе  аумақтық  тарату  желілеріне  тартылылацы
[6,15].
[15,  18,31].
Электр 
энергиясы

(дефицитті) 
жабу 
үшін  Оңтүстш 
аймакга 
Солтүстік-оңтүстік
электрберілістің 500 кВ екінші желісі салынуда.
Алайда 2015 жылға қарай элекгр энергиясын тұтынудың аріуына 
байланысты оңтүстік аймакта элекгр энергиясына тағы да қажетплік 
пайда болады. Қажеттілікті жабу үшін оңтүстік аимақга жаңа гидро- 
электр  стансаларын  салу  жобаланып  отыр:  куаттылығы  250  МВт 
Мойнақ ГЭС  жэне қуатгылығы 50 МВт Кербулақ ГЭС,  куаттылығы 
50-165  МВт болатын шағын ГЭС  пен ЖЭС  салу  болжамдалуда [21,
25,27,28].
Өзекті  мэселелердің  бірі  ауьш  тұгынушьшарын  энергиямен 
жабдықгау болып табьшады. Қазақстанның аумағының үлкендіп мен 
ауылды  жерлердегі  халықгың  аз  шоғырлануы  электрмен  бершістің 
ауылдық желілерінің айтарлықгай созьшыңқы болуын көрсетеді, ол 
шамамен 360 мың км-ді құрайды жэне жүкгелу тығыздығы төмен.
Электр  энергетикасы  нысандарымен  қоршалған  ортаның  лас- 
тану  мэселесі  өте  өзекті  болып  табьшады.  Қазақстандағы  көмірлі 
электр  стансаларындағы  түтінді  газдардағы  зиянды  заттардың 
шоғырлануы  халықаралық  стандарттан  әлденеше  есе  асып  түседі. 
Электр стансаларының атмосфераға зиянды заттарды шығаруы жы- 
лына 1  млн. тоннадан асады, ал қоршаған ортаны ластайтын зиянды
заттардың жалпы көлемі  11  млн. тоннадан асады.
Жылу  электр  стансалары  Қазақстандағы  зиянды  затгарды
шығарудың негізгі көздері болып табьшады. Осы сектордың үлесі ел
бойынша жалпы шығарылымның шамамен 43%-ын құрайды.
Қазақстан аумағындағы ЖЭК дамуының келешегі бар бағыттары. 
күн энергетикасы, жел энергетикасы, гидроэнергетика, геотермалды
энергетика жэне биоэнергетика болып табылады.
Қазақстандағы ЖЭК әлеуеті 0,05% ғана жүзеге асырылған. Энер- 
гия  тұтынудың  әлемдік  құрылымында энергияның  жаңғыртьшатын
көздері шамамен 7% құрайды.
Қазақстанның  энергобалансындағы  ЖЭК  үлесі  0,5%  жетпейді.
электр  энергиясы
сияқты.
Егер  де  «күн-жел-биогаз»  классикалық  үштігін  қарастырсақ
энергия  тұтынудың
деңгейінде ғана болмақ.
ЖЭК
электр энергиясын тұтынудан
18

көп).  Бірақ  нақты  «жасыл»  энергия  жылына шамамен  0,4-0,5  млрд. 
кВтхсағ. өндіріледі.
Қазақстан  Республикасы  Үкіметінің  жоспарларына  сәйкес 
энергияның балама көздерінің деңгейін 2024 жылға қарай Қазақстан 
энергия  тұтынудың  жалпы  көлемінен  5%  ұлғайтуды  ұсынады,  бұл 
келешекте энергетикалық, әлеуметтік жэне экологиялық мэселелерді 
шешудің жағымды болашағын құамтамасыз етеді.
ЖЭК  саласының  дамуы  зиянды  заттарды  атмосферага 
шыгаруды  азайту  арқылы  цоршаган  ортаның  сапалыц  деңгейін 
арттыруга,  сондай-ац  аумацты  көлемді  электрификациялау 
есебінен тұргындардың өмір деңгейін арттыруга мүмкіндік береді. 
Жаңа технологиялар мен гылыми жетістіктер цұру арцылы ЖЭК 
цоріиаган ортага эсерінің экологиялыц салдарын илегиуге болады.
Энергияны  үнемдейтін  жобалар  мен  технологияларда\  зиянды 
заттардың  атмосферага  шыгару  көлемі  азайтылады.  Бұл  үдеріс 
энергияны  үнемдеу мен  энергияның  тиімділігін  арттыру бойынша 
инновациялыц  жобаларды  жүзеге  асыру  есебінен,  сондай-ац  елдің 
энергобалансына  жаңгыртылатын  энергетикалыц  ресурстарды 
ендіру арцылы жүзеге асырылады.
Қазіргі  кезде  бүкіл  әлем  бойынша 
жаңгыртылатын
  энергия 
көздерін пайдалануға деген қызығушылық артуда.
ЖЭК  пайдасына  айтылатын  аргументтердің  бірі  Қазақстанның
үлкен  аумағында  (2,7  млн.  шар.  км)  жэне  халық  тығыздығының
(5,5  адам/ш.км)  төмендігінде  электрмен  жабдықтауды  орта-
лықтандырудың тиімсіздігі болып табылады. Өйткені бұл қашықтағы
тұтынушыларға  тасымалдау  кезінде  энергияның  айтарлықтай  жой-
ылуына  әкеп  соғады.  Өз  кезегінде, 
жаңгыртылатын
 энергетиканы
пайдалану  қашықтағы  елді  мекендерді  электрмен  жабдықтаудың
шығынын азайтуға жэне электрмен беріліс желілерінің құрылысына 
мүмкіндік береді.
Халықаралық  қауымдастық  көмірді,  мұнайды  және  газды 
жаққанда  С 0 2  шығарындылардың  артуымен  климат  өзгерісінің
жағымсыз  экологиялық  салдарының  байланыстылығын  мойындап 
отыр.
Жылу  жэне  электр  энергиясын  алу  жэне  көлік  құралдарының 
жұмысын  қамтамасыз  ету  барысында  көмірді,  мұнайды  жэне 
бензинді  жаққанда  шығатын  көміртектің  қос  тотығы  (С 0 2)  біздің 
планетамыздың  Күнмен  жылынған  беткі  қабатының  жылуын
19

жүгады  да,  былайша  аталатын  жылыжайлық  эффект  түзеді,  ол  өз
кезегінде жаһандык жылытуға әкеп соғуда [1,2].
Әлемдік  экологиялык  мэселелер  кеш еніндеп  жетекші  орын- 
дардын бірі энергиянын дәстүрлі көздеріне негізделген энергетикаға 
тиесілі. 
Осыған 
орай, 
жаңгыртылатын
 
энергия 
көздерін 
практикалык  пайдалануда  ен  алдымен  онын  қоршаған  ортаға
эсерінін экологиялық аспектісіне баса назар аударылады.
Бүгіндері  Қазақстаннын  энергетикалық  секторының  кэсіп- 
орындары  атмосфераны  ластаудын  ең  ірі  көздері  болып  табыла- 
ды  Халыкаралық  энергетикалық  агенттіктің  мэліметтері  боиын- 
ша жыл сайын олар атмосфераға миллион тоннадан астам зиянды 
заттарды  және  шамамен  70  млн.  тонн  көміртектщ  қос  тотығын
шығарады.  [4 ,8 ]. 
. 
і
Сондыкган жаңғыртьшатын  энергия  көздерін  пайдалануды  жэне 
оргалыктандырылған  энергиямен  жабдықтау  жүиені  елемеушілік 
энергетикалык  ресурстарды  тиімсіз  пайдалануға,  энергиямен 
жабдықтаудың  үнемділігі  мен  сенімділігінің  томендеуіне  экеп 
соғады, сондай-ақ экологияға айтарлықгай зиян келтіреді.
2.2 
Қ азақстандағы   күн, жел, геотермалды, 
биомасса және  гидроэнергетика секторы ндағы  
энергияныц ж аңғы рты латы н  көздерін  пайдалану
Жердің жылуы
Қазакстанның  көптеген  аймақгарында  термалды  жылу  көздері 
кездеседі,  оны  сол  аймақтағы  тұрғын  үй  нысанасын  жылыту  үшін 
және жылу сорғыларын пайдалану өте тиімді.
Күн энергетикасы
 
)8
Жыл  сайын  Жер  Күннен  шамамен  1,6x10  кВт/с  энергия  алады,
бұл  энергияны  тұтынудың  қазіргі  деңгейіне  қарағанда  10  мың  есе
көп.  Жэне  күннің  Жердегі  энергетикалық  балансында  энергияның
баска  барлық  көздерінің  қосынды  үлесінен  5  мың  есеге  артады,
баскаша айтсақ жер үшін күн энергиясының элеуеті жылына шартты
отынның  123х1012т  қүрайды.  Сонымен  қатар  Жерде  пайдаланатын
энергияның барлық түрі  жылу  энергиясына трансформаңияланады,
бүл энергия ондірісінде түсетін  күн радиаңиясының 5% тең келетін 
кайтымсыз өзгерістерге экеп соғуы мүмкін.
20

Қазақстан  аумағының  көпшілік бөлігінің күн энергиясын  пайда- 
лану үшін жағымды климаттық жағдайлары бар. Оңтүстік аудандар- 
да  күн  сәулесінің  үзақтығы  жылына  2000-нан  3000  сағат  қүрайды, 
ал күн энергиясының горизонталь қабатқа түсуі -  1  ш. м-ге  1280-нен
1870 кВт/сағ-қа дейін [1,2].
Күн  шуағы  мол  шілдеде  горизонталь  қабаттың  1  ш.  м  келетін 
энергияның мөлшері орташа алғанда күніне 6,4-тен 7,5 кВт/сағ дейін 
құрайды. Яғни, күн энергиясын кеңінен пайдаланудың шаруашылық 
маңызы болуы мүмкін [9,  11,24,25].
Қазақстанның  географиялық  жағынан  қалай  орналасқанына 
қарамастан,  елдегі  күн  энергиясының ресурстары  жағымды  қүрғақ 
климаттық жағдайлардың арқасында түрақты да жайлы болып табы- 
лады.  Күн сағаттарының саны жылына 2200-3000 сағат қүрайды, ал 
күн сәулесінің энергиясы  1  ш.  м.  жылына  1,300-1,800 кВт қүрайды, 
бүл  ауылдық жерлерде  күн  батареяларының  панелін,  атап  айтқанда 
фотоэлектр  көздерінің  ықшам  жүйелерін жасауға  мүмкіндік береді. 
Энергияның осындай деңгейінде суды күнмен жылытудың болашағы 
бар, әсіресе газ қүбырларына қолы жетпей отырған қашық аудандар 
үшін.
Қазақстанның  барлық  аумағындағы  энергия  ағынының  потен- 
ңиалды  ағыны  1  трлн.  кВт/сағ.қүрайды.  Экология  шарты  бойын- 
ша  энергия  ағынын  ықгималды  пайдалану деңгейі  1  трлн.  кВт/сағ. 
құрайды (түрлендіруцің ПҚК  100% болғанда) [18, 21].
Осыған  байланысты,  қазіргі  кезде  жылу  алу  үшін  де,  электр 
энергиясының өндірісі үшін де күн сәулесін пайдаланудың орнықты 
ағымы  орын  алып  отыр.  Түрлі  елдерде  қуаттылығы  1  кВт  дейінгі 
ондаған  мың  фотоэнергетикалық  қондырғылар,  электромобильдер- 
ге арналған күнмен қуаттаңдыру станңиялары сәтті пайдаланылуда, 
қуаттылыгы  100 кВт дейінгі күн электростансалары жобалануда.
Гелио қондырғылар электрмен жабдықтау үшін шағын қашықтағы 
орталықтарды  сәтті  пайдалануда.  Гелиоэнергетика мен  гелиотехни- 
каны дамыту бойынша ұлттық бағдарламалар  70-тен астам  елдерде 
қабылданған.
Тежеу  болатын  негізгі  фактор  энергияның  басқа  көздерімен
салыстырғанда 
күн 
генераторларының 
айтарлыктай
басымдьшығында,  пайдалы  эрекеттің  төменгі  коэффиңиенті  (ПӘК)
жэне  фотоэлектрлік  құралдар  құнының  қымбаттылығы  (ФЭП)  бо- 
льгп табылады.
21

Сонымен  қатар,  соңғы  жарты  ғасыр  бойына  фотоэлектрлік 
түрлендіргіш  (ФЭТ)  бағасының  әрбір  5  жылда  50%  төмендегені 
байқалады,  ал  ПӘК  4-6%-дан  28,2%  дейін  артқан.  Сонымен, 
алғашқы  ФЭТ  құны  1  Вт  үшін  1  мың  доллардан  асатын,  ал  қазіргі 
кезде  қүны  1  Вт  үшін  5  доллардан  төмен.  15%  ПӘК  болғандағы
керамикалық тагандағы поликристалды  кремнийден жасалған ФЭТ 
(АҚШ) өндірісінің конвейерлік технологиясы  1  Вт үшін 2 долларлық 
бағасын  алуға  мүмкіндік  береді,  аморфты  кремнийден  ФЭТ  алу 
(Жапония,  ПӘК 6-10%)  олардың кұнын  1  Вт үшін  1  долларға дейін
төмендетуге мүмкіндік береді [18,21,22,41].
Оптикалық элементтерді пайдаланатын түрлендіргіштердің (лин-
залар, сфералық айналар, Френел торлары) ПӘК-20% асады  [1].
Күн  энергиясын  электрлікке  түрлендіретін  қазіргі  қүрьш- 
ғьшарының  айта  кетерлік  үлкен  кемістігі  жылу  шығаруды  өңдеуге 
қабілетсіздігі  болып  табьшады,  бүл  пайдалы  әрекет коэффициенпн 
төмендетеді,  олардың  жұмыс  жағдайын  нашарлатады,  жүмысқа 
жарамдылық мерзімін азайтады жэне гелиоэнергетиканың дамуына
кедергі келтіреді. 
.  .
Жьшу  шығаруды  фотоэлектрлік  түрлендіргіштерден  бүрып
экету  үшін  жылу  сүзгілерін  пайдаланады,  бүл  энергияны  қосымша
жоғалтуға жэне қымбаттауьша әкеп  соғады,  сондаи-ақ габариті мсн
салмағын  да  арттырады.  Алайда  алынған  ПӘК  жэне  ФЭТ  қүны
бүгіндері  күнмобильдерін,  күн  сәулесімен  жүмыс  істейтін  яхталар-
ды жэне ұшактарды қүрастьфуға мүмкіндік берді.
Күн  радиаңиясын  электр  энергиясына  түрлендіру,  жоғарыда 
айтылғандай,  шоғырландыргыштың  (конңентраторлардың)  жет- 
кіліксіздігіне,  сондай-ақ  толқындардың  үзындығы  бойымен  сәуле 
шығаруды дифференңиялауға,  яғни дисперсиялауға қабілетсіздігіне
байланысты  айтарлықтай  шығындардың  орын  алуымен  байланыс- 
ты.  Себебі  бұл  жарықтың  белгілі  бір  толқын  ұзындығында  ғана 
тиімді  жұмыс  істей  алатын,  күн  сэулесін  жартьшай  өткізгішті
түрлендіргіштердің жұмысы үшін өте маңызды.
Күн  энергиясын  көп  көлемде  пайдаланудың  өнеркәсіптік  жэне 
азаматгық нысаналар үшін де, көлік үшін де (темір жол, автомобиль 
жэне су көлігі) электр энергиясымен жеке жэне топтық қамтамасыз
етудегі маңызы өте үлкен.
Күн 
энергетикалық 
қондырғыларының 
келесідей 
артық-
шылықтары бар:
22

•  электр  энергиясының  экологиялық таза  өндірісі,  жылулық газ- 
дар шығарылымының мүлдем жоқтығы;
• қолданудың эмбебаптығы;
•  конструкциясының  қарапайымдылыгы  мен 
салмағының
шағындығы;
I жүмыс кезінде шу шығармауы;
|  қуаттылық жиынтығының модульді принципі;
• сенімділіктің жоғарылығы.
Күн  энергиясын  қолданудың  ықтималдығы  өте  жоғары.  Бүл 
отынның  дәстүрлі  түрлерін  өндіру  мен  тасымалауга  жүмсалатын 
шығындардың  артуына  жол  бермейді,  энергияны  алудың  экология- 
лық таза тәсілін қамтамасыз етеді.
Жел энергетикасы
Қазақстанның дәстүрлі  жел энергиясы  қондырғыларын  пайдала- 
ну кезіндегі жел энергетикалық элеуетін  пайдаланудың техникалық 
мүмкіндігі 3 млрд.  кВт/сағ. бағалануда.
Жоңғар  қақпасындағы  жел  энергетикалық  ресурстары  барынша 
маңызды болып табылады  (17000  кВт сағ/ш.м.).  келешегі бар  басқа 
ауцандардан  Ерейментау  (Акмола  обл.),  Форт-Шевченко  (Каспий 
теңізінің  жағалауы),  Қордай  (Жамбыл  обл.)  және  басқаларын  атап 
кетуге болады.
Статистикалық  деректер  бойынша,  Қазақстандағы  жаңғыр- 
тылатын ресурстар мен энергия көздерінің теоретиялық потенциалы 
жьшына шамамен  1820  млрд.  кВт/сағ қүрайды,  бүл республиканың 
барлық  отын-энергетикалық  ресурстарын  пайдалану  көлемінен 
25  есе  асып түседі,  ал  экономикалық  элеует  110  млрд.  кВт/сағ.  деп 
бағаланып отыр, бүл ҚР энергоресурстарды жылдық ішкі түтынудан
1,5 есе көп [31, 32,33].
Жэне  жел  потенциалының  бірқатар  жерлердегі  тығыздығы
1  ш.км.  -   10  МВт  құрайды.  Солтүстік,  Орталық,  Батыс  жэне 
Оңтүстік-Шығыс 
Қазақстанның 
аудандарының 
ресурстары 
жоғары,  әсіресе  Жоңғар  қақпасы  мен  Шелек  дәлізінде,  сондай- 
ақ  Астана,  Форт-Шевченко  жэне  Арқалық,  бүл  жерлерде  желдің 
орташа  жылдық  жылдамдығы  сәйкесінше  7-9  м/с  жэне  5-9  м/с 
құрайды  [19, 24, 27, 41].
Электр  берілісінің  қолданыстағы  желісінің  жақындығы,  электр 
энергиясын тұтынудағы үлкен қажеттіліктері  бар жел  маусымының
23

жаксы  корреляциясы,  осы  потенциалды  тиімді  паидалану  үшін
жағдайлармен қамтамасыз ететіні маңызды.
Қазақстан  жел  энергетикалық  ресурстарға  бай,  мысалы,  желдің
жылдамдық арыны 15 м биіктікте орташа алғанда 27-36 м/с. құрайды. 
Желдің орташа жылдамдығы  8-10 м/с  болатын үлкен жел  потен-
циалы бар  10-нан астам аудан бар  [4,6].
Республиканың жел әлеуеті бағасын энергияны тұтыну көлемімен
салыстырып, электрді Қазақстанға қажетімен салыстырғанда 20 есе- 
ге артык беретінін көруге болады.
2.1-кесте
Қазақстан аумағындағы жел энергиясының ресурсы
КПДЖЭҚ
элеуметтік есеппен 
млол.кВт сағ
Әлеуметтік 
ресурстар, 
ллол.кВт сағ
N 
Аймақ 
Қамтитын
аумақ,
мың.км2
1  I Шығыс Қазақстан  | 277,1
2  | Оңтүстік-Шыгыс 
| 223,2
3  I Оңтүстік Қазақстан  | 499,9
4  | Солтүстік Қазақстан  |  237_____
5  | Орталық Қазақстан  |  762,2
6  Батыс Қазақстан 
|  7292
7 
Барлығы 
2718,1
Жел  электростансалардың  бірнеше  жобалары  даиындықгың 
қандай  да  бір  сатысында  тұр.  Жаһандық  экологиялық  қордың 
ақпаратына сэйкес, 2015 жылга дейін жел стансаларының бірлескен 
қуаттылыгы  250  МВт жетуі  мүмкін,  ал  олардың электр  энергиясын 
шыгаруы -  жылына 750-900  млн.  кВт  сағ жетуі  мүмкін  (ҚР  Электр
энергиясы өндірісінің жылдық көлемінің 0,6%).
2030  жылға  қарай  бұл  көрсеткіштер  сәйкесінше  жылына  2000 
МВт жэне  5  млрд.  кВт сағатқа.  жетуі  мүмкін  (ҚР  электр  энергиясы 
өндірісінің жылдық көлемінің 2,7%)  [18,21].
Жылу  базаларынан  жэне  электрмен  жабдықгаудың  орталық- 
тандырылған  электрлік  желілерінен  біршама  қашықтықта  жатқан 
жерлердегі  жел  қондырғыларын  пайдаланудың  да  әлеуеті  жоғары,

жүктеу/скачать 14,07 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: