Оқулық үшінші басылымы Өзбекстан Республикасы

93
5.
  Кесте  бойынша  есеп  құрастыр  және  оны  шеш:
Бар еді
 Жұмсалды
қалды
      
40 кг
               картоп 
? кг
27 кг
5.
  Дәптеріңе  сыз  және  тік  бұрышты  анықта:
 
1)
3)
4)
2)
6.
  Аулада  8  тауық  жүрген  еді.  Тағы  бірнеше  тауық 
келіп  қосылғаннан  кейін  олар  13  болды.  Неше 
тауық  келіп  қосылған?
7.
  Теңдеуді  шеш  және  нәтижені  тексер:
 24+x=30 
x+15=40 
13+x=20
1.
  Теңдеудің  шешілуін  түсіндір: 
35 – x = 30
 
35 –x = 30
 
Текcеру:   
 x = 35–30 35 – 5 = 30
 
x = 5 
30 = 30 
2.
  a)  Азайғыштан  айырманы  азайтқанда  белгісіз 
азайтқыш шығатынын түсіндір:
 40 – 7 = 33 40 – 33 = 7 33 + 7 = 40

94
      ә)  белгісіз  азайтқышты  қалай  табуға  болады:
 
20 –    =17 
20 –    = 3
12 – 
x = 5
3.
  Теңдеулерді  шеш  және  нәтижелерді  тексер:
 17
 – x  = 9 19 – x = 10 28 + x = 48
 18
 
–
 x = 8 35 – x = 30 12 + x = 30
4.
 
Автобуста 37 жолаушы бар еді. Аялдамада бірнеше  
жолаушы түскеннен кейін 30 жолаушы қалды. Автобус 
аялдамасында неше жолаушы түскен?  
5.  Кестедегі  өрнектің  мәнін  тап:
Азайғыш
22
32
37
47
80
28
56
Азайтқыш
 5
15
40
20
Айырма
17
25
27
12
 
Үлгi: 22
 – 5 = 17
6.
  Ағаш  ұстасы  27  тақтайды  аралау  керек  еді.  Ол 
бірнешеу  тақтайды  аралағаннан  соң  7  тақтай 
қалды. Ағаш ұстасы қанша тақтайды аралаған?
7.
  Теңдеулерді  шеш  және  нәтижелерді  тексер:
 42 – x  = 30 36 + x  = 59 65 – x  = 42

95
1.  Теңдеулердің  шешілуін  түсіндір:  x – 3  = 7
 
 
x – 3  = 7 
Текcеру:  
 
x = 7 + 3 
10 – 3 = 7
 
x = 10 
     
  
7 = 7
 
2.  a)  Жазуларға  қара  және  айырмаға  азайтқышты 
қосқанда белгісіз азайғыш шығатынын түсіндір:
 
10 – 3 = 7 
7 + 3 = 10 
3 + 7 = 10
 
ә)  белгісіз  азайғышты  қалай  табуға  болатынын 
түсіндір:
 
 – 7 = 8 
  – 12 = 28 
 – 9 = 6
3.
 
Теңдеулерді  шеш  және  нәтижені  тексер:
 
x  – 6 = 9 
x  – 9  =10 
x  – 5 = 25 
4.
 
Сурет  бойынша  теңдеу  құр  және  оны  шеш:
 
   
   
 
? кг                18 кг                14 кг
 
 
52 кг
5.  Сондай  сандарды  қойғанда    жазулар  дұрыс  бол-
сын:
 
37 + 33 > 37 –  
 
46 – 40 <    –16
6.
  Егер  a =6,  a =28,  a =34  болса,  a + 4  өрнектің  мәнін 
тап.
7.
 
72  + 27 = 99      42    24 = 18 
83    16 = 99
 
90    69 = 21 
37    25 = 62   76    24 = 52

96
1.  Теңдеудің  шешілуін  түсіндір: 
x  + 56 = 70
 
x + 56  = 70
   
 
Текcеру:
 
x = 70 – 56 
 
  14+ 56 = 70
 
x = 
14 
    
 
 
  
70 = 70 
 
қосылғыштардың  біреуі  белгісіз  болса, 
қосындыдан белгілі қосылғышты азайту керек.
Үлгi: 
37 + x = 47
 
 
         Текcеру:
  
 
x = 47 – 37 
  37 + 10 = 47
      
x  =  10 
 
 
       47 = 47
2.
   Теңдеуді  шеш  және  нәтижені  тексер:
 
x  + 8 = 12 46 + x   = 90 
x  + 9 = 29
3.  Кесте  негізінде  өрнек  құр  және  оларды  шеш:
қосылғыш
47
35
24
56
64
қосылғыш
26
31
32
қосынды
74
60
70
80
61
90
4.
 
Әр бір санды екі бірдей қосылғыштың қосындысына 
алмастыр: 8, 10, 12, 14, 16, 18.
 
Үлгi: 8 = 4 + 4
5.  Пішіндердің  әрқайсысында  неше  үшбұрыш,  неше 
төртбұрыш бар?
 

97
6.
  Бағбан бір түп құрмадан 40 кг, екінші түп құрмадан 
бірнеше килограмм өнім алғаннан кейін  өнім 87 кг 
болды. Бағбан екінші түп құрмадан неше килограмм 
құрма алған?
7.
  Мысалдарды  шеш:
 
+
  
35 
–
  
50 
+
  
63 
–
   
47 
+
  
32
 
    13 
   16 
    27 
    16 
    29
1.  Теңдеудің  шешілуін  түсіндір: 
69 – 
x  = 23  
 
69 – 
x = 23
 
 
 
Текcеру:
 
x = 69 – 23 
 
 
69 – 46 = 23
 
x = 46   
 
 
         
 
23 = 23
 
Азайтқыш белгісіз болса, азайғыштан айырманы 
азайту керек.
Үлгi: 57 – x = 17   
Текcеру:
    
x = 57 – 17  
57 – 40 = 17
  
 
x =
 
40 
  17 = 17
2.
  Автопаркте 49 автобус бар еді. Олардан бірнешеуі 
белгіленген бағыттар бойынша жолға шыққаннан соң, 
17 автобус қалды. Автопаркте неше автобус бағыт 
бойынша жолға шыққан?
3.
  Кесте  негізінде  мысал  құрастыр  және  оны  шеш:
Азайғыш
45
59
70
69
54
Азайтқыш
24
12
56
17
Айырма
40
41
43
17
27

98
4.
  Теңдеуді  шеш  және  нәтижені  тексер:
 68
 
–
 
x   =
 
37 49
 
–
 
x
 
 =
 
23 76
 
–
 
x  =
 
42
5.
  қысқа  жазу  негізінде  есеп  құрастыр  және  оны 
шеш:
 
Бар еді  — 58 дәптер
 
Сатылды  —   
x
 дәптер
 
қалды 
— 27 дәптер
6.
  Eгер  b = 7,  b = 3,  b = 9  болсa,  90–b  өрнектің  мәнін  тап.
7.
 
+
   
48 
–
   
65 
+
   
37 
–
   
79 
+
    
29
 
    32 
    14 
    23 
    55 
    12
1.  Теңдеудің  шешілуін  түсіндір: 
x – 24
 
= 41
 
x – 24
 
= 41
 
Текcеру:
 
x = 
 
41
 
+ 24 
65
 
–
 
24
 
=
 
41
 
x = 65 
          
   
41=
 
41
 
Азайғыш белгісіз болса, оны табу үшін айырмаға 
азайтқышты қосу керек.
2.
  Теңдеуді  шеш:
 
x  –  7
 
=
 
12 
x  –  8
 
=
 
9 
x  –  9
 
=
 
50
3.
  Дүкенге  сату  үшін  бірнеше  теледидар  әкелді. 
Кешке  дейін  14  теледидар  сатылғаннан  кейін  31 
теледидар  қалды.  Дүкенге  алғаш  неше  теледидар 
әкелген? 
4.  Үлгі  бойынша  орында:  24=12+12.
 22
 
=
 
11
 
+ 
 
  
 48
 
=
 
24
 
+ 
 
  
 66
 
=
 
33
 
+ 
 
  
 44
 
=
 
22
 
+ 
 
  
 64
 
=
 
32
 
+ 
 
  
 88
 
=
 
44
 
+ 
 
  

99
5.
  Әр  бір  сынық  сызықтың  ұзындығын  өлше:
 
6.
  Екі  қапта  барлығы  болып  38  кг  қызылша  бар. 
Егер  бірінші  қапта  21  кг  қызылша  болса,  екінші 
қапта  неше  килограмм  қызылша  бар?
7.
  Теңдеуді  шеш  және  нәтижені  тексер:
 
x  –  14
 
=
 
31 
x  –  21
 
=
 
42 56
 –    x   
 
= 43
 69
 – x =
 
43 28
 
+
 
x  =
 
59 
    x  – 
 
15
 
=
 25
ӨТКЕНДЕРДI   ПЫСЫҚТАУ
1
.  Сондай  сандарды  қойғанда  теңдік  дұрыс  болсын:
 
28 – 
  = 20 
34 + 
 = 40  75– 
  =70 
 
67 + 
 = 70  
89 – 
 = 80 
83+ 
 =90
 
43 + 
 = 50  
98 – 
 = 90 
38+ 
 =40
2.
 
қысқа  жазу  бойынша  есеп  құрастыр  және  оны 
шеш:
 
1)  Бар еді —  58 кг картоп
 
    
Істетілді — 18 кг картоп
 
       қалды — ? кг картоп
 
2)  Бар еді — 58 кг картоп
 
   
   
Істетілді — ? кг картоп
 
   
   
қалды — 40 кг картоп

100
3.
  Сурет  негізінде  есеп  құрастыр  және  оны  шеш:
 
  
 
Терек қайыңнан неше метр биік?  Шекілдек қайыңнан 
неше  метр  аласа?  қайың  шекілдектен  неше  метр 
биік? 
4.
  Eсепте:
 
30 см + 24 см 
80 дм – 54 дм
 
60 дм – 20 дм 
50 см + 20 см
5.
  Теңдеуді  шеш  және  нәтижені  тексер: 
 
x  + 24 = 56 
80 –
x   = 56 
x – 24 = 56
6.
  Пішіндерді  дәптеріңе  сыз  және  боя:
 
7.
  Балалар шыршаға 28 қызыл және 24 көк шар ілді. 
Ілінген қызыл шарлар көк шарлардан қанша көп?
8.
  Мысалды  тексеру  жолымен  шеш:
 
+
   
57 
–
   
84 
+
  
36 
–
   
95 
+
   
64
 
    23 
    32 
    24 
    64 
    36
 
13 
м
9 
м
7 
м
Терек
қайың
Шекiлдек

101
ПIШIНДEРДI    ӘРIПТEРМЕН    БЕЛгIЛЕУ
1.
 
Ұзындығы  6  см,  8  см  екі  кесінді  сыз  және  оларды 
әріптермен  белгіле.
 
A
B  
 
C
D
 
Олардың  біреуін  АВ,  екіншісін  СD  әріптерімен 
белгілегенде оның ұшындағы нүктелерді А және В, С 
және D деп белгілеуге болады. Содан соң  АВ кесінді 
6 см-ге,   СD кесінді  8-смге тең деп оқылады. 
Кез келген кесінді екі бас әріппен белгіленеді.
2.
  Мысалдарды  баған  түрінде  жаз,  амалдарды  орын-
да:
 
52 + 37 
79 – 28 
33 + 16
 
95 – 52 
76 + 24 
57 – 36
3. 
Берілген  сынық  сызықтардың:
 
1)  неше  кесіндіден  құралғанын  анықта  және 
ұзындығын тап; 
 
2)  әр  бір  кесіндінің  басы  мен  соңын  әріптермен 
белгіле.
 
 
Үлгi:
6 см
8 см
2 см
A
C
B
2 см
2 см
4  см
K
1 
см
D

102
4.
  Үйден  мектепке  дейін  75  адым.  Гүлназ  мек-
тепке  қарап  10  адым  жүргеннен  кейін  кітабы 
үйінде  қалып  қойғанын  білді.  Кітабын  алып, 
мектепке  қайтып  кетті.  Гүлназ  барлығы  болып 
неше  адым  жол  жүрген?
 
75 адым
5.
  72 + 25      25 + 75 
87 + 13      87 – 13
 
64 + 26      26 + 64 
68 – 17      68 + 17
6.
  Тапсырманы  орында:
 
a)  жеке-жеке  3  үшбұрыш  жасауға  неше  таяқша 
керек?
 
ә)  жеке-жеке 2 шаршы жасауға неше таяқша ке-
рек?
7.
  Теңдеуді  шеш  және  нәтижені  тексер:
 
35 + 
x  = 75 
x  – 12 = 24 
84 – 
x  = 32
1.
  Кестеден  жауабы  бірдей  мысалдарды  тап:
45+23
90–64
64+ 26
42 – 15
50 – 24
75 + 15
87 + 13
76 + 24
27 + 3
38 –   8
39 + 29
62 – 35
10
адым

103
2.
  Кәрім  5,  ағасы  7,  атасы  13  балық  аулады.  Атасы 
Кәрімнен неше балық артық аулаған?
 
Төмендегі өрнектер нені білдіреді?
 
7 + 5       7 – 5       13 – 7       13 – 5       5 + 7 + 13
3.
  75 см + 25 см 
67 дм – 26 дм
 
89 дм – 39 дм 
45 см + 35 см
4.  2-ден  шайнектің  суреті  неше  рет  сызылған?
 
Шайнектің  барлығы  нешеу?
 
5.
  қырқып  алынған  4  үшбұрыштан  2 
квад рат  жаса. 
6.
  Дүкенде 8 жәшік апельсин және 7 жәшік лимон бар 
еді.  Кейін  бірнеше  жәшік  құрма  әкелінгеннен  соң, 
барлығы 25 жәшік жеміс болды. Неше жәшік құрма 
әкелінген?
7.
  Мысалдарды шеш:
 (34 + 14) – 5        (40 – 30) + 8       20 + (30 – 20)
 (28 – 18) + 9        (60 + 20) + 2       60 – (20 + 10)
1.
  Екі  көрші  қосылғышты  олардың  қосындысымен 
ауыстырып,  қолайлы  тәсiлмен  есепте:
 7 + 8 + 2 2 + 14 + 6 40 + 20 + 6
 6 + 9 + 1 13 + 7 + 4 30 + 50 + 8

104
2.
  Нәзира  мектептен  нан  дүкеніне  дейін    8  ми-
нут,  нан  дүкенінен  үйіне  дейін  15  минут  жол 
жүрді.  Нәзира  мектептен  үйіне  дейін  қанша 
уақытта  жетіп  келген?
 
НАН ДҮКЕНІ
15 минут
8 минут
3.  Мысалдарды  үлгіде  көрсетілгендей  етіп  шеш:
  
56 – 5     42 – 5
 
           51  >  37
 
 56 – 5   > 42 – 5
 36 + 54   77 + 13 80 – 22   90 – 32
 85 – 45    26 + 14 47 – 25   57 + 36
4. 
қысқа  жазу  бойынша  есеп  құрастыр  және  оны 
шеш:
 
1-машинада  —  56  қап  пияз             
 
?  қап
 
2-машинада  —  ?,  16  қап  пияз  кем
5.
  Нәтиже  берілген  санға  тең  болатындай  етіп 
жақша  қой:
 
60 –9+11=40      62–9+11=42      58–18–12=52
6.
  Саяхатқа  екінші  сыныптан  37  оқушы,  ал  үшінші 
сыныптан  9  оқушы  артық  шықты.  Саяхатқа 
барлығы  неше  оқушы  шыққан?
7.
 
+
 56 
–
 95 
+
47 
–
 89 
+
39
 
    34 
    63 
    23 
    53 
    21
МЕКТЕП

105
1.
  Кесте  бойынша  өрнектер  құрастыр  және  оларды 
шеш:
қосылғыш
28
29
47
45
65
53
38
қосылғыш
5
32
3
23
25
27
17
қосынды
2.
  Үш  қорада  70  қой  бар.  Бірінші  қорада  30  қой, 
екінші қорада 20 қой бар. Үшінші қорада неше қой 
бар? 
 
Шешуі: 1) 30 + 20 =     1 және 2-қорадағы қой;
 
   
2) 
70 – 
 
50 = 
   3-қорадағы қой. 
3.
 
Түсіп  қалған  сандарды  орнына  қой:
 
64 = 32 +     
88 = 44 +     
26 = 13 +   
 
48 = 24 +     
66 = 33 +     
44 = 22 +   
4.
  Есеп  құрастыр  және  оны  шеш:
Бар еді
 
Істетілді
қалды
27 кг шеге
? кг
5.  
Егер b=4, b=8, b=5
 
болса, 
98 – 
b өрнектің  мәнін  тап. 
6.
 
Метроның  бір  вагонында  72  жолаушы  бар. 
Олардың  34-і  ер  адам,  қалғаны  әйелдер.  Осы 
вагонда  неше  әйел  отыр?
7.
  (90 – 30) + 10 80 – (20 + 30) (80 – 40) – 40
 (40 + 40) – 20 70 – (30 + 30) (60 – 20) + 10
25 кг
22 кг
және

106
КӨБЕЙТУ   ЖӘНЕ   БӨЛУ
КӨБЕЙТУ
 
2 
·
 
 = 
10
10 
:
  2 = 
1.  Алманың  барлығы  нешеу?
 
 
2 
+  2  +  2  +  2  +    2      = 10
 
   
 
 
 
 
           2 · 5 = 10
 
2-ден  5  рет  алынса,  10  пайда  болады  немесе 
2-ні  5-ке  көбейтсе,  10  болады.
 
Б і р д е й   қ о с ы л ғ ы ш т а р д ы ң   қ о с ы н д ы с ы 
көбейту деп аталады. Бірдей қосылғыштар 
қосындысы 2 + 2 + 2 + 2 + 2 = 10 көбейтінді 
түрінде былай жазылады:  2 · 5 =  10
Нүкте (
•) көбейту белгісі.
Бұл мысал былай оқылады:
Екеуден бес рет алынса, он пайда болады не-
месе екіні беске көбейтсе, он шығады.

107
2.  1)  5-тi  5-рет  қосса,  25  пайда  болады  немесе
 
5-тi  5-ке  көбейтсе,  25  шығады:
 
 
5  +   5   +      5      +   5  +  5    =  25
  
  
    
 
                      5  ·  5    = 25
 
2)
 
  
    
 
3 + 3 + 
  
3  =      
4 + 4 + 4 + 4 = 
  
 
          3   ·    3 =   
 
 
   
   
4  ·  4 = 
  
 
3.   қосу  амалының  мысалдарын  көбейту  амалының 
мысалдарымен  ауыстыр:
 
 
5 + 5 + 5 = 
  
  
   
  
4 + 4 + 4 = 12
 
        ·    = 
  
   
  
        4  ·  3 = 
  
 
 
6 + 6 + 6 + 6 = 24 
 
 
7 + 7 = 
  
 
             6  ·  4 = 
  
    7 
  
·  2 = 
  

108
4.   Көбейту  амалының  мысалдарын  қосу  мысалда-
рымен  ауыстыр:
 
 
            2  ·  4 = 8   
 
 
  6  ·  3 = 
  
 
2 + 2 + 2 + 2 =    
 
   6 + 6 + 6 = 
  
5.
  Бір  гүлшоқта  5  гүл,  екінші  гүлшоқта  одан  3  есе
 
артық  гүл  бар.  Екінші  гүлшоқта  неше  гүл  бар?
6.
  қосу  амалының  мысалдарын  көбейту  амалының 
мысалдарымен  ауыстыр: 
 
7 + 7 + 7 
 
8 + 8 + 8   
   9 + 9 + 9
 
   
 
Үлгi: 7 + 7 + 7 = 7  ·  3
 
7.
  
18 – 9 
9 + 9 
13 + 5 
(60 + 6) – 4
 
13 – 4 
8 + 7 
15 + 4 
(50 + 8) + 2
1.   Сурет  негiзiнде  көбейту  амалына  мысал  құрастыр 
және  оны  қосу  амалының  мысалдарымен  ауыстыр:
 
 
1)
 
5  ·  4 = 
  
 
 
5 + 5 + 5 + 5 = 
  
 
 
2) 
5  ·  5 = 5 + 5 + 5 + 5 + 5
2.
 
Көбейтуге  тиісті  мысалдарды  қосуға  тиісті
 
мысалдарға  алмастыр
:
 
8  ·  3        5  ·  7        4  ·  3        5  ·  6
 
Үлгi: 8 · 3   =   8 +  8  +  8

109
3.
  Мысалдарды  үлгі  негізінде  шеш:
 
50 – (25 + 15) 
 
(37 + 48) – 30
 
(48 + 19) – 36 
 
(37 + 53) – 40
4.
   Мектеп  бағына  отырғызу  үшін  43  түп  раушангүл, 
23  түп  лалагүл  әкелінді.  Мектеп  бағына  отырғызу 
үшін  барлығы  неше  түп  гүл  әкелінген?
5.
 
Әрбір  аквариумда  4-еуден  балық  бар.  4  аквари-
умда  неше  балық  бар?
 
6.
  Мына  пішіндер  бір-бірінен  несімен  ерекшеленеді?
 
A
D
C
O
N
B
K
L
M
7.
  Барлық  шөже  нешеу?  Шешімін  қосу  және 
көбейту  арқылы  орында:
 
8.
 
52 –   2       30 +   5       57 + 23       68 + 20
 
52 – 20       30 + 50       40 + 27       18 + 12

110
1.  Мысалдардың  шешімін  түсіндір:
 
5  ·  6 = 
  
 
   8  ·  3 = 
  
 
5 + 5 + 5 + 5 + 5 + 5 = 30  8 + 8 + 8 = 24
 
                   
   
   5  ·  6 = 30       
  
8  ·  3 = 24
 
қайсы  сан  қосылғыш  етіп  алынған?  Бұл  сан 
неше  рет  қосылғыш  етіп  алынған?
2.
  Көбейту  амалының  мысалдарын  қосу  амалының 
мысалдарымен  ауыстыр  және  нәтижелерді  есепте:
 
7 · 3 
3 · 4 
6 · 4 
1 · 8
3.
  Бір  қорапшада  6  қалам  бар.  Төрт  осындай 
қорапшада  неше  қалам  бар?
 
 
 
 
 
Есепті  әуелі  қосу  амалымен  шеш,  кейін  қосу 
амалының  мысалын  көбейту  амалының  мыса-
лымен  ауыстыр.
4.
 
Мысалдарды  үлгіге  қарап  шеш:
 
58 + 23 – 55 =  
  
  
+58    –81
 
     23       55
 
       81       26
 
60+17–51 46–16+15
  
87–64+23 77+13–29
  
27+23–30 74+26–40
5.
  
Есептерді  шеш:
 
1)  Әрбір  ыдыста  9-дан  жұмыртқа  бар.  Екі  ыдыс-
та  неше  жұмыртқа  бар?
 
2)  Әрбір  себетте  8-ден  лимон  бар.  Бес  себетте 
неше  лимон  бар?
Түсті 
қалам
Түсті 
қалам
Түсті 
қалам
Түсті 
қалам

111
6.
 
Гүл  дүкеніне  90  түп  гүл  көшеті  әкелінді.  Түске 
дейін  40  түп,  түстен  кейін  30  түп  көшет  сатылды. 
Сату  үшін  тағы  неше  түп  гүл  көшеті  қалған?
7.
  Торкөздердің  ішіне  амалдарды  қойғанда  жазулар 
дұрыс  болатындай  етіп  орналастыр.
 
38   16 = 22        42   25 = 67       76     24 =
 
100
 39 
 31 = 70        69   46 = 23       83    17 = 100
КӨБЕЙТУДIҢ   МүШЕЛЕРI
1.  Сурет  негізінде  мысал  құрастыр  және  оны  шеш:
 
 
 
 
5 · 3= 
  
 
Көбейтудің  мүшелерін  есте  сақта:

жүктеу/скачать 5,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: