Оқулық үшінші басылымы Өзбекстан Республикасы

131
5. 
Бірінші  көбейткіш  4,  екінші  көбейткіш  3. 
Көбейтіндіні  тап.
6.
 
Әрбiр  тәрелкеге  5-уен  алма  салынды.  6  тәрелкеде 
неше  алма  болды?
7.
 
Мысалдарды  баған  түрінде  жазып,  амалдарды 
орында:
 
45 + 13 
62 – 14 
55 + 28
 
60 – 24 
54 + 36 
97 – 52
1.
 
Теңдеулерді  түсіндіре  отырып  шеш
:
 
  
Белгісіз  көбейткішті  «х»  деп 
 
  
аламыз.
 
        
Үлгi: 
2 · x =8
 
 
x = 8  :  2
  
 
x = 4    
 
 
                         2 · 4 = 8 
 
2 · x = 10  
x · 5 = 15 
 
3 · x = 9
 
Көбейткіштердің  бірі  белгісіз  болса,  көбейтіндіні 
белгілі болған көбейткішке бөлу керек.
2.
 
Сөреде  16  пиала  бар  еді.  Сөреден  бірнеше  пиа-
ла  алынғаннан  кейін  ол  жерде  6  пиала  қалды. 
Неше  пиала  алынған?
3
. 
 
Көбейткіш
2
5
2
7
Көбейткіш
2
4
2
 
2
2
Көбейтінді
8
10
14
?

132
4.
 
Мысалдарды  үлгіде  көрсетілгендей  етіп  шеш:
 
 
62 – 34   62 – 30 
          28 < 32 
         
90
 
–
 
24   80
 
–
 
24
  
62            62 
         
87
 
+
 
13   13
 
+
 
87
   – 34         – 30 
      64 – 30   42 + 30
  
28 
  32 
      47 + 53   57 – 43
5.  қорапта  40  қара  және  бояу  қарындаштар  бар 
еді.  Олардан  28-і  бояу  қарындаштар  болса,  қара 
қарындаштар  нешеу  болған?
 
6.
 
Феруза  18  түстi  қарындашты  6-дан  қораптарға 
салды.  Барлық  қарындашты  салу  үшiн  неше 
қорап  керек?
7.
 
+
 
67 
–
 
62 
+
 
56 
–
 
80 
+
53
 
   14 
   45 
   35 
   29 
   47
1.
 
Сурет  негізінде  мысалдардың  шешімін  түсіндір:
 
1)
 
?
  
4 · 3
 
+
 
3
 
=
 
15 
 
 
4 · 3 = 4 + 4 + 4 = 12
 
 
12 + 3 = 15
 
2)
 
?
    
   3 · 5
 
+
 
5
 
=
 
20
 
   3 · 5 = 3 + 3 + 3 + 3 + 3 = 15
 
      15 + 5 = 20

133
2.
  Есептердің  шешімін  салыстыр:
 
1)  қорапта  12  түсті  қарындаш  бар  еді.  Егер  әр 
бала  2-уден  қарындаш  алса,  бұл  қарындаштар 
неше  балаға  жетеді?
 
2)  қорапта  12  қарындаш  бар  еді.  6  баланың 
әрбіріне  теңдей  қарындаш  берілді.  Әр  бала  не-
шеуден  қарындаш  алған?
3.
  Кестеден  жауабы  бірдей  болған  мысалдарды  тап:
14 : 7
2 · 7
28 : 7
18 : 3
7 · 2
18 : 6
10 : 5
21 : 3
9 : 3
14 : 2
8 : 2
12 : 2
 
4.
 
Бірінші  мысалдың  нәтижесін  пайдаланып,  екінші 
мысалдың  мәнін  тап.
 
Үлгi: 
18
 
:
 
6
 
=
 
3
 
        18
 
:
  
6
 
–
 
2
 
=
 
3
 
–
 
2
 
=
 
1
 18
 
:
 
2
 
=
 
9 14
 
:
 
2
 
=
 
7 15
 
:
 
3
 
=
 
5
 18
 
:
 
2
 
+
 
1 14
 
:
 
2
 
+
 
13 15
 
:
 
3
 
+
 
17
5.  Мысалдардың  шешімін  түсіндір:
 
3
9
3
2
3
?
·
:
:
·
=
6.
 
1)  Бірінші  көбейткіш  8,  екінші  көбейткіш  2,  көбей-
тін діні  тап;
 
2)  Бөлінгіш  14,  бөлгіш  2,  бөліндіні  тап.
 
7.
  (75 + 5) – 70 90 – (57 + 3) 31 + (34 – 30)
 (47 + 3) – 20 60 + (23 – 3) 45 – (15 + 15)

134
БЕЛгIСIЗ   БӨЛIНгIШТI   ТАБУ
1.  Мысалдарды  түсіндіре  отырып  шеш:
 
 
 
    
 
8 : 2
 
=
 
4        
6 : 2
 
=
 
3
 
 
 
  8  : 4
 
=
 
2        
6 
: 
3
 
=
 
2
 
 
 
  4 · 2
 
=
 
8        
3 
· 
2
 
=
 
6
 
Бөлінгішті  бөліндіге  бөлсе,  бөлгіш  шығады.
Бөлгішті  бөліндіге  көбейтсе,  бөлінгіш  шығады. 
2.
 
Теңдеуді  шеш:
 
3 · x
 
=
 
9 
x · 5
 
=
 
10 
2 · x
 
=
 
16
3.
 
Есептерді  шеш:
 
1)  Ғалым  10  канарейка  сатып  алып,  оларды 
 
5  қапасқа  теңдей  бөліп  салды.  қапастың  әрбіріне 
нешеуден  канарейка  салынған?
 
2)  10  канарейка  әкелінді.  Оларды  әр  қапасқа 
2-у ден  бөліп  салды.  Канарейкалар  үшін  неше 
қапас  керек  болған?
4.
  12 : 2 =    
10 : 5 =    
14 : 2 =   
16 : 2 =   
 
18 : 3 =    
10 : 2 =    
14 : 7 =   
15 : 3 =   

135
5.
 
Кесте  бойынша  берілген  есепті  шеш:
 
1)  Задагүл  әрбір  ыдысқа  3  килограмнан  4 
ыдысқа  бал  құйды.  Барлығы  неше  килограмм  бал 
болған?
3 кг
3 кг
3 кг
3 кг
Бір 
ыдыстағы 
бал
Ыдыстар- 
дың саны
Барлық 
ыдыстағы 
бал
3 кг
4
? кг
? кг
4
12 кг
3 кг
? 
12 кг
 
2)  Екі  өзара  кері  есеп  құрастыр  және  оларды 
салыс тыр.
6.
 
Өрнекті  жаз  және  олардың  мәнін  тап:
 
26  мен  34-тің  қосындысынан  17-ні  айыр.
7.
 
Мысалдарды  баған  түрінде  жазып,  шеш
:
 54
 
–
 
24 67
 
+
 
13 51
 
–
 
28
 62
 
+
 
17 52
 
–
 
14 74
 
+
 
16
МИЛЛИМЕТР
1.   Дециметр  мен  сантиметрден  кіші  ұзындық 
өлшем  бірлігі  — 
миллиметр  де  бар. 
Сызғыштағы  әрбір  сызық  миллиметрді  білдіреді.
 
 
  Сызғыштa бiр сантиметрдi көрсeт. Oл теңдей неше 
бөлiккe бөлiнгeн? Әрбiр бөлiк бiр миллиметрге тең. 
1 см 10 миллиметрге тең:
 
1 см = 10 мм

136
2.
 
қаламның  ұзындығын  өлше:
  
  
  
 
қаламның  ұзындығы    см    мм-ге  тең.
3.
 
AB,  CD  кесінділердің  ұзындықтары  қанша?  Әрбір 
кесіндінің  ұзындығын  өлше:
 
A
B
 
Үлгi: AB = 9 см 1 мм.
 
C
D
4.
 
Мысалды түсіндіріп шеш:
 
    2 · 5
 
=10 
    7 · 2
 
=
 
14 
    4 · 5
 
=20
 10
  
: 2
 
= 5 
14  : 7 = 
  
20 :  4 = 
 
 
10  : 5 = 2 
14  : 2 = 
  
20 :  5 = 
 
5.
 
Төмендегі  фигуралардың  әрбір  қабырғасының 
ұзындығын  өлше:
 
A
B
C
P
N
D
K
M
 
Үлгi: AB = 2 см 4 мм.

137
6.
 
Саябаққа  29  түп  қайың,  20  түп  мәжнүнтал 
көшеті  егілді.  қайың  мен  мәжнүнталды  қосқанда 
қанша  болса,  содан  9  түп  кем  шырша  көшеті 
егілді.  Саябаққа  неше  түп  шырша  егілген?
7.
  53 см + 27 см 
69 дм – 29 дм
 
98 дм – 48 дм 
75 см + 25 см
ӨТКЕНДЕРДI   ПЫСЫҚТАУ
1.  Мысалдардың  шешімін  түсіндір:
 
« >,  <,  = »  белгілері  төмендегі  мысалдарға  дұрыс 
қойылғанын  тексер:
 
     5 
+ 
3 
= 
8   
 
 
  
      10 + 9 >
 
10 + 2
 
      15 – 5 = 10              40 – 4 < 50 – 2
     3 
· 
3
  
= 
9       
  
7 
· 
 
2 
 
>
  
 
6 ·  2
 
 
   Бұлар  теңдіктер             Бұлар  теңсіздіктер
 
a)  Неліктен  бірінші  бағандағы  мысалдарды 
теңдіктер  дейміз?
 
б)  Неліктен  екінші  бағандағы  мысалдарды 
теңсіздіктер  дейміз?
 
2.
 
Теңдеуді  шеш:
 
x  :  3 = 9 
x · 3 =  9 
x  :  2  =  4
3.
 
Ұзындығы  2  см,  4  мм,  6  см  3  мм,  5  см  2  мм 
кесінділер  сыз.
4.
 
Төмендегі  теңдіктерден  теңсіздікке  мысалдар 
құрастырып  жаз:
 
Үлгi:  30 + 8 < 39
 
30 + 8 = 38 
56 – 16 = 40 
9 · 3 = 27
 
75 – 5 = 70 
67 + 13 = 80 
12 : 4 = 3

138
5.
      7 · 3
 
=
 
21 
    6 · 4
 
=
 
24 
    5 · 3
 
=
 
15
 
21 :  7 = 3 
24 : 6 = 
  
15 : 5 = 
 
 
21 :  3 =7 
24 : 4 = 
  
15 : 3 = 
 
6.
 
Автосалонда  бір  аптада  37  жеңіл  машина,  одан 
7  кем  жүк  машина  сатылды.  Автосалонда  бір 
аптада  барлығы  болып  неше  машина  сатылған?
7.
 
Торкөздердің  ішіне  амалдардың  белгілерін 
қойғанда  жазулар  дұрыс  болсын:
 30 
 17 = 47 
48   26 = 22 
69   69 = 0
 54 
 24 = 30 
47   41 = 88 
23   20 = 3
0,  1,  10  САНДАРЫН   ҚАТЫСТЫРЫП 
КӨБЕЙТУ   ЖӘНЕ   БӨЛУ
1,  0-ДI   САНғА   КӨБЕЙТУ
1.
 
1 · a = a 
 
1 · 4 = 1 + 1 + 1 + 1 = 4 
1 · 4 = 4
 
1 · 7 = 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 = 7 
1 · 7 = 7
 
 
1-ді  кез  келген  санға  көбейтсе,  сол  санның  өзі 
шығады.
 
0 · a = 0
 
0 · 4 = 0 + 0 + 0 + 0 = 0 
0 · 4 = 0
 
0 · 7 = 0 + 0 + 0 + 0 + 0  + 0 + 0 = 0 
0 · 7= 0
 
Нөлді  кез  келген  санға  көбейтсе,  нөл  шығады.

139
2.
 
1)  Көбейтіндіні  қосындымен  ауыстыр  және 
нәтижелерді  тап:
 
1 · 6 
0 · 2 
1 · 5 
0 · 5
 
0 · 3 
1 · 8 
0 · 4 
1 · 9
 
 
2)  қосындыны  көбейтіндімен  алмастыр:
 
1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 =  1 · 9  =    
 
0 + 0 + 0 + 0 + 0 + 0 = 0 · 6  =    
3.
 
Бір  ыдыстағы  өрік  сусыны  5  л.  Екі  ыдыстағы  өрік 
сусыны  неше  литр  болады?
4. 
1 мен 7-нің, 0 мен 6-ның, 1 мен 28-дің көбейтіндісін  
тап.
5.
 
Мысалды  түсіндіріп  шеш:
 
1 · 2 
1 · 13 
(43 – 42) · 3
 
0 · 5 
1 · 27 
(17 – 17) · 6
 
1 · 9 
1 · 82 
(35 – 34) · 8
6.
 
Тігінші  бір  жейдеге  6  түйме  қадады.  Осындай 
жейденің  3-уіне  неше  түйме  қадаған?
7.
  (49–48) · 9 
(38–37) · 0 
1 · 42
 
(28–28) · 5 
(53–52) · 8 
0 · 63
 
САНДЫ   
1
,  
0
-гЕ   КӨБЕЙТУ
1.  Мысалды түсіндіріп шеш:
 
a · 1 = a 
 
8 · 1 = 8 
43 · 1 = 43 
75 · 1 = 75
 
Кез  келген  санды  1-ге  көбейтсе,  сол  санның  өзі 
шығады.

140
 
a · 0 = 0 
 
9 · 0 = 0 
37 · 0 = 0 
98 · 0 = 0
 
Кез  келген  санды  0-ге  көбейтсе,  0-дің  өзі 
шығады.
2.
 
Мысалды  түсіндіріп  шеш:
 
   5 · 1 
   64 · 0 
24 · (32 – 31)
 
13 · 1 
    57 · 1 
45 · (18 – 18)
 
26 · 1 
   29 · 0 
53 · (19 – 19)
3.
  Есептерді  шеш:
 
1)  Үш  дөңгелекті  6  велосипед  үшін  неше 
дөңгелек  керек?
 
2)  18  орам  жүн  жіптен  6  жұп  шұлық  тоқылды. 
Әрбір  жұп  шұлыққа  неше  орам  жіп  кеткен?
4.  Ойла,  ізде,  тап!
 
9
7
8
36
 · 1
 · 0
29
14
12
45
45
56
5.  Санақ  таяқшаларын  пайдаланып,  бөліндіні  тап:
 
1)  бөлінгіш  12,  бөлгіш  6,  бөліндіні  тап;
 
2)  бөлінгіш  9,  бөлгіш  3,  бөліндіні  тап.
6.
 
1)    Үлкен  бөлмеде  әрбірінде  5-ден  лампасы 
бар  1  люстра  жағылды.  Неше  лампа  жанып 
тұр?

141
 
2)  Әрбір  пиалаға  2-ден  ақ  қант  салынды.  Сон-
дай  6  пиалада  неше  ақ  қант  бар?
7.
 (28 + 12) · 1 
(45 – 45) · 1 
(29 + 21) · 0
 (50 – 29) · 0 
(25 + 14) · 0 
(56 – 14) · 1
САНДЫ   
1
-гЕ   БӨЛУ
1.
 
a : 1 = a 
 
4 : 1 = 4 
себебі,   
1 · 4 = 4
 
8 : 1 = 8 
себебі,   
1 · 8 = 8
 
Кез  келген  санды  1-ге  бөлсе,  сол  санның  өзі 
шығады.
2.  Мысалды  түсіндіріп  шеш:
 
1 · 9 = 9 
1 · 24 = 24 
1 · 68 = 68
 
9 : 1 = 9 
24 :1 =      
68 : 1 =     
 
9 : 9 =1 
24 : 24 =     
68 : 68 =     
 
Кез  келген  санды  өзіні  өзiне  бөлсе,  1  шығады: 
 
a : a = 1
3.
 
Сыныпта  34  оқушы  бар.  Олардың  әрбіріне  1-ден 
«Ғунча»  журналы  таратылды.  Барлығы  неше 
«Ғунча»  журналы  таратылған?
4.  Кестені  толтыр:
a
5
45
0
98
a
8
16
35
65
a · 1
a
 
:
 
1
1 · a
a
 
:
 
a

142
5.
 
Есептерді  шеш  және  олардың  шешімін  салыс-
тыр:
 
1)  18  сәбіз  6  қоянға  теңдей  бөліп  берілді.  Әрбір 
қоянға  нешеуден  сәбіз  берілген?
 
2)  23  дәптер  23  оқушыға  теңдей  бөліп  берілді. 
Әрбір  оқушы  нешеуден  дәптер  алды?
6.
 
Дүкенге  сату  үшін  21  қуыршақ,  одан  үш  есе  кем 
доп  әкелінді.  Дүкенге  барлығы  болып  қанша  доп 
әкелінген?
7.
 
Салыстыр:
 
    5 · 1      5  :  5 
42  :  42        6 · 1  16  : 16   19 : 1
 
27 · 1   27  :  1 
58 ·       1   58  :  1  18  : 18   15 : 1
0
-гE   БӨЛУ   МүМКIН   ЕМЕС
1.  0 :    6 = 0 
себебі,  0 ·     6 = 0 
0 : a=0 
 
0 : 19 = 0 
себебі,  0 · 19 = 0
 
Нөлді  кез  келген  санға  бөлсе,  нөл  шығады.
 
Санды  нөлге  бөлу  мүмкін  емес. 
a : 0
 
2.
 
Мысалды  түсіндіріп  шеш:
 
0  : 24 =    
0 ·  75 =     
0 :  68 =  
 
0 ·  28 =    
0  : 19 =    
0 · 13 =    
3.
 
Мектеп  спорт  үйірмесі  үшін  30  шахмат  және 
шашка  әкелінді.  Олардың  18-і  шахмат  болса, 
неше  шашка  әкелінген? 
4.
  50 см – 30 см 
70 мм + 10 мм
 
20 дм + 20 дм 
80 мм – 40 мм

143
5.
 
Кестеден  жауабы  0-ге  тең  мысалдарды  тап:
65
 
–
 
65
0  :  89
42
 
–
 
41
0 · 38
0  :  23
39
 
–
 
38
0  :  15
0  :  57
27  :  27
0 · 18
16  :  16
0  :  96
6.
 
Дүкенге  бірнеше  жәшікте  қызанақ  әкелінді. 
Түске  дейін  37  жәшік  қызанақ  сатылғаннан  соң 
 
13  жәшік  қызанақ  қалды.  Дүкенге  алғаш  қанша 
жәшік  қызанақ  әкелінген?
7.
  (25 – 25) : 1 
0 · (38 – 17) 
(24 – 15)  : 1
 
(46 – 45) : 1 
0
  
: (67 + 13) 
(15 + 14) : 1
10
   САНЫН   ҚАТЫСТЫРЫП   КӨБӨЙТУ 
ЖӘНЕ   БӨЛУ
1.  Мысалды  түсіндіріп  шеш: 
  
   
   
10  ·  2 = 20        2  ·  10 = 20
 
10-ды  2-ге  көбейту  үшін  1  ондықты  2-ге 
көбейту  керек,  нәтижеде  2  ондық  немесе 
 
20  шығады.
Демек:  10
 
·
 
2
 
=
 
20,  немесе  2
 
·
 
10
 
=
 
20
  болса, 
ондa  20
 
:
 
2
 
=
 
10,  20
 
:
 
10
 
=
 
2  болады.
2.
  10 · 3 
10 · 5 
10  ·  8 
10 · 9
 
3 · 10 
5  · 10 
8 · 10 
9 · 10
 
30 : 3 
50 : 5 
80 : 8
 
90 : 9
 
30 : 10 
50 : 10 
80 : 10 
90 : 10

144
3.
  қонақүйдің  10  терезесі  бар.  Әр  қайсы  терезе-
ге  4-ден  гүлтүбек  қойылған.  Терезедегі  барлық 
гүлтүбектер  нешеу?
4.
 
Теңдеуді  шеш:
 
29 + x = 60 
x – 26  = 40 
80 – x = 53
 
58 – x = 50 
41 + x = 64 
x
  
– 15 = 35
5.
  Eсепте:
 
9
6
5
7
8
4
10 ·
20
50
30
40
60
70
: 10
6.  Әрбір  суретте  нешеуден  таяқша  бар?
 
1) a)
 
 
        
б)
 
 
 
           
 
2) Барлық  таяқшалар  нешеу? 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
7.
 
Асханаға  сусын  дайындау  үшін  10  кг-нан  5  жәшік 
құрғақ  жеміс  әкелінді.  Асханаға  барлығы  қанша 
құрғақ  жеміс  әкелінген? 
8.
  Салыстыр: 
 
10 · 4   50 :  5            9 · 10    10 · 9          80 :      8  10 · 8
 
10 · 3    30 : 3            7 · 10    10 · 2          60  : 10   10 · 6

145
10
    САНЫН    ҚАТЫСТЫРЫП    КӨБЕЙТУ 
ЖӘНЕ    БӨЛУ    КЕСТЕСI
1.
 
10 · 3 
30 : 3 
6 · 10 
70 : 10
 
10 · 7 
70 : 7 
5 · 10 
90 : 10
 
  10 · 2
 
=
 
20 
2 · 10 
20 :   2 
20 : 10
 
10 · 3
 
=
 
30 
3 · 10 
30 :   3 
30 : 10
  10 · 4
 
=
 
40 
4 · 10 
40 :   4 
40 : 10 
 
    10 · 5
 
=
 
50 
5 · 10 
50 :   5 
50 : 10 
 
    10 · 6
 
=
 
60 
6 · 10 
60 :   6 
60 : 10 
 
    10 · 7
 
=
 
70 
7 · 10 
70 :   7 
70 : 10 
 
    10 · 8
 
=
 
80 
8 · 10 
80 :   8 
80 : 10 
 
    10 · 9
 
=
 
90 
9 · 10 
90 :   9 
90 : 10 
 
    10 · 10
 
=
 
100     10 · 10      100 : 10 
100 : 10
2.
 
Есептерді  шеш  және  олардың  шешімдерін  салыс-
тыр:
 
1)  30  кітап  10  оқушыға  теңдей  бөліп  берілді. 
Әрбір  оқушы  нешеуден  кітап  алған?
 
2)  30  кітап  оқушыларға  3-ден  бөліп  берілді.  Неше 
оқушы  кітап  алған?
3.
 
Фигураларды  әріптермен  белгіле.  Әрбір  фигурада 
нешеуден  үшбұрыш  бар?
 
 
4.  10 ·  8 =     
50 :  5 =     
10 ·  3 =     
90 :  9 =     
10 · 4 =     
 30 :  3 =   

146
5.
 
Кесте  негізінде  есеп  құрастыр  және  оны  шеш:
 
1)  Зейнеп  бір  қапшықта  2  кг  келетін  5  қапшықта 
конфет  сатып  алды.  Зейнеп  барлығы  неше  кило-
грамм  конфет  сатып  алған?
 
Бір  қап шық-
тағы  конфет 
массасы
қап-
шықтар
 
саны
Барлық қап-
шықтағы конфет-
тердің массасы
2 кг
5
  ? кг
2 кг
? 
10 кг
? кг
5 
10 кг
 
2)  Екі  өзара  кері  есеп  құрастыр  және  оларды  шеш.
6.
  Мектептің  бақшасында  шие  және  өрiк  ағаштары 
бар.  Шиенің  биiктiгі  5  м,  өрiктiң  биiктiгi
 
8  м.  қайсы  ағаш    биiк?  қанша  биiк?
7.
 (75 + 5) – 70 (57 + 3) : 10 (59 – 50) · 10
 (58 – 8) + 20 (43 – 3) : 10 (28 – 20) · 10
АМАЛДАРДЫ    ОРЫНДАУ    TӘРТIБI

жүктеу/скачать 5,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: