Оқулық жоғары оқу орындарының филология факультеттері
§ 11. Ресми іс қағаздары стилінің кейбір көріністері
жүктеу/скачать 3,57 Mb. Pdf көрінісі
|
bilkasymov b mazhitaeva sh kazak debi tilinin tarikhy khvkhk
|
§ 11. Ресми іс қағаздары стилінің кейбір көріністері Ресми іс қағаздары, ресми құжаттардың стилі қазақ тілінде бұрыннан қалыптасқан стильдік тармақтардың біріне жатады, оның ішінде қазақ әдеби тілінде алғаш пайда болған стильдік құбылыстардың бірі – кеңсе тілі. ХҮІІІ ғасырдың ІІ жартысындағы ресми қағаздар үлгілері Россия архивтерінде сақталған. Олар, әрине, қазіргі уақытта жаңа ұғым, жаңа қолданыстармен толықты, жетілді. Бұл құжаттардың тілі Р.Сыздықованың, Б.Әбілқасымовтың еңбектерінде жан- жақты талданған. «...Қазақша ресми іс қағаздары» стилі екі түрлі арнадан сусындады. Оның бірі – сонау көне дәуірлерден бермен қарай үзілмей келе жатқан хан жарлықтары және басқа да ресми документтер үлгілері. Сонымен қатар XIX ғасырда қазақ жерінің Ресей мемлекеті қол астына өтуімен байланысты орыс әкімшілік орындарының бұйрық-жарлықтары, заңдары мен қатынас Ре по зи то ри й К ар ГУ 130 қағаздары қазақшаға аударылып, қазақ ішіне тарады». Тіл жағынан алғанда, қазақ феодалдары атынан жазылған бұл құжаттар арнаулы кеңсе тілінің үлгілеріне жатады. Мұнда татар тілі элементтері басым, қазақ тіліне тән элементтер әлдеқайда аз. Орта Азия тіліне тән архаизмдер мен арабизмдер араласқан татар тілі хандар канцеляриясы практикасында ұзақ уақыт берік сақталып, ресми хат-хабарлардың барлығында қолданылды. Бұл тіл қазақ халқының көпшілік бұқарасына мүлде түсініксіз болды. Сөз болып отырған ғасырлардағы құжаттардың тіл ерекшеліктері жайлы осындай пікірді І.Кеңесбаев та айтқан болатын: Абай дәуіріне дейінгі хан-сұлтандардың түрліше грамота хаттарына келсек, олар сол кезде мода болған ресми- эпистолярлық стильдің сынықтары болатын. Мұнда шағатай, татар, араб-парсы элементтері басым болды. ХХ ғасыр басындағы іс қағаздары да, негізінен, аударма материалдар болып келеді. Бұл кездегі іс қағаздары стилі ХІХ ғасырдың екінші жартысындағыға қарағанда, едәуір дамып жетілді. Дегенмен "ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақша іс қағаздарының тілінде көне түркі әдеби тілдік дәстүрлі грам- матикалық формалар мен сөз өрнектері көп уақыт сақталып келді. ... олар уақыт озған сайын, қазақ арасынан шыққан оқыған интеллигенттердің саны көбеюімен байланысты өзгеріске ұшырап, ондағы өзге тілдік элементтер халықтық формалармен алмастырыла бастады". Әрине, бұл кездегі кеңсе стилінің тілін қазіргі кеңсе тіліндей болмады деп кінәлауға болмайды. Сондықтан: «XVIII ғасырдың орта тұсы мен XIX ғасырдың бірінші жартысында халықтық тіл негізінде пайда болған әдеби тіл осы кеңсе тілі арқылы тағы да бір саты жоғары көтеріле, күрделене түсті» -деген тұжырым шындыққа келеді. Аталған кезеңдегі ресми іс қағаздары тілінен байқалатын лексикалық ерекшеліктер бір қыдыру, олардың мәтіндерінен араб-парсы сөздері, көне түркі тілінің және орыс тілінің элементтері, диалектизмдер, қазіргі тілде айтылмайтын терминдік атаулар, татар, түркі тілдерінің элементтері де кездеседі. Бұл кездегі әдеби тілде лексикалық жарыспалылық (варианттылық) айтарлықтай орын алған (низам/заң /закон; Ре по зи то ри й К ар ГУ 131 мерзім /уақыт/ мезгіл /срок; баб/статья; шығын/ расход; айып /штраф; мөлшер/норма, жыйылыс/собрание, жоба/ проект т.б. Қазан төңкерісіне дейінгі ресми іс қағаздары тілін талдау үшін сол кездегі қолданыста болған бірнеше құжаттарды, мерзімді баспасөз беттерінде жарияланған басқа да ресми іс қағаздары тілін алдық. Мәселен, Қазақстан Республикалық Орталық архивінен 1903 жылғы бірнеше приговордың (пірі- гауардың) үлгісін келтіріп, оның тілдік ерекшелігіне талдау жа- сауды жөн көрдік. Бұл приговор екі тілде жазылған. Жалпы көлемі бір беттен аспайтын (екінші бетінде адамдардың қолы қойылған) бұл құжаттардың сол жағында орыс мәтіні де, оң жағында араб жазуымен басылған оның қазақша аудармасы берілген. Аударма құжатта татар тілінің элементтері бірден байқалады. Бұл - бір жағынан, сөз болып отырған кезде аудар- машылар көбінде сол ұлттан болуына байланысты шығар деп ойлаймыз. Алдымен осы құжаттардан кішкене үзінділер келтірейік (араб жазуынан транслитерациялап бердік): жүктеу/скачать 3,57 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|