түтастығы, онсыз адам ешкім емес деген ой түйінделген. Философ басты рөлді коғамның күшіне бергендіктен ол өз назарын, ең алдымен, адамдарды коғамға біріктіретін қүралдарға аударады. Бүл қүрал ретінде ол мәдениетті таниды. Мәдениет - бүл адамдар әрекетінің өнімі жэне сонымен бірге оның стимулы. Бүл ең алдымен тілге қатысты. Гердер үшін тіл ақыл-ойдың жай ғана күралы емес, “адамдардың үлы ұйымдастырушысы” да. Адамдардың қарым-катынасы мен оның дамуының маңызды күралы ретінде ол ғылымды, қолөнерді, өнерді атайды. Мэдениеттің маңызды элементтері қатарына сондай-ақ өзі “басқару” деген терминмен белгіленген коғамдык институттар - отбасы, эртүлі көсемдер мен баскарушылар, соттар жатқызылады. И. Гердер мэдениеттің теоретигі ғана емес, оның алғашкы тарихшыларының да бірі. Ол адамзаттың мәдени дамуында өткен жолды жалпы түрде шолуға талпыныс жасады. Оның пікірінше, адамзат тегі Азияда пайда болды. Мүнда ең ежелгі тілдер мен жазуларды аңғаруға болады. Азия - егіншілік пен мал шаруашылығының, ежелгі өнер мен ғылымның отаны. Гердер Азия халыктарына күрметін корсете отырып, мәдениет тарихында европоцентризмнен бас тартты. XVIII ғасырда ғылым әлі көптеген халықтардың мәдениеті мен тарихын толык тани 287
алмағандыктан, ол өз кітабының кейбір бөлімдерін Қытайдың, Үндістанның, Үндікытайдың, Кореяньщ, Жапонияның мәдениетінін тарихына арнайды: адамзаттың мәдениеті дамуындағы ежелгі Мысыр мен Қос өзен халыктарының рөліне жалпы сипаттама береді. Бұл халыктардағы мал шаруашылығы мен егіншіліктің, сауда мен колөнердің, ирригациялык (суғару) жүйелерін кұрудың, металлургияның
