сынау идеясы үлкен орын алған. Інжіл уағызы былай дейді: «Тэннің камын жеуді күмарлыкка айналдырма». Адамның табиғаты алғашкы күнэқарлықтан бері бұзылған, тек Қүдайдың шапағаты ғана адамды құткзра алады. Христиандықпен салыстырғанда исламда адам үшін зұлымдықтың көзі өзге адамда емес. Адам үшін тозак болып оның өзімшілдігі табылады. Адам өз-өзінен бас тартып, Қүдайға жакындауы керек. Бүгінгі әлемде адамның бейшаралығы идеясы өз көрінісін авторитарлык жүйелерден (фашизм, социализм, автократия жэне т.б.) тапса, оларда мемлекет, партия, элита, автократ үстем күштерге 229
1
айналса, ал мүгедек өз бейшаралығын мойындап, бағынуға мэжбүр болады. Қазіргі кездегі көптеген «демократиялык мемлекеттердегі» накты демократия мен еркіндіктің жоктығын, жоғарыда келтірілген зұлымдылыктардың үстемдігін олардың билеушілері «халык еркі» туралы арзан демагогиямен жапқысы келеді. Шындығында, алдау - күнэ, ал арам пиғылымен алдау - екі есе күнэ. Егер зұлымдык нақты өмір сүрген болса, онда гуманистік этиканың алдында мынадай сұрак туындайды: авторитарлык бұйрьтктар мен тыйымдарға сүйенбей адам жаратылысының деструктивті кырларын калай шектеуге болады? Бұл сұракка Э. Фромм өзгеше жауап береді. Оның пікірінше, жек көрудің рационалды жэне иррационалды түрлері бар. Реактивті, рационалды жек көру - бұл адамның өзінің және өзге адамның өміріне, еркіндігіне, идеясына төнген каупіне жауап. Ол өмірлік қатерге жауап ретніде пайда болады жэне катер сейілгенде жойылады: ол өмірдің ұмтылыстарына карсы тұрмайды, керісінше, оған серік болады. Иррационалды жек кору - бұл мінездің белгісі, үнемі жек көруге
