Оқулық үшінші басылымы Өзбекстан Республикасы

112
4.
  Есептерді  шеш:
 
1)  Әрбір  автомобильде  5-тен  жолаушы  болса,  екі 
автомобильде  неше  жолаушы  болады?
    2)  Әрбір  ыдыста  6-дан  анар  болса,  төрт  ыдыста 
неше  анар  болады?
5.  Eсепте:
 
4
2
6
3
5
7
4 ·
2
5
7
3
4
6
5 ·
6.
  қосу  амалының  мысалдарын  көбейту  амалының 
мысалдарымен  ауыстыр:
 
Үлгi:  2 + 2 + 2 + 2 + 2 = 2 · 5 = 10
 
3 + 3 + 3 + 3 + 3 
5 + 5 + 5 
6 + 6 + 6 + 6
 
7.
  70 – 46 + 27 
97 – 64 + 19 
72 – 34 + 17
 
50 – 13 + 18 
40 – 13 + 27 
35 + 15 – 26
1.  Мысалдарды  үлгі  бойынша  орында:  3 · 7= 21.
 
2 · 6 =     
5 · 5 =     
6 · 3 =   
 
2 · 8 =     
4 · 3 =     
7 · 2 =   
 
2 · 7 =     
4 · 5 =     
6 · 5 =   
2.
  Көбейтінділерді  қосындымен  ауыстыр  және  олардың 
мәнін  тап:
 
1)  Бірінші  көбейткіш  4,  екінші  көбейткіш  3. 
Көбейтіндіні  тап;
 
2)  8  бен  2,  9  бен  3,  5  пен  4  сандарының 
көбейтіндісін  жаз  және  есепте.

113
3.
  Мысалдардың  жауабын  тап:
 
2 · 6 2 · 7
3 · 2
6
14
10
24
21
15
18
27
16
12
3 · 8
2 · 5
3 · 5
3 · 9
2 · 9
3 · 7
2 · 8
4.
  Сынып  бөлмесінің  3  терезесі  бар.  Әрбір  терезеде 
3-тен  гүлтүбек  тұр.  Терезелердегі  гүлтүбектердің 
барлығы нешеу?
5.  Тікбұрышты  тап:
 
A
B
C
D
K
L
P
E
R
M
N
O
 
6.
  Автобуста  37  жолаушы 
бар  еді.  Бекетте  4  жо-
лаушы  түсіп,  7  жолау-
шы  шықты.  Автобустағы 
жолаушылардың  жалпы 
саны  нешеу  болды?
7.
  Мысалдарды  баған  түрінде  жазып,  нәтижелерді 
есепте:
 72 + 21 56 – 25 43 + 27 49 – 27
 68 – 30 58 + 21 96 – 36 35 + 14

114
БӨЛУ
1.  1)  8  тотықұсты  4  қапасқа  теңдей  етіп  салды. 
Әрбір  қапасқа  нешеуден  тотықұс  салынған?
 
      
 
 
Шешуі:  8
 
:
 
4
 
=
 
2-ден  тотықұс.
 
Жауабы:  Әрбір  қапасқа  2-ден  тотықұс  салынған.
 
2)  8  тотықұсты  әр  қапасқа  2-ден  салды.  Неше 
қапас  керек  болған?
 
Шешуі:  8
 
:
 
2
 
=
 
4  қапас. 
 
Жауабы:  8  тотықұс  үшін  4  қапас  керек.
        
Заттарды  теңдей  бөліктерге  ажырату 
бөлу  деп 
аталады.  қос  нүкте  (
:
)  — 
бөлудің  белгісі.
10
 
:
 
5
 
=
 
2 
санды  өрнегін  былай  оқимыз
:
10  мен  5-тің  бөліндісі  2-ге  тең.
2.
  Есептерді  шеш  және  оларды  салыстыр:
 
1)  10  конфетті  5-тен  тәрелкелерге  салды. 
Барлығы  неше  тәрелке  керек  болған?
 
2)  10  конфетті  2  тәрелкеге  теңдей  етіп  салды. 
Әрбір  тәрелкеге  нешеден  конфет  салынған? 

115
3.
  Суреттерді  пайдаланып,  мысалдарды  шеш:
 
Хайуанаттар  бағындағы  4  тиіннің  әрбіріне  2-ден 
жаңғақ  берілді.  Тиіндерге  барлығы  неше  жаңғақ 
берілген?
 
             
             
        
                      
4.  Мысалдардың  шешуін  түсіндір.
 
  6 : 2 =     
8 : 2 =     
10 : 2 =  
 
  6 : 3 =     
8 : 4 =     
10 : 5 =  
  
5.
  Кестеден  жауабы  бірдей  мысалдарды  тап:
90 – 50
57 + 32
87 + 13
52 – 24
67 + 3
36 + 4
50 + 39
38 + 32
75 – 50
55 – 30
64 – 36
76 + 24
6.
  Екі  бала  анхорда  шомылуда.  Жағаға  шығу 
үшін  балалардың  бірі  20  м  жүзуі  керек, 
екінші  бала  оған  қарағанда  7  м  кем  жүзуі 
керек.  Екінші  бала  жағаға  шығу  үшін  неше 
метр  жүзуі  керек?
7.
 37–17+40 
75+15–21 
45–25+32
 65–42+18 
58+22–13 
89+11–50

116
1.
 
Сурет  негізінде  есеп  құрастыр  және  оны  шеш:
 
6  раушангүл  бар  еді.  Оларды  2 
гүлтүбекке теңдей бөліп салды. Әрбір 
гүлтүбекке неше раушангүл салынған?
2.
 
Есептерді  шеш
:
 
1)  10  қаламды  5-тен  қорапшаларға 
салды. 
      Неше  қорап  керек  болған?
 
2)  10  лимонды  5  ыдысқа  теңдей  бөліп  салды.  Әр 
ыдысқа  неше  данадан  лимон  салынған
?
3.  Мысалдарды  үлгі  бойынша  орында:  2 · 8=16.
 
2 · 7 =     
3 · 5 =     
4 · 4 =   
 
4 · 3 =     
2 · 6 =     
5 · 4 =   
4.  Төмендегі  пішіндерде  неше  квадрат,  неше 
үшбұрыш  бар? 
 
B
K
C
B
C
A
L
D
A
D
5.
 
Амалдардың  белгілерін  теңдіктер  дұрыс  болатындай 
етіп  қой: 
 
22   22 = 44 33 
 33 = 66 44 
 44 = 88
 75 
 25 = 50 50 
 25 = 25 88 
 34 = 54
6.
 
Жоғары  сынып  оқушыларына  кітапханадағы  57 
кітапты  жөндеу  тапсырылды.  Бірінші  топ  32 
кітапты,  екінші  топ  15  кітапты  жөндеді.  Олар  тағы 
да  неше  кітапты  жөндеуі  керек? 

117
7.
  Мысалдарды  шеш:
 
+
 
53 
–
 
96 
+
 
35 
–
73 
+
 
35
 
    29 
   74 
    28 
   37 
    24
1.  Сурет  негізінде  есеп  құрастыр  және  оны  шеш:
    
 
10 : 2=   
құлпынай.
 
Бөлудегі сандар мен өрнектердің атын есте сақта
:
Бөлiнгiш 
Бөлгiш                 Бөлiндi
 
12 
:
          3            = 
    4
2.  12  :  2  =      
8  :  4  =    
15  :  5  =  
 
15  :  3  =    
6  :  3  =    
18  :  2  =    
3.  Санақ  таяқшаларын  пайдаланып,  бөліндіні  тап:
 
1)  Бөлінгіш  9,  бөлгіш  3.  Бөліндіні  тап;
 
2)  Бөлінгіш  14,  бөлгіш  2.  Бөліндіні  тап.
4.
 
Мысалдардың  жауабын  өсу  тәртібімен  жаз:
 
18 : 2
21 : 3
3 
·
 5
5 
·
 5
4 
·
 4
5.
 
қосуды  мүмкін  болған  орындарда  көбейтумен 
ауыс тырып  орында:
 
12 + 12 + 15 
3 + 3 + 3 + 3 
4 + 4 + 4
 
7 + 7 + 7 
5 + 5 + 5 + 5 
6 + 6 + 6

118
6.
 
Мектеп  спорт  үйірмесіне  12  қол  добын  әкелді. 
Оларды  үш  топ  қатысушыларына  теңдей 
бөліп  берді.  Әрбір  топқа  нешеуден  қол  добы 
берілген?
7.
  Мысалдарды  шеш:
 
– 
72 
+
 
54 
– 
 
67 
+
 
36 
– 
60
 
    55 
    13 
    35 
    25 
    29
ТЕҢ   БӨЛIКТЕРгЕ   БӨЛУ
1.
 
Сурет  негізінде  есеп  құрастыр  және  оны  шеш:
 
 
2.  8  гүлді  2-ден  гүлтүбекке  бөліп  салды.  Бұл 
гүлдер  үшін  неше  гүлтүбек  керек  болған?
3.
  2 · 2 =   
3 · 2 =   
4 · 2 =   
5 · 2 = 
 
4 : 2 =   
6 : 3 =   
8 : 4 =   
10 : 5 = 
4. 
Мектептің  жанды  табиғат  бұрышына  10 
тотықұс  әкелінді.  Оларды  қапастарға  5-уден 
салды.  Бұл  тотықұстар  үшін  неше  қапас  ке-
рек  болған?

119
5.
 
Азайғыш
60
38
59
67
42
31
Азайтқыш
34
30
26
16
15
14
Айырма
6.
 
Асханада  18  л  мақта  майы  бар  еді.  Оны    екі 
бидонға  теңдей  бөліп  құйды.  Әрбір  бидонға 
неше  литр  мақта  майы  құйылған?
7.
  30 – (17 + 3)         (62 – 41) + 9        90 – (47 + 3)
 
20 + (  9 + 8)         (54 + 29) – 3        (35 + 35) – 8
1.
  Есептердің  шешуі  мен  жауаптарын  салыстыр:
 
1)  6  редиска  бар  еді.  Редисканы  теңдей  3-ке 
бөліп,  байлап  шықты.  Әрбір  байламда  неше  ре-
диска  бар?
 
 
 
Шешуі:  6 : 3=2  редиска
 
Жауабы:  Әрбір  байламда  2-ден  редиска  бар.
 
2)  6  редиска  бар  еді.  Редискаларды  теңдей  3-ке 
бөліп  байлады.  Неше  байлам  редиска  болды?
 
  
Шешуі:  6 : 3=2  байлам  редиска
 
Жауабы:  2  байлам  редиска  бар.

120
2.
 Есепт
і шеш және оларды салыстыр:
1)  12  лимон  4  тәрел-
кеге  теңдей  бөліп 
қойылды.  Әрбір  тәрел-
кеге  нешеуден  лимон 
салынған
?
Шешуі
: 12
 
:
 
4
 
=
 
3
Жауабы: 3-тен  лимон 
салынған.
2)  12  лимон  тәрелкеге 
3-ден  бөліп  қойыл ды. 
Неше  тәрелке  керек 
болған
?
Шешуі
: 12
 
:
 
3
 
=
 
4
Жауабы: 4 тәрелке ке-
рек.
3.  10  : 5 =   
9 : 3 =   
12 : 6 = 
 
    8 : 2 =   
6 : 2 =   
14 : 7 = 
4.
  Мейрамға  20  шар  сатып  алынды.  Шарлар 
теңдей  2  бөлікке  бөліп  байланды.  Әрбір  бай-
ламда  нешеуден  шар  бар?
5.  Мысалдарды  түсіндіре  отырып  шеш:
 
3
· 
4
: 
2
: 
3
· 
5
=?
6.
  Шырша ағашының биіктігі 9 м, ал терек одан 5 м 
биік. Теректің биіктігін тап.
7.
  Мысалдарды  шеш:
 70 – (79 – 70) 40 + (11 + 9) (24 + 34) – 8
 21 + (34 – 30) 35 – (7 + 6) (28 – 18) + 9

121
1.
 
1)  14  кг  лимон  бар  еді.  Оларды  2  себептке 
теңдей  бөліп  салды.  Әрбір  себетке  неше  кило-
грамнан  лимон  салынған?
 
2)  18  шоколад  тәрелкелерге  6-дан  теңдей  бөліп 
салынды.  Неше  тәрелкеге  шоколад  салынған?
2.  10 : 2 =   
14 : 2 =   
6 : 3 = 
 
10 : 5 =   
14 : 7 =   
6 : 2 = 
3.
 
Барлық  гүлдер  нешеу?  Шешуін  қосу  және  көбейту 
арқылы  орында:
 
    
4.
 
Теңдеуді  шеш:
 
27 – x = 15 
x – 15 = 25 
17 + x = 39
5.
  Кестеден  жауабы  бірдей  мысалдарды  тап:
6 · 3
8 : 4
21 : 3
12 : 4
12 : 3
2 · 2
18 : 3
15 : 5
2 · 3
14 : 7
14 : 2
9 · 2
6.
 
Бір  үйде  15  күрке  бар  еді.  Оларды  3  құсқораға 
теңдей  бөліп  жайғастырды.  Әрбір  құсқораға  не-
шеуден  күрке  қойылған? 
7.
 
Мысалдарды  баған  түрінде  жаз  және  шеш:
 
32 + 29 
40 – 14 
57 + 23
 
42 – 15 
54 + 26 
42 – 24

122
КӨБЕЙТУДIҢ   oРЫН 
AУЫСТЫРУ   ҚАСИЕТI
1.  Түсіндіре  отырып  шеш:
 
 
 
 
2 · 4 = 8                  3 · 4 = 12
 
4 · 2 = 8                  4 · 3 = 12
 
Көбейткіштердің  орны  ауыстырылғанымен 
көбейтінді  өзгермейді.
2.  Сурет  негізінде  есеп  құрастыр  және  оны  шеш:
 
  
 
  3 · 2 = 6     
 
5 · 2 =10                  6 · 2
  
=   
 
  2 · 3 =      
2 · 5 =     
    
2 · 6 =   
3. 
1)  3 ыдыста 2-уден құрма бар. құрманың барлығы 
нешеу?
 
2)  2  ыдыста  3-уден  құрма бар. құрманың  барлығы 
нешеу?
4.  Көбейтіндіні  қосындылармен  алмастыр:
 
Үлгi:  6 · 4 = 6 + 6 + 6 + 6 = 24
 
 4 · 5 = 
 
  
6 · 8 = 
 
  
7 · 2 = 
 
  
9 · 3 = 
 
 
 3 · 5 = 
 
  
2 · 6 = 
 
  
3 · 7 = 
 
  
5 · 6 = 
 

123
5. 
Төмендегі  фигуралардың  периметрін  өлшеп  тап:
 
A
B
C
P
N
D
K
M
 
6.
 
Алқаптан  бір  машинада  37  қап,  екінші  машина-
да  біріншідегіге  қарағанда  8  қап  көп,  ал  үшінші 
машинада  екіншідегіден  5  қап  аз  картоп  әкетілді. 
Үшінші  машинада  неше  қап  картоп  әкетілген?
7. 
Мысалдарды  баған  түрінде  жаз  және  шеш:
 
89 – 57 
49 + 17 
58 – 25
 
75 + 15 
64 – 33 
26 + 26
үЛКЕН   САНДЫ   КIШI   САНғА   КӨБЕЙТУ
1.  Мысалды  түсіндіріп  шеш:
 
6 · 3 = 18 
7 · 4 = 28 
8 · 5 = 40
 
3 · 6 =     
4 · 7 =     
5 · 8 =   
2.
  Көбейтінділерді  қосындылармен  ауыстырып  есепте:
 
6 · 2 
2 · 6 
5 · 4 
4 · 5 
7 · 3 
3 · 7
 
 
Үлкен  санды  кіші  санға  көбейткен  қолайлы
Мысалы:
2 + 2+ 2 + 2 + 2 = 10  
5 + 5 = 10
2 · 5 = 10 
   5  ·  2 = 10

124
3.
 
Есепті  шеш:
 
1)  18  конфетті  3  тәрелкеге  теңдей  бөліп  қойды. 
Әрбір  тәрелкеге  нешеуден  конфет  қойылған?
 
2)  18  конфет  тәрелкеге  6-дан  қойылды.  Неше 
тәрелке  керек  болған?
4.  Мысалдардың  шешімін  түсіндір:
 
3 · 4
5 · 3
4 · 3
3 · 5
5 · 2
2 · 7
6 · 3
8 · 2
7 · 2
8 · 3
5.
 
Ұзындығы  15  см  келетін  сымды  теңдей 
3-бөлiкке  бөл.  Оның  бір  бөлігінің  ұзындығын 
тап.  Орындалған  жұмыс  бойынша  бөлу  амалына 
өрнек  құрастыр  және  оны  дәптеріңе  жаз.
6. Eсепте:
 
7
18
9
24
5
12
6
15
8
21
· 2
: 
3
4
9
7.
 
қосу  амалының  мысалдарын  көбейту  амалының 
мысалдарымен  ауыстыр:
 
8 + 8 + 8 
7 + 7 + 7 + 7 
6 + 6 + 6 + 6 + 6
8.
  69 – 39 + 50 
62 – 17 – 17 
97 + 3 – 40
 
27 + 43 – 20 
19 + 34 – 53 
52 + 8 + 30

125
ӨЗАРА   КЕРI   ЕСЕПТЕР
1.
 
Есептердің  шешімін  салыстыр:
 
1) Ақ кептерлердің саны 15, сұр кептерлердің саны 
10. Барлығы  неше  кептер?
 
2) Барлығы 25 кептер. Ақ кептерлер 15 болса, сұр 
кептерлер  нешеу?
 
3) Барлығы 25 кептер. Сұр кептерлер 10 болса, ақ 
кептерлер  нешеу?
 
Есiңде сақта:
Екінші және үшінші есеп бірінші есепке 
кері. Бұл 
үш есеп өзара кері есептер.
2.
 
Көбейтінділерді  қосындымен  ауыстырып,  есепте:
 
5 · 3 
6 · 4 
3 · 9 
7 · 3 
4 · 5
3.  Oйлап  тап!
 
9
· 
2
: 
6
· 
5
: 
3
=?
 
4.
 
Есептерді  шеш:
 
1)  12  қызанақты  теңдей  2  тәрелкеге  бөліп  салды. 
Әрбір  тәрелкеге  нешеуден  қызанақ  салынған?
 
2)  12  қызанақты  тәрелкелерге  6-дан  салды.  Неше 
тәрелке  керек  болған?
5.
 
Теңдеуді  шеш:
 
75 – x = 45 
23 + x = 46 
x – 14 = 31

126
6.
 
Сурет  негізінде  есеп  құрастыр  және  оны  шеш.
 
құрастырған  есебіңді  өзара  кері  есепке  айнал-
дыр:
 
    
   
 
38 м                32 м                ? м
 
 
100 м
7.
 
Балалар  көйлегіне  2  м  мата  кетеді.  5  осындай 
көйлекке  қанша  метр  мата  кетеді?
8.
 
қосуды  азайту  арқылы,  азайтуды  қосу  арқылы 
тексер:
 
54 + 36 
60 – 24 
32 + 29 
72 – 34
1.
 
Есепті  шеш  және  оған  кері  есеп  құрастыр.
 
Бір  жанұя  үшін  45  ас  қасық,  23  шай  қасық  сатып 
алды.  Бұл  жанұя  үшін  барлығы  қанша  қасық  са-
тып  алған?
2.  4 · 3   8 · 2 
18 : 3   12 : 4 
4 · 4   16 : 4
 
2 · 9   9 · 2 
21 : 7   14 : 7 
3 · 5   18 : 6
3.
 
Екі  кесінді  сыз.  АВ=8  см,  CD  кесінді  одан  2  см 
ұзын  болсын.
4.
 
12  квадрат  әрбір  қатарға  6-дан  сызылды.  Квад-
раттар  неше  қатар  болды? 

127
5.  Мысалдардың  жауабын  тап:
6.
 
Мектеп  асханасына  әрбірінде  6  килограмнан 
 
5  жәшік  тәтті  әкелінді.  Неше  килограмм  тәтті 
әкелінген?
7.
  Мысалды  тексеру  жолымен  шеш:
 
+
 
41 
–
70 
+
57 
–
92 
+
36
 
   19 
   24 
   32 
   61 
   45
ЕСЕПТЕРДI   ЖАЗУДЫҢ   КЕСТЕ   ТӘСIЛI
1.
 
1)  Тігінші  қыздарға  арнап  6  көйлек  тікті.  Әрбір 
көйлекке  2  м  атлас  мата  сарыпталды.  Тігінші 
барлығы  қанша  мата  сарыптаған?
Бір көйлекке 
сарыпталған 
мата
Көйлек-
 
тердің 
саны
Барлық көй -
лекке сарып-
талған мата
2 м
6
?
?
6
12 м
2 м
?
12 м
 
2) 
Өзара  кері  екі  есеп  құрастыр  және  оны  шеш.

128
2.
 
Мысалды  түсіндіріп  шеш:
 
+
52 
–
73 
+
48 
–
 
87 
+
32
 
   29 
   21 
   37 
   56 
   46
3.
 
Есептердің  шешімдерін  салыстыр:
 
1)  18  дәптер  3  оқушыға  теңдей  бөліп  берілді. 
Әрбір  оқушы  нешеуден  дәптер  алған?
 
2)  18  дәптер  оқушыларға  3-тен  бөліп  берілді. 
Неше  оқушы  дәптер  алған?
4.  Амалдардың  белгілерін  теңдіктер  дұрыс  болатындай 
етіп  шеш:
 30 
 17 = 47 
48   26 = 22 
86   86 =0
 75 
 24 = 51 
57   31 = 88 
29   0 = 29 
5.  Кесте  бойынша  өрнектер  құрастыр  және  оларды 
шеш: 
қосылғыш
67
55
19
38
53
84
қосылғыш
3
14
21
5
27
16
қосынды
6.
 
Дүкенде 48 люстра бар бар еді. Түске дейін 20, түстен 
кейін  16  люстра  сатылды.  Дүкенде  неше  люстра 
қалды? 
7.
  Мысалдарды  шеш:
 
–
 
88 
+
 
61 
–
 
56 
+
34 
–
95 
   53 
   24 
   23 
   15 
   24

129
 
1.
 
Кесте  негізінде  есеп  құрастыр  және  оны  шеш:
Ашылды
Үзiлдi
қалды
48 гүл
1-гүлшоқ үшін
 – 18 
2-гүлшоқ үшін
 – 17
? 
2.  Амалдардың  белгілерін  теңдіктер  дұрыс  болатын-
дай  етіп  қой:
 4 
 3 = 12 
14   2 = 7 
20   4  =  5
 2 
 9 = 18 
18   3 = 6 
16   4  =  4
3.
 
«Ғунча»  журналына  18,  «Билимдон»  журналы-
на  болса  одан  2  есе  кем  оқушы  жазылды.  Екі 
журналға  неше  оқушы  жазылған?
4.
 
Теңдеуді  шеш:
 
27 + x = 39 
49 – x = 42 
x – 12 = 26
5.
 
Суретке  қарап  былай  шешілетін  есеп  құрастыр 
және  оны  шеш:
     
        
    
 
12 : 2 =          12 
: 
6 
= 
  
6.
 
Түсіп  қалған  сандарды  орнына  қойып  жаз:
 
25 + 4 < 
 
25 +    56 – 3 >    – 2  
 
70 – 8  > 70  –   43 + 7<
  
 + 9
7.
 
Бір  үйде  40  қоян  бағылады.  Олардың  16-сы  қара, 
18-і  ақ,  қалғандары  сұр.  Сұр  қояндардың  барлығы 
нешеу?
8.
  90 – (53 – 27) 
42 + (28 – 20) 
87 – 34 + 19
 
50 + (48 – 10) 
89 – (40 + 39) 
30 + 16 – 37

130
БЕЛгIСIЗ   КӨБЕЙТКIШТI   ТАБУ
1.  1)
     6 · 3=18
 
  18 : 6 =   3       
 
 
18 : 3 =   6
 
6  мен  3  –  көбейткіш;  18  –  бұл  көбейтінді.
 
2)    2 · 4 = 8
 
     8 :  2 = 4
 
 
  
  
8 :  4 = 2
Екі  санның  көбейтіндісін  көбейткіштердің  біріне  бөлсе, 
екінші  көбейткіш  шығады.
2.      3 · 6=18 
    3 · 4=12 
    8 · 2=16
 
18 : 3 = 
  
12 : 3 = 
  
16 : 8 = 
 
 
18 : 6 = 
  
12 : 4 = 
  
16 : 2 = 
 
 
Бірінші  көбейткіш  қалай  пайда  болады? 
 
Екінші  көбейткіш  қалай  пайда  болады?

жүктеу/скачать 5,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: