Оқулық үшінші басылымы Өзбекстан Республикасы

76
1.  Мысалдың  шешілуін  түсіндір: 
64 + 26 = 
 
Онд. Бiрл.
6
4
2
6
9
0
 
 
1.  Ондықтар ондықтардың астына, бірліктер бірліктердің 
 
     астына жазылады.
2.  Бiрліктер бірліктерге қосылады.
      4 бірл. + 6 бірл. = 10 бірл.
  
 
Бірліктердің астына 0-ді жазып, 1 ондықты ондық тарға 
 
    
  
қосып жазу үшін есте сақталады.
3.  Ондық ондыққа қосылады. 
      6 онд. + 2 онд. = 8 онд.
      8 онд. + 1 онд. = 9 онд.
      Ондықтардың астына 9 жазылады.
4.  Жауабы: 64 пен 26-ның қосындысы 90-ға тең.
2. 
Мысалдырды  түсіндіріп  шеш:
 
+
  
77 
+
 
54 
–
  
47 
+
  
74 
–
  
88
 
    13 
    36 
    16 
    16 
    27
3. 
Бір  айда  тауықтарға  34  кг,  қаздарға  26  кг  дән 
беріледі. Бір айда барлығы  болып құстарға қанша 
дән беріледі?
4.  Мысалдарды  шеш:
 
 
64 + 
87 + 
26 + 
46 + 
58 +
59 + 
77 + 
75 + 
90
100
Мысал баған түрінде жазылып, 
шешіледі.
64+26=(60+20)+(4+6)=80+10=90
+

77
5.
  Пішіндердің  атын  жаз.
1)
2)
3)
4)
6.
  Жыл  бойы  бір  ауылда  29,  екінші  ауылда  22  жаңа 
үйлер  құрылды.  Екі  ауылда  бір  жылда  барлығы 
болып  қанша  жаңа  үй  құрылған?
 
7.
  Мысалдарды  баған  түрiнде  жаз  және  амалдарды 
орында:
 
72+21 60–27  53+37  46+24
 69–27 
56+34 
48–16 
87–66
1.  Мысалдың  шешілуін  түсіндір: 
75 + 15 = 
 
Онд. Бiрл.
7
5
1
5
9
0
 
1.  Ондықтар ондықтардың астына, бірліктер  бірлік тердің 
 
     астына жазылады.
2.  Б
i
рліктер бірліктерге қосылады.
   5 
бірл. + 5 бірл. = 10 бірл.
   10 
бірл. — бұл 1 онд. және 0 бірл. 
 
   
Бірліктердің астына 0-ді жазып, 1 ондықты ондық-  
 
     тарға қосып жазылуы есте сақталады.
3.   Ондық ондыққа қосылады. 
       7 онд. + 1 онд. = 8 онд.
       8 онд. + 1 онд. = 9 онд.
   
Ондықтардың астына 9 жазылады.
4.   
 
Жауабы: 75 пен 15-тің қосындысы 90-ға тең.
+
Мысал баған түрінде жазылып, шешіледі.
75+15=(70+10)+(5+5)=80+10=90

78
2.
 
+
 65 
– 
90 
+
45 
– 
84 
+
55
 
    25 
    40 
    45 
    72 
    35
3.
  Үш  буыннан  құралған  сынық  сызық  сыз:
 
Бірінші  буынның  ұзындығы  3  см,  екіншісі  2  см, 
үшіншісі  4  см    болсын.  Бірінші  буын  екінші  бу-
ыннан  неше  сантиметр  ұзын,  екінші  буын  болса 
үшінші  буыннан  неше  сантиметр  қысқа?
4.
  Кесте  негізінде  есеп  құрастыр  және  оны  шеш:
Бар еді
Келтірілді
Болды
 20 
литр
          бензин
Және 20 литр 
бензин
? литр
 
5.  Амалдардың  белгілерін  теңдіктер  дұрыс  болатын-
дай  етіп  қой: 
 32 
 29= 61 
45   23= 68 
87   13= 100
 57 
 26= 31 
42
   
12
 = 
27 37
    
53
=    
90
6.
  Мебель  дүкеніне  25  үстел,  15  шкаф  әкелді. 
Дүкенге  барлығы  қанша  мебель  әкелген?
7.
 
+
 58 
– 
69 
+
67 
– 
90 
+
47
 
    32 
    39 
    23 
    40 
    43
 
   
1. 
Мектеп  кітапханасына  38  әңгіме,  27  ертек  кітап 
әкелді.  Кітапханаға  барлығы  неше  кітап  әкелген?

79
2.  Мысалдардың  жауабын  тап:
 
65 + 25
32–5
57 – 26
48 + 5
3.
  Хайуаннаттар  паркінде  екі  аквариумда  балықтар 
бар.  Олардың  біреуінде  20  балық,  екіншісінде 
бірінші  аквариумдағыдан  5  балық  кем.  Екінші  ак-
вариумда  неше  балық  бар?
    
?
4.
 
+
 
37 
+
 
65 
+
 
39 
–
 
96 
–
 
83
 
    48 
    27 
    37 
    14 
    42
5.  Әр  көпбұрыштың  нешеден  қабырғасы,  нешеден 
бұрышы,  нешеден  төбесі  бар?
 
1)
2)
3)
4)
6.
  Түсіріп  қалдырылған  жұп  сандарды  жаз:
 
18, 20, ..., ..., 26, ..., 30.
7.
  Мысалдарды  баған  түрінде  жазып,  амалдарды 
орында:
 32+48 
56–31 
32+29 
21+52
 96–64 
61+28 
57–26 
36–21

80
1.  Мысалдың  шешілуін  түсіндір:
 
27+ 3 = 
 
      
 
                 
+ 
   
1. Бірліктер бірліктерге қосылады.
    
7 бірл. + 3 бірл. =10 бірл.
   
10 бірл. –  бұл 1 онд. және 0 бірл. Бірліктің астына 0-ді 
 
  
 
 
 жазып, 1 ондықты ондықтың астына қосып жазылады.
2. Ондыққа ондық қосып жазылады.
    2 онд. + 1 онд. = 3 онд.
3.
 
 
Жауабы:  27 мен 3-тің қосындысы 30-ға тең.
2.
  Мысалды  түсіндіріп  шеш:
 
+ 
47 
–
 
67 
+
 
58 
+ 
76 
–
 
54
 
       3 
   13 
       2 
       4 
    33
3.
  Кітап  сөресінің  бірінші  қатарына  37,  екінші 
қатарына  одан  3  кітап  артық  қойылды.  Сөренің 
екі  қатарына  барлығы  неше  кітап  қойылған?
 
4.
 
қысқа  жазу  бойынша  есеп  құрастыр  және  оны 
шеш:
 
қара қой  
  
— 17 
 
    
?
 
 
қоңыр қой — ?, 3 артық
5.
  Мысалдардың  жауабын  өсу  тәртібімен  шеш:
 
28+2
42–15
67+3
67–36

81
6
.
  Кітапта  18  бет  бар.  Санжар  осы  кітаптың  9  бетін 
оқып  болды.  Ол  тағы  неше  бет  кітап  оқуы  керек?
7.
 
62+8 56–36 57+3  46+4
 97+3 
87–46 
38+2 
24+6
1.  Мысалдың  шешілуін  түсіндір: 
30
 
– 3 = 
 
Онд. Бiрл.
3
0
3
2
7
 
1.  Бірліктерден  бірліктер азайтылады.
     
0-ден 3-ті азайтуға болмайды. 3 ондықтан 1 ондық      
   
азайтылады (ұмытып кетпеу үшін 3 цифрының үстіне   
 
   
  
нүкте қойылады).
  
 
1 ондық
 = 10 
бірлік
  
  
 
10 бiрл. – 3 бiрл. = 7 бiрл.
  
 
 
Бірліктердің астына 7 жазылады.
2.  Ондықтардан ондықтар азайтылады. 
   
3 ондық бар еді, одан бірліктерді азайту  үшін 
 
     1 ондықты алдық. 2 ондық қалды.   
   
Ондықтардың астына 2 жазылады.
3. 
 
 
Жауабы: 30 бен 3-тің  айырмасы  27-ге тең.
2.
 
Мысалдарды  баған  түрінде  жазып,  есепте:
 
40 – 6 
50 – 4 
80 – 8 
27 + 3
3.
 
Екі  ауылдың  арасындағы  қашықтық  25  км. 
Велосипедшілер  бір-біріне  қарай  жолға  шықты.  
Олардың  біреуі  кездескенше  13  км  жол  жүрді. 
Екінші    велосипедші  қанша  жол  жүрген?
 
13 км
25 км
? км
–
30 – 3 = 20 + ( 10 –  3 ) = 20 + 7 = 27
Мысал баған түрінде жазылып, шешіледі.

82
67 + 3
38 + 5
70 – 40
43 – 14
30+ 48
29 + 32
78 + 22
61 + 39
4.
 
қолайлы  тәсілмен  есепте.
 6+4–10 8+9+1  50+40+7
5.  Мысалдардың  шешімін  түсіндір:
6.
 
Ташкентке  ұшып  келген  бір  ұшақта  50  саяхатшы, 
екінші ұшақта одан 4 саяхатшы кем ұшып келді. Екінші 
ұшақта қанша саяхатшы келген. 
7.
  
Мысалдарды  баған  түрінде  жазып,  есепте:
 20–3 
24+6 
75+15 
90–8
1.  Мысалдың  шешілуін  түсіндір:  50– 24 =   
Онд. Бiрл.
5
0
2
4
2
6
 
1.  Бірліктерден бірліктер азайтылады.
     0-ден 4-ті азайтуға болмайды. 5 ондықтан 1 ондық  
 
     алынады (ұмытып кетпеу үшін 5 цифрының  үстіне 
 
     нүкте қойылады).
      1 ондық = 10 бірлік 
      10 бірл. – 4 бірл. = 6 бірл.
  
 
 
 
 
Бірліктердің астына  6 жазылады.
2.
 
 
 
 
Ондықтардан ондықтар азайтылады. 
      5 ондық бар еді, одан бірліктерді азайту үшін            
    
 
 
1 ондықты алдық. 4 ондық қалды.   
      4 онд. – 2 онд. = 2 онд. 
  
 
 
Ондықтардың астына 2 жазылады.
3. 
 
 
Жауабы: 50 мен 24-тің айырмасы 26-ға тең.
50–24=(50–20)–4=30–4=26
Мысал баған түрінде жазылып, 
шешіледі.
–

83
2.
 
– 
70 
+
45 
– 
80 
+
75 
– 
30
 
    34 
    23 
    54 
    15 
    14
3.
  Акбар  мен  Анвар  арасындағы  қашықтық  57  м. 
Олардың әрбірі қарама-қарсы жаққа қарай 20 м-ден 
жүгіргеннен  соң,  олардың  арасындағы  қашықтық 
қанша болды? 
4
.
 
Азайғыш
30
40
60
70
50
80
90
Азайтқыш
16
15
27
36
34
56
48
Айырма
5.  Мысалдарды  үлгіде  көрсетілгендей  етіп  шеш:
 
              
14
 
–
 
6     12
 
–
 
8
        
  
                8  >   4
        
 
 
14
 
–
 
6  >  12
 
–
 
8
 38
 
+
 
5  
  67
 
+
 
3     42
 
–
 
5  
  42
 
–
 
15    25
 
+
 
13  
  58
 
–
 
15
6.
  Дүкенде  80  сурет  дәптер  бар  еді.  Күн  бойына 
36 сурет дәптер сатылды. Дүкенде неше сурет 
дәптер қалған?
7.
  Жақшаларды  қойғаныңда  теңдік  дұрыс  болсын.
 
40
 
–
 
9
 
+
 
11
 
=
 
20 40
 
–  
 
6
 
+
 
2
 
=
 
32
 40
 
–
 
9
 
+
 
11
 
=
 
42 60
 
–
 
20
 
+
 
7
 
=
 
33
20  м
20  м
57  м

84
1.  Мысалдың  шешілуін  түсіндір:  52– 24 = 
 
Онд. Бiрл.
5
2
2
4
2
8
 
 
1.  Бiрлiктерден бiрлiктер азайтылады.
2 бірліктен 4 бірлікті азайтуға болмайды. 5 ондықтан      
1 ондық алынады (ұмытып кетпеу үшін 
 
5 цифрының үстіне нүкте қойылады).
     1 ондық және 2 бірлік – бұл 12 бірлік 
     12 бірл. – 4 бірл. =  8 бірл.
      Бірліктердің астына 8 жазылады.
2.  Ондықтардан ондық азайтылады. 
5 ондық еді, бірақ бірліктерді азайту үшін 1 ондықты 
алдық. 4 ондық қалды.     
4 онд. – 2 онд. = 2 онд. Ондықтардың астына 2 жазылады.
 
3. Жауабы: 52 мен 24-тің айырмасы 28-ге тең.
2.
 
–
    
63 
+
47 
–
  
72 
+
32 
–
  
80
 
    45 
    35 
    27 
    24 
    59
3.
  Кесте  негізінде  есеп  құрастыр  және  оны  шеш:
Бар еді
Сатылды
қалды
 
50 қап 
күрiш
түске дейін — 25 қап
түстен кейiн — 20 қап 
? 
қап
4.
  80 +15   80 + 11 
30 – 7   20 + 3
 
52 – 24   50 – 24 
27 – 3   27 + 3
–
52
 
–
 
24
 
=
 
(52
 
–
 
20)
 
–
 
4
 
=
 
32
 
–
 
4
 
=
 
28
Мысал баған түрінде жазылып,  
азайтылады.

85
5.
  Әр  пішіннің  қабырғаларының  ұзындығын  өлше:
 
 
6.
 
Бір  шаруашылықта  22,  екінші  шаруашылықта  одан 
14  комбайн  кем  жөнделді.  Екінші  шаруашылықта 
неше  комбайн  жөнделген
? 
7.
  Мысалдарды  баған  түрінде  жазып,  амалдарды 
орында:
 32
 – 14 64 – 12 52 – 34 40 – 4
 60
 – 34 55 + 35 48 + 22 20 – 6
1.
  Мысалдарды  түсіндіріп  шеш:
 80
 – (20 + 30) (60 + 40) – 50 (43 + 27) + 9
 70
 – (30 + 30) (60 – 40) + 40 (96 – 34) + 8
 
2. 
Дүкенге  сату  үшін  42  шаңғы  мен  шана  әкелінді. 
Олардың  24-і  шаңғы  еді.  Дүкенге  неше  шана 
әкелінді?
3.
  55 см + 25 см 
48 дм – 26 дм
 
64 дм – 32 дм 
49 см + 21 см
4.
  қысқа  жазу  бойынша  есеп  құрастыр  және  оны 
шеш: 
      1-фермада – 30 сиыр
       
   
? 
 
2-фермада – ?, 14 сиыр кем
1)
2)

86
5.  Мекенге  жету  үшін  қайсы  жол  қолайлы?
38+55
100
70–17
93– 23
93 – 20
69– 21
53+47
6. 
Екі  кесінді  сыз.  Біреуінің  ұзындығы  12  см, 
екіншісі  одан  4  см  қысқа  болсын.  Екінші 
кесіндінің  ұзындығы  қанша?
7.
 
+
 
65 
+
 
55 
–
 
86 
+
 
37 
–
 
98
 
    25 
    35 
    24 
    53 
    17
 ӨТКЕНДЕРДI   ПЫСЫҚТАУ
1. 
Бір  орам  матадан  костюмге  30  м,  шалбарға  24  м, 
жейде  тігуге    костюм  мен  шалбарға  қанша  мата 
кеткен  болса,  содан  34  м  кем  мата    жұмсалды.  
Жейде  тігу  үшін  қанша  мата  жұмсалған?
 
Мәселені  жоспар  бойынша  шеш:
 
1)  Костюм  мен  шалбарға  қанша  мата  кеткен? 
 
   
30
 + 24=
 
   
 (метр мата)
 
2)  Жейде  тігу  үшін  қанша  мата  кеткен?
    
54
 – 34=    
 (метр мата)
2.
 42
 –
 
15
 
 
 57 – 26 53 + 37   80 – 30
 29
 + 32    90 – 50 64 + 25   47 – 26

87
3.  Кесте  негізінде  мысал  құрастыр  және  оны  шеш:
қосылғыш
58
77
64
37
72
26
53
қосылғыш
32
13
26
53
18
64
37
қосынды
4.
 
Мысалдарды  үлгіде  көрсетілгендей  етіп  орында:
 
57
 + 24 – 35 = 46
 +
57  
   
–
81
 
    24           35
     81           46
 47
 + 12 – 25 90 – 55 + 14 68 + 13 – 35
 68
 – 12 + 10 80 – 37 + 17 57 + 13 – 23
5.
 
Әр  пішіннің  нешеден  қабырғасы  және  бұрышы 
бар?  Пішіндердің  атын  жаз.
 
1)
2)
3)
4)
5)
6. 
Орамда  42  м  сым  бар  еді.  Бір  жұмыс  күнінде 
сымнан  бірнеше  метр  қырқып  алынды  және 
орамда  14  м  сым  қалды.  Орамнан  неше  метр 
сым  қырқып  алынған?
7.
  Мысалдарды  шеш:
 
+ 
48 
–
79 
+
53 
–
46 
+
59
 
    32 
    37 
    27 
    35 
    21

88
ӘРIПТI   ӨРНЕКТЕР
1.
 
3+   
5
6
4
2
 
Бабыр  көрсетіп  тұрған  өрнектегі  бос  тор-
кез  орнына  Нафиса,  Гүлбахар,  Әнуар  мен 
Ұлықбектер  қолындағы  цифраларды  қойып 
өрнек  құр  және  олардың  мәндерін  тап. 
Мысалы: 
3 + 5 =
 
8
. 
 
Торкөзге  басқа  сандарды  қой  және  пайда 
болған  өрнектердің  мәнін  есепте
: 
 
        + 8  
       + 9   
15 –    
   + 16
 
Математикада  «торкөздің»  орнына  кіші  латын 
әріптері қойылады. Олардың оқылуы мен жазылуы 
төмендегідей:
Мысалы, 
а әрпі «а» деп, 
b
  әрпі «
bе» деп, к әрпі  
«
ка» деп оқылады.
Демек, a = 9, a = 8 болса, a + 7 немесе 7 + a өрнектің 
мәнін былай табуға болады:
9+7=16 немесе 7+9=16; 8+7=15 немесе 7+8=15.
 
Егер a = 6, a = 12 болса, a + 8 өрнектің мәнін тап:
 
Үлгi: 6+8=14; 12+8=20.

89
2
.
Әкелінді 
Жөнделдi
 43 машина
1-күн — 20 машина
2-күн —12 машина
 
Тағы  неше  машина  жөнделуі  керек?
 
Шешуі:
 
1) 
20 + 12 = 
 
  жөнделген  машина.
 
2)  43
 
– 32 = 
 
  жөнделуі  тиіс  болған  машина.
3. 
18
 + 5 17 + 28 32 – 15 87 + 13
 32
 – 5 17 + 43 52 – 25 76 + 24
4.  Неше  пішін  барын  тап:
 
5.
  Өрнектер    құр  және  олардың  мәнін  тап:
 
76  және  4,  37  және  53,  28  және  5  сандарының 
қосындысы;
 
42  және  5,  32  және  15,  38  және  30  сандарының 
айыр масы.
6.
  Мектептегі  кестелеу  үйірмесіне  58,  му-
зыка  үйірмесіне  болса  32  оқушы  қатысуда. 
Екі  үйірмеге  барлығы  болып  қанша  оқушы 
қатысуда?
7.
 77
 – 65 23 + 45 84 – 72
 32
 + 14 86 – 34 61 + 15

90
1.  Мысалды  түсіндіріп  шеш:
 
a
 
+ 49   91 – 
b   көрінісіндегі  өрнектер
 
 
    
2.
 
a
38
46
27
28
39
37
49
a + 7
 
Үлгi: 38
 + 7 = 38 + 
(2
 + 
5)
 = 
(38
 + 
2)
 + 5 = 45
b
47
35
28
24
43
52
13
56 – b 
3. 
Көшенің оң жағында 35 үй бар, сол жағында одан 7 
үй кем. Көшенің сол жағында неше үй бар?
 
Есептің  сұрағын    өзгерткенде  ол  екі  амалмен 
шешілетін болсын.
4. 
1) a = 14, a = 8, a = 47 болсa, a + 8 өрнектің мәнін 
тап;
 
2) b = 13, b = 18, b = 44 болсa, b – 6 өрнектің мәнін 
тап.
91 – 6 = 
 
91 – 4 = 
 
91 – 3 = 
 
91 – 9 = 
 
8 + 49 = 
 
2 + 49 = 
 
4 + 49 = 
 
6 + 49 = 
 
8
2 + 49
4
6
91
6
91 – 4
91
3
91
9
1)
2)

91
5.  Мысалды  түсіндіріп  шеш:
  
45 + 23
59– 36
42 + 17
68 – 26
23 + 22
6.
 
қысқа  жазу  бойынша  есеп  құрастыр  және  оны 
шеш
:
 
1) Торкөз  дәптер
 – 32
 
   
Бір  сызықты  дәптер – ?, 14 кем
 
2) Торкөз  дәптер
 – 32                         
? дәптер
 
  
Бір  сызықты  дәптер – ?, 14 кем
7.
  Әр  пішіннің  периметрін  тап:
8.
  Жүзу  жарысына  48,  ұзындыққа  секі ру  жарысына 
болса  18  оқушы  қатыс ты.  Екі  жарыс қа  бар лығы 
болып  қан ша  оқушы  қатыс қан?
9.
  Өрнектер  құр  және  олардың  мәнін  тап:
 
1) 32 және  14,  57 жән 23,  61 және  15 сандарының 
қосындысы;
 
2) 78 және 36,  86 және 34,  89 және 64 сандарының 
айырмасы.
2 см
2 см
2 см
2 см
2 см
4 см
4 см
4 см

92
ТЕҢДЕУ. 
ТЕҢДЕУДI   ШЕШУ
1.
 
27+
x = 27  
көріністегі  теңдеуді  шеш.
 
x
 (икс) әрпімен табылуы керек болған белгісіз  сан 
белгіленеді.
27+x  = 27
 — 
бұл теңдеу.
Теңдеу төмендегідей шешіледі: теңдік дұрыс болуы 
үшін х-тың орнына қандай санды қою керек екенін біліп 
алу  керек.  Бұл  сан  0,  өйткені  27-ге  0-ді  қосқанда  27 
болады.  Сонда теңдік дұрыс болғанын білуге болады.
Теңдеудің шешілуі былай жазылады:
27+x=27 
Тексеру:
x  =  27–27 
27 + 0 = 27
x  = 0 
27 = 27

жүктеу/скачать 5,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: