Сарыгүл тұқымдас (Iridaceae)

137 
Л 
Б 
Сур. 10.13. Сарыгүлділер (Iridaceae) [Rothmaler, 2011): 
А — германиялық сарыгүл (Iris germanica); Б — қатпарлы баршынгүл (Gladiolus 
imbri- catus) 
Тұқымдастықта көпжылдық шөптер түрінде, олардың көбісі эпифит 
өмір сүру режимін жүргізеді.
Жерүсті және эпифитті орхидеялардың көбісі фотосинтез жүретін 
жасыл жапырақты афтотрофты өсімдіктер болып табылады. Кейбір 
эпифитті орхидеяларда жасыл сабақтар, гүлдер және ауа тамырлары 
фотосинтезделеді. Фаленопсис түрлерінде, жапырақсыз тениофиллумда 
және басқаларында тамырлары басты фотосинтездеуші орган боып 
табылады. Кейбір орхидеялар фотосинтездеу қабілетін жоғалтып 
сапрофиттер болып кетті. Орхидеялардың көп түрі тек қана 
саңырауқұлақтармен селбесу кезінде аман қалуына қабілетті, жиі емес 
түрге тән. Саңырауқұлақтың бір түрі орхидеяның бірнеше түрін
жұқтыруы мүмкін. Дамудың алғашқы кезеңдерінде орхидеялар 
фикотрофты болып табылады. Олардың кішкентай тұқымдарында 
жеткілікті қоректік заттар, фитогормондар жоқ, және қосымша қуат 
көзінсіз егілетін болмайды. Саңырауқұлақтың жіпшелері орхидей 
тұқымына еніп, өсіп келе жатқан эмбрионды физиологиялық белсенді 
заттармен және тамақтанумен қамтамасыз етеді. Сонымен қатар 
орхидеяның кейбір түрлерінің тұқымдарының өсуіне септігін тигізеді.

138 
Жапырақтары 
кезекті, 
желілі, 
қияқ 
жапырақты 
және 
жұмыртқатәрізді (сур. 10.14). 
Гүлдері қосжынысты, зигоморфты. Гүлерігі венчик тәрізді, екі 
шеңберге үш жапырақтан. Ішкі шеңбердің артқы жапырағы жиі ерінге 
айналған. Тычинкалары (бір немесе екі) сабағымен бірге бір құрылымға 
қатпарланып өсіп кеткен, колонка аталады. Колонка — орхидеяның 
сипатты диагностикалық белгісі. Тозаң, әдетте, жүдеуде, немесе 
жартысызықта. Жартысызықтар аяқтарына прилипалецпен бекітілуі 
мүмкін, мұндай жағдайа оны поллинария деп атайды. Жәндік-
тозаңдатушы денесіне жабысқан поллинариді басқа гүлдерге апарады 
және осылайша оларды тозаңдандырады. Төмен түйінді. Көпшілік 
орхидея түйіндерінің ерекшелігі олардың дамуы кезінде бұралуы болып 
табылады. Нәтижесінде, гүлдену басында гүл 180 ° бұрылады.
Сур. 10.14. Орхидеялар (Orhidaceae) (Rothmaler, 2011): 
А — венералық нағыз шолпанкебіс (Cypripedium calceolus); Б — қосжапырақты 
жұпаршөп (Platanthera bifolia) 

139 
Сондықтан еріндер, гүлденудің осіне қарама-қарсы тұрған бүршікте, 
жәндіктердің тозаңдануына ыңғайлы болу үшін төменде және сыртында 
орналасады. Жеміс пісіп жатқанда, түйін безендіріліп, бастапқы күйіне 
оралады. Жеміс — қауашық. Орхидеялардың тұқымдары ұсақ, саны көп. 
Тұқымның жетілуіне 2-ден 18 айға дейін уақыт қажет.
Жасанды жағдайларда (ботаникалық бақтар, жылыжайлар, арнайы 
жылыжайлар, 24-сурет) сәндік орхидеяларды өсіру өнеркәсіптік 
масштабтарға жетті. Кейбір елдерде ең танымал орхидей түрлерін 
экспорттау жылына жүздеген мың көшірмелермен өлшенеді. Жаңа 
түрлерді толтыру тропикалық флора зерттеушілерімен анықталған жаңа 
түрлерін енгізу, жаңа сорттарды өсіру арқылы жүзеге асырылады. (сур. 
25 түс. ор.). Жердегі орхидеяларды жасанды өсіру әлдеқайда қиын. (сур. 
26 түс. ор.). 
Орхидеялардың айтарлықтай бөлігі әлі күнге дейін табиғатта 
шығарылады. Орхидеялардың көптеген түрлері (офрис, сүйсін, 
венералық нағыз шолпанкебіс, тозаң басы және т.б.) қорғалған 
өсімдіктердің тізіміне енеді, өйткені олар қарқынды орманды кесу, 
өнеркәсіптік ластану, табиғи мекендеу орындарының бұзылуы, гүл 
шоқтарын жинау себептерімен байланысты. Қазіргі уақытта табиғат 
қорлары ұйымдастырылып, жойылу қауіпі бар түрлердің вегетативтік 
көбею жұмыстары жүргізілуде. 

жүктеу/скачать 8,53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: