4 . Қ А ЗА Қ Т ІЛ І Ү Н Д Е С ІМ Д Ы Б Ы С Т А Р Ы

28
ФОНЕТИКА
тән болады. Қ азақ (түркі) тіліне тән мұндай 
құбылыс - үндесім (сингарм онизм) құбылысы 
немесе үндесім заңы (сингармонизм заңы).
Үндесім заңы дыбыстарды алдымен буынға 
біріктіреді (егер сөз бір буынды болса), содан 
соң буындарды созге біріктіреді (егер сөз екі не 
кеп буынды болса). Ендеше үндесім құбылысы
- буын мен созге тән бірлік. С онды қтан да 
үндесім талдаудың желісі созден буынға, буын- 
нан ды бы сқа қарай тартылады. Оны төмендегі- 
дей тізбекпен көрсетуге болады.
с о з
- >
БУЫ Н
—>
Д Ы Б Ы С
Қ а за қ сөзін (буы н ы н ) соз етіп тұ р ға н
үндесім болғанды қтан, қазақ тіліндегі дыбыс- 
тардың нағы з құрамы (саны) мен жүйесін тек 
үндесім талдаудың нәтижесінде ғана табуға бо- 
лады.
Бұған дейінгі фонетикалық талдаудың нәти- 
жесі дыбыстардың ықшамдалған құрамы мен си- 
паттамасы болып табылады. Басқаш а айтқанда, 
қазақ тіліндегі дыбыстардың жуан езулік үндесім 
варианттарын ғана, яғни “әліпби” дыбыстар тал- 
данды. Бұл айтылған жай дауыссыз дыбыстарға 
қатысты.
Ал дауысты дыбыстардың керісінше, үндесім 
құрам ы талданады. О лардың ж уан -ж ің іш ке, 
еріндік-езулік үндесім варианттары түгел қам- 
тылды.
Себебі, дәстүрлі қазақ фонетикасы дауысты 
дыбыстарды үндесім (фонология) тұрғы сы нан, 
ал дауыссыздарды “әліпби-дыбыс” (бейүндесім) 
тұрғы сы нан қарастырып келеді. Сөйтіп, қазақ 
дыбыстарының жартысы бір қисынмен, жарты- 
сы екінші қисынмен түсіндіріледі. Осыған өрай, 
“ қазақ тілінде тек дауыстылар үндеседі, ал дау- 
ыссыздар корші дауыстының ы қпалы нда бола- 
д ы ” деген ереженің жаңсақ екенін айта кету ке- 
рек. Егер қазақ тілділер сөздердің үндесім үлгісін 
жеңіл және үйреншікті айта беретін бөлса, ол 
ана сүтімен қалыптасқан дағды болғанды қтан 
қиналмайды. Оның себебі, дауыстылардың дау- 
ыссыздарды икемдеп жатқандығынан емес, создің 
үндесім мөделі сөйлермен санасында орнықты 
тұрғандығынан.
С онды қтан да осыған дейін бұл еңбекте де 
сол “ үйреншікті” дэстүр сақталып, дауыстылар- 
дың үндесім құрамы, дауыссыздардың “әліпби” 
құрамы сипатталып шықты.
Сонымен, буын не сөз құрамындағы дыбыс- 
тардың (дауыстылардың да, дауыссыздардың да)
бір әуезбен айтылуын үндесім құбылысы дейді. 
Ал дыбыстарды (тағы да, дауыстыларды да, дау- 
ыссыздарды да) буын не сөзге біріктіріп тұра- 
тын (ф онологиялы қ) құрсауды (просодиканы) 
үндесім (үндестік - ескі атау жүйесі бойынш а) 
заңы дейді. Егер дыбыстардан буын құрап тұрса, 
буын құрсау (просодика слога) соз құрап тұрса, 
сөз құрсау (просодика слова) деп аталады.
Ү ндесім құбы лы сы торт әуездің (жуан, 
жіңішке, еріндік, езулік) араласымынан (комби- 
нациясы нан) пайда болады: жуан езулік; жуан 
еріндік; жіңішке езулік, жіңішке еріндік.
Буын не создің үндесім әуезі сол буын не 
сөз құрамындағы дыбыстардың жасалымы өзара 
үйлескен, естілімі озара үндескен тіркесін құрай- 
ды. Қ азақ сөздері өсы төрт әуездің бірімен ай- 
тылады.
Үндесім әуезінің түрлерін белгілеу үшін ар- 
найы дәйекшелер жүйесі қабылданған (дәйекше 
әріптің оң ж ақ ж оғарғы бұрыш ына қойылады):
- жуан езулік әуез дәйекш есіз беріледі, яғни 
дәйекш енің ж оқты ғы жуан езулік әуезді керсе- 
теді;
- тік таяқш а ( 1) жіңішке езулік әуезді көрсе-
теді;
- дөңгелекш е ( ° ) жуан еріндікәуезді көрсе-
теді;
- тік таяқш а мен доңгелекш е ( 10) жіңіш ке 
еріндік әуезді көрсетеді.

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: