П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы


-сы, -сі  (бала-сы , әж е-сі),  -сың, -сің



Pdf көрінісі
бет134/879
Дата03.12.2023
өлшемі38,54 Mb.
#133403
1   ...   130   131   132   133   134   135   136   137   ...   879
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

-сы, -сі 
(бала-сы , әж е-сі), 
-сың, -сің 
(бала- 
сың, әже-сің);
-сыз, -сіз 
(бала-сыз, әже-сіз), 
-с 
(қара-с, істе-с), 
-са, -се 
(қара-са, де-се), 
-сын, -сін 
(дана-сы н, 
кісі-сін), 
-шы, -ші 
(ж ылқы -ш ы, түйе-ш і), 
-шы,
-ші 
(қара-ш ы , де-ш і), 
-ша, -ше 
(бала-ш а, кісі- 
ше), 
-ш 
(сәуле-ш , А йна-ш ), 
-шық, -шік 
(қала- 
шық, төбе-шік).
С он дай -ақ 
т 
қатаңы нан басталатын бірер 
қосымша кездеседі: 
-т 
(ойна-т, тіле-т), 
-тай 
(әже- 
тай, әке-тай).
Қ атаң 
с 
ж әне 
ш 
дауыссыздарынан бастала- 
тын қосымш аларды 
ерме
қосымш алар дейміз. 
Өйткені бұлар алдыңғы морфеманың соңғы ды- 
бысын талғамай ере береді.
Соңы дауыстыға біткен сөздерге басқы ды- 
бысы қатаңдардан басталатын қосымшалар жал- 
ғанбайды дейтін қағида ең алдымен қ а та ң қ , 
к,
п д ы б ы стары н а негізделеді. Ш ынында да мор- 
ф емалар жігінде 
қ, к 
фонемалары дауыстылар- 
мен қатар тұра алмайды, тұра қалғанны ң озінде 
(сөз бен сөздің аралығында) айтуда міндетті түрде 
ұяңдайды: 
қарағой (қара қой), алағарға (ала қар-
ға), балагезде (бала кезде), жаңагелді (жаңа келді),
сон д ай -ақ 
ағеш кі (ақ ешкі), тарағы (тарақ-ы),
шелегі (ш елек-і).
Ал 
п 
қатаңы ны ң бұлардан бір 
ерекшелігі кейінгі создің басында ұяңданбай ай- 
тыла береді; “бір пайда - пайда, екі пайда қай- 
д а ” (мақал); 
қара пыіиақ, оте пысық, қара піл.
Дегенмен: 
к, қ 
қатаңдарының да бірер кірме 
морфеманың басында дауыстылардың ықпалы- 
на илікпейтін кездері бар: 
күнэ-кар, айла-кер, арба-
кеш, түйе-кеш, кіре-кеш, пайда-күнем, бэле-қор,
дүние-қор, жала-қор.
Сондай-а
қАлмакүл, Айнакүл,
Балакүл, Зәйкүл, Ж ұмакүл, Қынакүл, Тәттікүл
сияқты біріккен түбір есімдердің екінш і сы ңа- 
ры ндағы
күл (гүл)
сөзі де ұяңданбай айтылады.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   130   131   132   133   134   135   136   137   ...   879




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет