Оқушылардың ұжымдық шығармашылық іс-әрекетін ұйымдастырудың теориялық негіздері

1 Оқушылардың ұжымдық шығармашылық іс-әрекетін ұйымдастырудың теориялық негіздері

1.1 Мектеп оқушыларын ұжымдық шығармашылық іс-әрекетке тәрбиелеудің түсінігі

Ұжымның алдыңғы қатарлы рөлінің пайда болуына алғашқы себеп адамдардың үнемі серіктестікке және бірлестіктердәі әр түрлі формаларына ұмтылысы болды.

Тарихи тұрғыдан алғанда, адамдар өз бетінше біріккен болады, ол жеке дара істерді істеуге қарағанда табысты болды, бұл тұрмысиық міндеттерді орындау үшін, басшылықты өз қолына алу үшін қажет болды. Тіпті білімнің өзі Я.А. Коменскийдің және Петр I кезінен бастап біріктірудің мәжбүрлеуші актісі болып табылды, онда еркін-дербес бірігумен тек әрекеттердің бірегейлігі ғана ортақ болады. Алайда не бірінші, не екінші белгілері ұжымдасудың сипаттамаларына жатпайды.

Ұжымда тәрбиелеудің педагогикалық теориясы көптеген отандық педагогтар мен психологтардың күштерімен жасалынды. Ұжымда тәрбиелеу тұжырымдамасының теориялық негіздері кеңестік педагогикада А.С.Макаренко мен Н.К.Крупскиймен жасалынды. Ұжымдық тәрбиелеудің қажеттілігін олар оқушылардағы ұжымдық қасиеттердің қалыптасуы бойынша мақсаттық қондырғылардың жүзеге асырылуымен, ұжымды өмір сүру мен жұмыс істеу қабілеттерімен байланыстырды.

А.С. Макаренконың айтқан, ұжымда, ұжым үшін және ұжым арқылы тәрбиелеудің принципі коммунистік тәрбиелеудің алдыңғы қатарлы принципіне айналды [1, б. 67].

А.С. Макаренко ұжымды ұжымның органикалық бөлігі ретінде қарастырды, ол оны тәрбиелеудің басты құралы ретінде бағалайды. Тұлғаның адамгершілік қарым-қатынастарының негізгі жүйесі ұжымның жағдайында қалыптасады. Ұжымның қалыптасушы қызметі оның мүшелері қоғамдық мәнді ұжымдық қызметтің белсенді субъектілері ретінде көрінетіндігімен анықталады.тәрбиелеудегі ұжымның анықтаушы рөлін көрсете отырып, А.С. Макаренко ұжымда тұлға тәрбиелеудің жаңа ұстанымында көрінетіндігін, оның тәрбиелік әсерлесудің нысаны еместігін, ал ұстанушысы – субъект екендігін, бірақ субъектінің барлық ұжымның қызығушылықтарын білдіргенде ғана болатындығын айтады.

А.С. Макаренко идеяларының шығармашылық дамытылуы В.А. Сухомлинскийдің, Т.Е. Конникованың, Л.И. Новикованың, А.В. Мудриктің жұмыстарында көрінді.

В.А. Сухомлинский ұжымды баланың адамгершілік және рухани дамуының құралы ретінде қарастырды. Әр адамның рухани байлығы, оның адамгершілік мотивтері В.А.Сухомлинскийдәі ойынша, ұжымның толықанды, мазмұнды өмірін құрайды және ұжымның ішіндегі қарым-қатынастардың дамытылуына жағдайлар жасайды. Ұжымның ақылды билігі тұлғаға эгоизмнің, немқұрайлылықтың белгілерін жеңуге мүмкіндік береді, азаматтық ұстанымға ие болуға мүмкіндік береді, басқа адамдардың пайдасы үшін танымдық, гуманистік бағытталғандыққа ие болуға мүмкіндік жасайды.

Мектептегі оқушылардың адамгершілік дамытылуының проблемасы Т.Е.Конникованың жұмыстарында тапты, ол ұжымның балаға оның белсенділігінің шамасында әсер ететіндігін көрсетті. Гуманистік қатынастардың қалыптасуының шарты ретінде оның ойынша, балалардың басқалар үшін қатысуы, ортақ мақсат үшін басқа ұжымдармен серіктестік, бірге қиындықтар мен толқуларды жеңу деп айтты.

Л.И. Новикованың жұмыстарында бала ұжымының табиғаты ашылған, сондықтан назардың пәні ұжымдағы балалардың көп түрлі жүйесі және ондағы әр баланың күйі болуы қажет.

Білімнің 80-90 жылдардағы гуманизациясы педагогиканың тұлғалық-бағытталғандық ұстанымымен алғанда ұжымдық тәрбиелеуде жаңа әдістерді талап етті.

Тұлғаның және ұжымның проблемасын шешудегі қазіргі заманғы стратегия оның сапалы жаңартылуымен бірге тәжірибемен тексерілген жағымды элементтердің сақталу мүмкіндігін білдіреді. Ұжымда тәрбиелеудің жаңа гуманистік концепциясы жасалынады, онда гуманистік психологияның, серіктестік пен зорламау педагогикасының құрылымдық жағдайлары шығармашылық қолданылады. Жаңа тұжырымдамада тұлғаның ұжымдық қызметтер мен қарым-қатынастардың жағдайларындағы әлеуметтенуі мен жекешеленуінің идеялары көрініс табады [2, б. 68].

Тәжірибеде ұжымның қоғамдасуы туралы мектептің идеялары жасалған және апробацияланған, ол әр түрлі жастағы балаларды біріктіреді, ол табиғи жолмен өмірлік тәжірибені, дәстүрлерді, құндылықтарды беруге, ортақ қызметтегі ұжымдық серіктесуге, ұжымдағы әрекеттердің дамытылуына мүмкіндік жасайды.

Қазіргі заманғы педагогикалық ғылым ұжымдық тәрбиелеудің теориясын жалғастырып келеді. Ұжымдық қарым-қатынастардың А.С.Макаренкомен ашылғандары және оның ізбасарларымен жасалған ұжымдық қатынастардың мақсаттары, принциптері, белгілері, әдістері, формалары мен сатылары іске қосылады.

Қазіргі заманның көптеген проблемалары педагогтардың оқушының өзі әсер етудің басты объектісі, педагогикалық күштердің қосымшасы екендігімен байланысты. Гуманистік педагогика оқушы тұлғасының назарын оқытушының өзінің тұлға болуы және сол арқылы өзінің оқушыларына әсер етуіне бағыттайды.

Тәрбие – ол өзін-өзі тәрбиелеу деп 20-шы жылдары Л.С. Выготский жазған болатын. Тәрбиелеуші өзінің еркі бойынша баланы не жақсы не жаман жасай алмайды. Ол тек қандай да бір дәрежеде оқушы не жақсы не жаман болғысы келетін жағдай жасай алады.

Ғылыми көзқараспен алғанда, біреуінің екіншісін тәрбиелеуі мүмкін емес. Педагогтың әсер етуінің объектісі бала емес, не оның мінез-құлығы емес, тіпті өзін-өзі ұстауы емес, ал ол болатын жағдайлары болуы қажет: ортасы, тұлғаралық қатынастар, қызметтер. Ал баланың ішкі-эмоционалдық күші, өзіне деген қатынасы, өмірлік тәжірибесі, қондырмалары осындай психикалық жаңа туындыны жасаушы «Мен - концепциясын» жасайды (өзін-өзі тану). Ол субъектінің мінез-құлығын, өмір сүру тактикасын, тұрмысының әдістерін анықтайды.

Сондықтан тәрбие ең ортақ анықтама ретінде баладағы адамгершілік, қоғамдық-құндылықтық мінез-құлығын мотивациялау өнері, яғни жақсы болу, қоршаған ортадағыларға ұнау, қоғамның толыққанды мүшесі болу қабілетін дамыту болып табылады. Бұдан да дәлірек айтатын болсақ, тәрбие – бұл баланың өзіне және қоғамға деген адамгершілік қатынасын дамыту өнері. Ал бұл тек адамның адаммен қарым-қатынасы кезінде ғана мүмкін.

Серіктестік педагогикасындағы алдыңғы қатарлы орынға оқытушылар мен оқушылар үшін шығармашылықтың қажеттілігі болып табылады. Бұл жалпы алғандағы тәрбиелеу әдісінің өзгертілуі кезінде ғана мүмкін болады: тұлғаны ішкі әсерлер қалыптастырмайды, ал әрекетке көрінбейтін жағдайларды жасау оқушыда қалыптасқан шығармашылық қабілеттерді оятады.

Педагогикалық мұраны жалғастырған А.С.Макаренко және оның ізбасары Игорь Петрович Иванов болды. Педагогтар академик И.П. Ивановты ұжымдық шығармашылық әрекеттесу әдісін жасаушы деп айтады, ол туралы серіктестіктің педагогикасы, Ивановтың тәрбиелеу әдісі деп айтады.

Мұнымен қоса, И.П. Ивановты әлеуметтік-педагогикалық қозғалыстың жасаушысы деп есептейді. 1956 жылы Ленинградта ол педагогтардың шығармашылық тобы – энтузиастардың кеңесін, ал 1959 жылы – А.С.Макаренконың атындағы коммунаны – ұлы педагогтардың идеясымен қанаттанған студенттердің серіктестігін жасады. Бұдан кейірінекте жас фрунзенцтердің коммунасы құрылды, ол өзі негізделген ленинградтық ауданның атымен аталды.

Жаңа күштерге қатысты А.С. Макаренконың тәжірибесін дамыта отырып, И.П. Иванов оны тәрбиелеудің өзіндік гуманистік жүйесіне трансформациялауға тырысты. Заманауи зерттеушінің көзқарасымен алғандағы, зияны жоқ оның «Тәрбиелеушілер мен тәрбиеленушілердің ортақ қызметіндегі тәрбиелеу процесін зерттеу» кандидаттық диссертациясының тақырыбы жағымсыз қабылданған болатын. Станлиндік педагогиканың позициясымен алғанда бұл мүмкін емес болатын, өйткені оқытушының рөлі қатармен емес, оның тәрбиеленушілерімен анықталған. Осы орынның анықталуына үлкен орынды Макаренко енгізді. Бірақ дәл соның тәжірибесінде оқытушының педагогикалық асппан оқытушының көтерілуін жүзеге асыруға бағыт көрді. Демек, Макаренконың өзінің трагедиялығы көздерінің бірі жасырынған болатын, ол тәрбиелеушілер мен тәрбиеленушілердің арасындағы қарым-қатынастардың гуманизациялануын және социализмді құрастыру кезеңінде оның мүмкін еместігін түсінген.

Иванов қатал 30-шы жылдарды өтіп кеткен қажеттілікке жатқызғаны анық, сондықтан ол қатал макарендік саяси-педагогикалық қайта тәрбиелеу жүйесіне гуманистік түзетулерді енгізуді мүмкін деп санады. Бұл ретте ол Макаренконың теориясын қолданды, онда үнемі социалистік гуманизмнің идеясы қолданылған болатын, онда гуманизмдегі басты артықшылық жеке меншікті жою болып табылады, ол адамның босатылуына, оның оның адамгершілік қажеттіліктерден құтылуына мүмкіндік береді және тұлғаның жан-жақты және гармониялық дамытылуына мүмкіндік жасайды.

Иванов марксистік–лениндік философияда қолдау, қамқорлық, бір-біріне көмектесу, тұлғаның шығармашылық мүмкіндігінің ашылуы сынды қабілеттердің ашылуын көреді. Бұл ретте ол қандай мақсаттардың бар екендігін ойланбайды, ал олардың қайсысы декларация сынды екендігін де ойланбайды.

И.П. Ивановтың теориясы оның номиналдық тұрғыдан ұжымдағыларды тәрбиелеуге бағытталғандығымен ерекше, бірақ, болмысы бойынша, топтық қатынастардағы тұлғаның тәрбиеленуі мен дамытылуына бағытталған.

Мектептегі оқыту баланың түбірінен әлеуметтік жағдайының өзгеруіне алып келеді. Ол қоғамдық субъект болып табылады және әлеуметтік мәнді міндеттемелеріне ие, оларды орындау қоғамдық бағаға ие [3, б. 99].

Оқушы ол үшін жаңа ұжымға енеді, онда ол өмір сүріп, дамитын болады. Ал ұжым оның қызығушылықтарымен, жеке тілектерін ортақ ұмтылыстарға бағындыра алу, өзара талаптылықты, өзара көмекті, ұжымдық жауапкершілікті, жоғарғы ұйымдастырушылық деңгейін білдіреді. Ортаңғы буын оқушысының дамытылуындағы және негізі болып табылатын психологиялық жаңа туындылар қалыптасады және олар келесі жастық сатыда дамумен қамтамасыз етеді:

- мінез-құлық пен әрекеттің еркін жүйеленуінің дамуының сапалы жаңа сатысы;

- мазмұндық рефлексия (өзіндік әрекетінің негіздерін қарастыру; мазмұндық – неліктен ол әрекеттің дәл солай, басқаша емес орындалғанын анықтауға бағытталған);

- анализ (екі қалыптасу деңгейіне ие ойша әрекет: салыстыру және сырттай әр түрлі құбылыстардың түрлілігін ашу, салыстыру және бөліп көрсету – В.В. Давыдов бойынша);

- ішкі әрекеттердің жоспары – жоспарлау (Бала өзінің әрекеттерінің қадамдарын қаншалықты қарастыра алатын болса, соншалықты ол олардың әр түрлерін сәйкестендіре алады, ол соншалықты міндеттің нақты орындалуын табысты бақылайтын болады);

- серіктестіктеріне және жалпы топқа бағытталу.

5-9 сыныпта оқудың барысында оқушылардың қоршаған ортадағылармен әрекеттесудің жаңа түрі қалыптасады. Ересектің авторитеті біртіндеп жоғалып, соңғы сатыларында бала үшін құрдастарының рөлі арта түседі.

Бала дербес болады, ол белгілі бір жағдайларда не істеу керек екендігін өзі таңдайды. Осы мінез-құлық түрінің негізінде адамгершілік мотивтер жатыр, олар осы жаста қалыптасады. Бала өзіне адамгершіліктің құндылықтарын дарытады, белгілі бір заңдарға және ережелерге бағынуға тырысады. Көбінесе ол эгоистік мотивтермен және ересектермен қолдау табу немесе өзінің топтағы позициясын бекіту сияқты тілектерімен байланысты болады. Яғни мінез-құлық қандай да бір дәрежеде негізгі мотивпен байланысты, ол осы жаста басымдылыққа ие – табысқа жету мотивімен байланысты.

5-9 сынып оқушыларында еркін мінез-құлығының қалыптасуымен әрекеттің нәтижелерін жоспарлау мен рефлекцияның нәтижелерін жоспарлау сынды жаңа туындылар байланысты. Бала өзінің нәтижелерінің көзқарасымен алғанда өзінің әрекетін бағалауға қабілетті және осынысымен өзінің мінез-құлығын өзгертіп, оны сәйкесінше жоспарлай алады. Әрекеттердегі мағыналық-бағытталған негіз пайда болады, бұл ішкі және сыртқы өмірдің дифференциалығымен байланысты [4, б. 49].

Бала егер оны орындаудың нәтижесі болмаса, белгілі бір тәртіптер мен ережелерге сәйкес келмесе, өзінің тілектерін өзінде жеңуге қабілетті. Баланың ішкі өмірінің маңызды жағы оның өзінің әрекеттеріндегі мағыналық бағытталғандық болып табылады. Бұл баланың қоршаған ортадағылармен қарым-қатынастарының өзгеруі мүмкін деген қорқыныштарымен байланысты. Ол олардың көзіндегі өзінің мәнділігін жоғалтып алуға қорқады.

Берілген жастық сатыға қызығушылық осы кезеңдегі баланың тұлғасының қалыптасуы оның басқа адамдардың тобымен әрекеттеріне әсер етуімен байланысты болады, баланың ұйымдастырушылық, позитивті бағытталғандық, кәсіпкерлік сынды қабілеттері дамытылады, бұл оның әр түрлі өмір жағдайларындағы мінез-құлығын анықтайды және балаларға жасөспірімдік өмірге және одан әрі қарай қадам басуға мүмкіндік береді.

Жоғарыда аталғанның бәрі педагогтың баланың өзіндік белсенділігін танытуы үшін қатаң назар аударуын және жағдайлардың жасалуын талап етеді. Осы ретте пайда болатын көптеген мәселелердің табысты шешілуіне тұлғалық-бағытталған концепцияның жүзеге асырылуы әсер етеді, бұл педагогикалық процестерге жаңа көзқарасты алып келеді және балалардың қызметін ұйымдастыруға деген мұндай қатынас баланың тұлғасын анықтауға мүмкіндік береді.