Оқулық жоғары оқу орындарының филология факультеттері
арбалар шықты. Ауропаның зор қалаларының көшелерінде осы електірік арбалар
жүктеу/скачать 3,57 Mb. Pdf көрінісі
|
bilkasymov b mazhitaeva sh kazak debi tilinin tarikhy khvkhk
- Бұл бет үшін навигация:
- Микроскоп
- (лар//лер), септік жалғауларының ның//нің, ны//ні
| арбалар шықты. Ауропаның зор қалаларының көшелерінде осы
електірік арбалар адамдарды алыб жүреді. Мұны трамбай деб атайды. Бірақ бұл тесіктер жабайы көзбен қарағанда көрінбейді. "Микроскоп" деген бір аспаппенен қарағанда көрінеді. Мик- роскоп өз алдына бір машина, жай көзбен қарағанда көрінбей- тұғын кішкене нәрселерді қарауға істеп шығарған (Айқап, 1913, № 1). ХХ ғасырдың басы қазақша ғылым тілінің қалыптасуындағы айрықша кезең болып табылады. Мәселен, 1905-1907 жылдар- дағы Ресей империясын қамтыған төңкеріс Қазақстандағы қоғам өміріне де демократиялық, әлеуметтік-саяси өзгерістер әкелді. Осы төңкеріске дейін қазақтарда ұлт тілінде жазылған бірде-бір оқулық болмаса, төңкерістен кейін ана тілінде газет, журнал, кітапшалар, оқулықтар, оқу құралдарын жазуға мүмкіндік туды. XX ғасырдың басында да жеке ғылым салалары бойынша кітапша түрінде жарияланған ғылыми-көпшілік еңбектер бар. Олардың көбі медицина тақырыбына арналған. Мысалы 1903 жылы 2-рет басылған «Арақ у яки арақдың зарары яки арақ ажал» деген 24 беттік кітапшаны алуға болады. Мұнда арақтың шығу тарихы, оның адам ағзасына тигізетін зиянды әсері, одан сақтанудың жолдары баяндалған Мұсылмандарға арақ ішудің күнә екендігі ескертілген. Дегенмен лексикасында араб, парсы сөздері жиі ұшырайды, орфографиясында түркі әдеби тіл дәстүрі сақталған. Кітапта кездесетін араб және парсы сөздері басқа әдебиеттерде көп ұшырамайтын хасыл, муафих, міллат, астығымал, тәсір, міржағат тәрізді діни, кітаби сөздер. Керісінше, орыс сөздері тым аз, кітаптың өн бойында іспірт, пар, әдіріс, лафка деген 4-5 сөз ғана кездеседі. Мұның бір себебі кітаптың мұсылман қауымына арналып, арақ ішуді діни түсініктер арқылы қойғызуды мақсат етуінен де болар. Кітаптың грамматикалық құрылысында кездесетін бірен- саран ерекшеліктер түркі әдеби тілі дәстүрімен байланысты. Араб тілінің һәм, уа, ләкин сияқты жалғаулықтары қазақ тілінің өзіндік осы, және, сондықтан тәрізді жалғау-шылауларымен қатар қолданылған. Кітаптың орфографиясында сөз аяғында п орнына б, көптеген Ре по зи то ри й К ар ГУ 128 жағдайда ш орнына ч жазу сияқты араб жазуына тән ерекшелік орын алған. Сол сияқты түбір мен косымшаның жігінде үндестік заңының сақталмауы, көптік жалғауының бірін ғана (лар//лер), септік жалғауларының ның//нің, ны//ні варианттарының кездесуі мұнда да бар. XX ғасыр басында әдеби тілімізді сөйлеу тіліне жақындату тенденциясының орын алғанын байқатса керек. Алайда ХХ ғасырдың бас кезінде кітап, баспасөз ісін өркендетуге ұлттық баспахананың жоқтығы үлкен кедергі болды. Қазақтың ақын-жазушылары өз шығармаларын бастыруда татар баспаханаларына кіріптар болды. Сондықтан татар тілінің басқа түркі тілдеріне тигізген ықпалы зор болды. Қазақтың зиялы қауым өкілдері оқулықтарды, оқу құрал- дарын, ғылыми шығармаларды жалпыхалықтық әдеби тілде жазуға тырысты. Ғылым-білімнің дамуымен байланысты, тілде жаңа ұғымдар, оларды белгілейтін жаңа сөздер (неологизмдер) туып отыратыны белгілі. Ал ғылымның белгілі бір саласында пайда болған сол жаңа сөздердің ұзақ не қысқа ғұмыры болуы сол ғылымдардың өмірде алатын орнына, практикалық мәніне байланысты екені де сөзсіз. Мәселен, 1912 жылы Қазанда А.Васильевтің "Букварь для киргизов" деген әліппесі шықты. Оның соңында бір беттік "Грамматика на казахском языке" деген бөлімінде қазіргі "дыбыс" деген мағынада "дауыс" сөзі қолда- нылған. Сонда дауысты дыбыс - оңай дауыс, дауыссыз дыбыс - қиын дауыс боп алынған. Ал А.Байтұрсынов 1912 жылы Орын- борда шыққан "Оқу құралында" бұларды дауысты, дауыссыз дыбыс деп алған. А.Байтұрсыновтың жасаған қазақ лингвистикасы термин- дерін арнайы қарастырған Ш.Ш.Жалмахановтың тұжырым- дауынша, ғалым "Тіл-құрал" оқулықтарында (1914, 1915, 1925 жж.) 310 лингвистикалық термин қолданған болса, оның 118-і (38,5 %), қазіргі тіл білімінде сол күйінде жұмсалып жүр екен де, 192-сі (61,5) қолданылмайды. Басқа түркі халықтарына қарағанда, қазақ тілінде қоғамда пайда болып жатқан ұғымдарға атау жасауда, қалыптастыруда қазақ зиялыларының ұстанған принциптерінің негізі дұрыс болғандығын өмір көрсетті. Зерттеушілердің қай-қайсысы да А.Байтұрсыновты қазақша ғылым тілінің негізін қалаушы ретінде көрсетеді. Онын басты Ре по зи то ри й К ар ГУ 129 себебі Ахаңның тіл білімі мен әдебиет терминдерін өзі жасап, жазған оқулықтарында өз қолдануында ғана емес, оның басқа ғылым салаларынан да казақша термин жасау мен өзге тілден термин қабылдауда үлгі көрсетіп, термин жасау тағылымын қалдыруында деп есептейді. Ахаң жасаған атаулардын жасандылығы білінбейді, ұғым мен атаулардың соншалықты жақындығы, атаудың дәлдігі, қысқа да нұсқалығы тәнті етеді. Ахаң тағылымы ғылымды ұлт тілінде сөйлету арқылы ұлт мәдениетін, ұлттық сананы, ұлттық таным деңгейін жоғары сатыға көтеру болатын. А.Байтұрсынов алға қойған бұл мақсатты онын замандастары мен шәкірттері іске асыра білді. Мысал ретінде 1914 жылы жарық көрген М.Дулатовтың есеп оқулығындағы мына атауларды келтіруге болады: есеп сатысы (таблица), түзу сызық, тік бұрыш кесе сызық, қатар сызық, сызғыш,тік бұрыш, деректі сан, төрткіл, шаршы, көбейту, шегеру, ондық (жүздік), бөлімдер т.б. Қорыта айтқанда, ХХ ғасыр басындағы ғылыми-көпшілік кітапшалар мен газет-журналдардағы мақаллаардың ғылымдық жағын былай қойғанда, тілдік жағынан бұлардан қазақша ғылыми терминдердің қалыптасу жолын байқаймыз. жүктеу/скачать 3,57 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|