-сы, -сі (бала-сы , әж е-сі),
-сың, -сің (бала-
сың, әже-сің);
-сыз, -сіз (бала-сыз, әже-сіз),
-с (қара-с, істе-с),
-са, -се (қара-са, де-се),
-сын, -сін (дана-сы н,
кісі-сін),
-шы, -ші (ж ылқы -ш ы, түйе-ш і),
-шы, -ші (қара-ш ы , де-ш і),
-ша, -ше (бала-ш а, кісі-
ше),
-ш (сәуле-ш , А йна-ш ),
-шық, -шік (қала-
шық, төбе-шік).
С он дай -ақ
т қатаңы нан басталатын бірер
қосымша кездеседі:
-т (ойна-т, тіле-т),
-тай (әже-
тай, әке-тай).
Қ атаң
с ж әне
ш дауыссыздарынан бастала-
тын қосымш аларды
ерме қосымш алар дейміз.
Өйткені бұлар алдыңғы морфеманың соңғы ды-
бысын талғамай ере береді.
Соңы дауыстыға біткен сөздерге басқы ды-
бысы қатаңдардан басталатын қосымшалар жал-
ғанбайды дейтін қағида ең алдымен қ а та ң қ ,
к, п д ы б ы стары н а негізделеді. Ш ынында да мор-
ф емалар жігінде
қ, к фонемалары дауыстылар-
мен қатар тұра алмайды, тұра қалғанны ң озінде
(сөз бен сөздің аралығында) айтуда міндетті түрде
ұяңдайды:
қарағой (қара қой), алағарға (ала қар- ға), балагезде (бала кезде), жаңагелді (жаңа келді), сон д ай -ақ
ағеш кі (ақ ешкі), тарағы (тарақ-ы), шелегі (ш елек-і). Ал
п қатаңы ны ң бұлардан бір
ерекшелігі кейінгі создің басында ұяңданбай ай-
тыла береді; “бір пайда - пайда, екі пайда қай-
д а ” (мақал);
қара пыіиақ, оте пысық, қара піл. Дегенмен:
к, қ қатаңдарының да бірер кірме
морфеманың басында дауыстылардың ықпалы-
на илікпейтін кездері бар:
күнэ-кар, айла-кер, арба- кеш, түйе-кеш, кіре-кеш, пайда-күнем, бэле-қор, дүние-қор, жала-қор. Сондай-а
қАлмакүл, Айнакүл, Балакүл, Зәйкүл, Ж ұмакүл, Қынакүл, Тәттікүл сияқты біріккен түбір есімдердің екінш і сы ңа-
ры ндағы
күл (гүл) сөзі де ұяңданбай айтылады.
