олай емес, екеуі бірігіп тұрған кезде бір-біріне катты эсер береді. Ашу, жек көру, сүю сияқты эсері боска шығады. Жан катты эсерленсе, денені киыншьшықка түсіреді. Кейде капиядағы катты куаныш, корқыныш, 266
кайғы адамды өлтіріп те жібереді. Жан мен дене бір-біріне жат, бөлек жаралған болса да, бірігіп тұрганда өстіп біріне-бірі эсер береді». Шәкәрім жанның мынадай ерекшеліктеріне басты назар аударады: 1) жан тэн сияқты адамға о бастан берілген, ол таза табиғат туындысы емес, «жаралыстың бір шыбынынан, не бір тозаңынан адам жаратыла алынбайды»; 2) жан баста бар болса, тұрған денесі орын болуға жарамаған соң, денеден шыкканда біржола жоғалып кетпейді; 3) жанның бар екеніне жаннан шыккан ерік, талап, ой, максат, сезім, білім аркылы көзіміз жетсе де, оның денелерге косылып кетуіне (индуизмдегідей) ешбір дәлел жок; 4) жанның жай психикадан айырмашылығын оның адами-моральдық негіздерінен іздеу керек, ұждан-жаннын тілегі, осы аркылы жанның мэңгілігі жүзеге асады. Жан мэңгілігіне сенбеу өмірде мән-мағына бар дегенге сенбеумен бара-бар. Адам өлген соң да жаны жоғалмай, әлемдік рухпен косылады деген пікір адамға үлкен сенім ұяландырады. Бұл біздің Шэкэрімді окығанда алған тэліміміз. Ойпшлдың өзі еңбегінің аяғында мынадай корытындыға келеді: «Мен жан да бар, жын да бар, адамның өз жанының куаты да бар деймін. Дәлелім: 1. Шакырмаған жан келіп, кейде өзі пэленшенің жаны екеніне нанарлык сөз айтатыны. 2. Шақырмаған кісіге баксылык- диуаналық, фахризм, жындылық кез болатыны. 3. ¥йкыда кезу,