П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы


(ы, і)  - езулік. Сонда әлгі  созформалардың екінші буындары  -бып, -біп



Pdf көрінісі
бет137/879
Дата03.12.2023
өлшемі38,54 Mb.
#133403
1   ...   133   134   135   136   137   138   139   140   ...   879
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

(ы, і) 
- езулік. Сонда әлгі 
созформалардың екінші буындары 
-бып, -біп
болмай, 
-уып, -уіп 
(айтылуы 
-уұп, -уүп) 
болаты- 
ны қос еріндіктің 
(б 
және 
п) 
арасында езулік 
дауыстыны айту қиындыққа түседі де, ал 
у 
езулік 
қы саң дауыстыларды 
(ы, і) 
еріндікке айналды- 
рады (жоғарыда айтылды), сөйтіп айтуды жеңіл- 
детеді. Бұған мынадан да коз жеткізуге болады, 
етістік 
оп, оп 
көсемше формада 
об-үп (оп-ып),
өб-үп (оп-іп)
болады да, 
п 
ұяң б-мен алмасады. 
Өйткені мұнда түбірдегі еріндіктер қосымш ада- 
ғы қысаңдарды еріндік етеді, сон ды қтан у-ды ң
қажеті жоқ.
Ж алпы қазақ тілінде қос еріндіктердің ара- 
сында қысаң езулік дауыстылар айтылмайды екен 
деген ұғым тумауға тиіс. Дұрысы, тілімізде: 
бып,
біп, пып, піп 
тіркесімдері морфемалар жігінде де 
ұшырайды: 
қабы-п, қарбы-п, тбі-п, жібі-п, шарпы-
п, тарпы-п, желпі-п, серпі-п.
Мәселе соз соңында- 
ғы 
п 
ж әне оған 
-ып, -іп 
ж ұрнағы ны ң жалғануы 
ж айы нда болып отыр. Егер осы 
жап, тап, теп,
сеп
етістіктеріне 
-ыс, -іс, -ыл, -іл 
сияқты соңы 
п-ға аяқталмайтын қосымша қосылса, қалыпты 
алмасуды көрер едік: 
жап - жаб-ыл, жаб-ыс, жаб-
ық, жаб-арт.б.
Сонымен 
бып, біп 
тіркесіндегі езулік 
ы, і
дыбыстары түбірге қатысты болса бір басқа, ал 
қөсымшада болса, екінші бір жағдайды көреміз.
Көсемше 
(-ып, -іп, -п) 
фөрмалы негізгі етіс- 
тікке 
жібер
көмекші етістігі тіркескенде қатаңп- 
ның ұяндануы заңды: 
жазыбжібер (жазып жібер),
ашпыбжібер (айтып жібер), санабжібер (санап
жібер), оқүбжібер (оқып жібер), көрубжібер (көріп
жібер), үрүбжібер (үрып жібер).
Қарапайым сөйлеу тілінде бұдан басқа айту 
да кездеседі:
а) 
әлгіндей бунақта қатаң 
п 
және көмекші 
етістіктің құрамындағы қы саң і дыбысы мүлдем 
түсіп қалады: 
айтыжбер (айтып жібер), оқүжбер
(оқып жібер), қаражбер (қарап жібер), санажбер
(санап жібер), сауүжбер (сауып жібер), теуүжбер
(теуіп жібер);




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   133   134   135   136   137   138   139   140   ...   879




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет